و از نظر اخلاقی و معنوی چون با قصد قربت و برای خدا انجام می‌شود اثر تربیتی دارد مخصوصاً چون مفهوم كنایی آن این است كه از فرق تا قدم در راه اطاعت تو گام برمی‌دارم مؤید این فلسفه اخلاقی و معنوی است.
در روایتی از امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ می‌خوانیم:
انما امر بالوضوء و بدء به لان یكون العبد طاهراً اذا قام بین یدی الجبار، ‌عند مناجاته ایاه، مطیعاً له فیما امره، نقیاً من الادناس و النجاسه، مع ما فیه من ذهاب الكسل، و طرد النعاس و تزكیه الفؤاد للقیام بین یدی الجبار.
برای این دستور وضو داده شده و آغاز عبادت با آن است كه بندگان هنگامی كه در پیشگاه خدا می‌ایستند و با او مناجات می‌كنند پاك باشند و دستورات او را بكار بندند از آلودگی‌ها و نجاست‌ها بر كنار شوند علاوه بر این وضو سبب می‌شود كه آثار خواب و كسالت از انسان برچیده شود و قلب برای قیام در پیشگاه خدا نور و صفا یابد.[1]
از توضیحاتی كه درباره فلسفه غسل خواهیم گفت نیز فلسفه وضو روشن‌تر می‌شود.
فلسفه غسل
بعضی می‌پرسند: چرا اسلام دستور می‌دهد كه به هنگام جنب شدن تمام بدن را بشویند در حالی كه فقط عضو معینی آلوده می‌شود و آیا میان بول كردن و خارج شدن منی تفاوتی هست كه در یكی فقط محل را باید شست و در دیگری تمام بدن را؟
این سؤال یك پاسخ اجمالی دارد و یك پاسخ مشروح:
پاسخ اجمالی آن این است كه خارج شدن منی از انسان یك عمل موضعی نیست (مانند بول و سایر زواید) بدلیل اینكه اثر آن در تمام بدن آشكار می‌‌گردد و تمام سلول‌های بدن به دنبال خروج آن در یك حالت سستی مخصوص فرو می‌روند و این خود نشانه تأثیر آن روی تمام اجزاء بدن است.
توضیح این كه: طبق تحقیقات دانشمندان در بدن انسان دو سلسله اعصاب نباتی وجود دارد كه تمام فعالیت‌های بدن را كنترل می‌كند(اعصاب سمپاتیك) و (اعصاب پاراسمپاتیك) این دو رشته اعصاب در سراسر بدن انسان و در اطراف تمام دستگاه‌ها و جهازات داخلی و خارجی گسترده‌اند وظیفه اعصاب سمپاتیك (تند كردن) و به فعالیت واداشتن دستگاه‌های مختلف بدن است و وظیفه اعصاب (پاراسمپاتیك) (كند كردن) فعالیت آنهاست در واقع یكی نقش (گاز) اتومبیل و دیگری نقش (ترمز) را دارد و از تعادل فعالیت این دو دسته اعصاب نباتی دستگاه‌های بدن به طور متعادل كار می‌‌كند.
گاهی جریان‌هایی در بدن رخ می‌دهد كه این تعادل را به هم می‌زند،‌ از جمله این جریانها مسأله (ارگاسم) (اوج لذّت جنسی) است كه معمولاً مقارن خروج منی صورت می‌گیرد.
در این موقع سلسله اعصاب پاراسمپاتیك (اعصاب ترمز كننده) بر اعصاب سمپاتیك (اعصاب محرك) پیشی می‌‌گیرد و تعادل به شكل منفی به هم می‌خورد.
این موضوع نیز ثابت شده است كه از جمله اموری كه می‌تواند اعصاب سمپاتیك را بكار وادارد و تعادل از دست رفته را تأمین كند تماس آب با بدن است و از آن جا كه تأثیر (ارگاسم) روی تمام اعضای بدن به طور محسوس دیده می‌شود و تعادل این دو دسته اعصاب در سراسر بدن به هم می‌خورد دستور داده شده است كه پس از آمیزش جنسی یا خروج منی تمام بدن با آب شسته شود و در پرتو اثر حیات بخش آن تعادل كامل در میان آن دو دسته اعصاب در سراسر بدن برقرار گردد.[2]
البته فایده غسل منحصر به این نیست بلكه غسل كردن علاوه بر این یك نوع عبادت و پرستش نیز می‌باشد كه اثرات اخلاقی آن قابل انكار نیست و به همین دلیل اگر بدن را بدون نیّت و قصد قربت و اطاعت فرمان خدا بشویند غسل صحیح نیست در حقیقت به هنگام خروج منی یا آمیزش جنسی هم روح متأثر می‌شود و هم جسم. روح به سوی شهوات مادی كشیده می‌شود و جسم به سوی سستی و ركود غسل جنابت كه هم شستشوی جسم است و هم به علت اینكه به قصد قربت انجام می‌یابد شستشوی جان است، اثر دوگانه‌ای در آن واحد روی جسم و روح می‌‌گذارد تا روح را به سوی خدا و معنویت سوق می‌دهد و جسم را به سوی پاكی و نشاط و فعالیت.
از همه اینها گذشته وجوب غسل جنابت یك الزام اسلامی برای پاك نگه داشتن بدن و رعایت بهداشت در طول زندگی است زیرا بسیارند كسانی كه از نظافت خود غافل می‌شوند ولی این حكم اسلامی آنها را وادار می‌كند كه در فواصل مختلفی خود را شستشو دهند و بدن را پاك نگاهدارند این موضوع اختصاصی به مردم اعصار گذشته ندارد در عصر و زمان ما نیز بسیارند كسانی كه به علل مختلفی از نظافت و بهداشت بدن غافلند. (البته این حكم به صورت یك قانون كلی و عمومی است حتی كسی را كه تازه بدن خود را شسته، شامل می‌شود).
مجموعه جهات سه گانه فوق روشن می‌سازد كه چرا باید به هنگام خروج منی (در خواب یا بیداری) و همچنین آمیزش جنسی (اگر چه منی خارج نشود) غسل كرد و تمام بدن را شست.
در پایان آیه برای اینكه روشن شود هیچ گونه سخت‌گیری در دستورات گذشته در كار نبوده بلكه همه آنها به خاطر مصالح قابل توجهی تشریع شده است، می‌فرماید:
ما یرید الله لیجعل علیكم من حرج و لكن یرید لیطهركم و لیتم نعمته علیكم لعلكم تشكرون.
خداوند نمی‌خواهد شما را به زحمت بیفكند، بلكه می‌خواهد شما را پاكیزه سازد و نعمت خود را بر شما تمام كند تا سپاس نعمت‌های او را بگویید.
در حقیقت جمله‌های فوق بار دیگر این واقعیت را تأكید می‌كند كه تمام دستورهای الهی و برنامه‌‌های اسلامی به خاطر مردم و برای حفظ منافع آنها قرار داده شده و به هیچ وجه هدف دیگری در كار نبوده است خداوند می‌خواهد با این دستورها هم طهارت معنوی و هم جسمانی برای مردم فراهم شود.
ضمناً باید توجه داشت كه جمله( ما یرید الله لیجعل علیكم من حرج: خداوند نمی‌خواهد تكلیف طاقت فرسایی بر دوش شما بگذارد) گرچه در ذیل احكام مربوط به غسل و وضو و تیمم ذكر شد اما یك قانون كلی را بیان می‌كند، كه احكام الهی در هیچ مورد به صورت تكلیف شاق و طاقت فرسا نیست بنابراین اگر مشاهده كنیم كه پاره‌ای از تكالیف در مورد بعضی از اشخاص صورت مشقت‌باری به خود بگیرد و غیر قابل تحمل می‌شود آن حكم در مورد آنها ـ به دلیل همین آیه ـ استثناء‌ می‌خورد و ساقط می‌شود مثلاً اگر روزه برای افرادی همچون پیر مردان و پیر زنان ناتوان و امثال آنها مشقت‌بار گردد به دلیل همین آیه روزه بر آنها واجب نیست.
البته نباید فراموش كرد كه پاره‌ای از دستورات ذاتاً مشكل است و باید به خاطر مصالح مهمی كه در آن است مشكلات را تحمل كرد همانند حكم جهاد با دشمنان حق.

فلسفه تیمم
بسیاری می‌پرسند دست زدن به روی خاك و به پیشانی و پشت دست‌‌ها كشیدن چه فایده‌ای می‌تواند داشته باشد؟ به خصوص اینكه می‌دانیم بسیاری از خاك‌ها آلوده‌اند و ناقل میكروب‌ها.
در پاسخ این گونه ایرادها باید به دو نكته توجه داشت:
الف ـ فایده اخلاقی : تیمّم یكی از عبادات است، و روح عبادت به معنی واقعی كلمه در آن منعكس می‌باشد زیرا انسان پیشانی خود را كه شریفترین عضو بدن است با دستی كه بر خاك زده لمس می‌كند تا فروتنی و تواضع خود را در پیشگاه او آشكار سازد یعنی پیشانی من و همچنین دست‌‌های من در برابر تو تا آخرین حد خاضع و متواضعند، و به دنبال این كار متوجه نماز و یا سایر عباداتی كه مشروط به وضو و غسل است می‌شود و به این ترتیب «در پرورش روح تواضع و عبودیت و شكرگزاری بندگان اثر می‌گذارد.

ب ـ فایده بهداشتی : امروز ثابت شده كه خاك به خاطر داشتن باكتری‌های فراوان می‌تواند آلودگی‌ها را از بین ببرد این باكتری‌ها كه كار آنها تجزیه كردن مواد آلی و از بین بردن انواع عفونت‌ها است معمولاً در سطح زمین و اعماق كم كه از هوا و نور آفتاب بهتر می‌توانند استفاده كنند فراوانند به همین دلیل هنگامی كه لاشه‌های حیوانات و یا بدن انسان پس از مردن زیر خاك دفن می‌شود و همچنین مواد آلوده گوناگونی كه روی زمینها می‌باشد در مدت نسبتاً كوتاهی تجزیه شده و بر اثر حمله باكتری‌ها كانون عفونت از هم متلاشی می‌گردد مسلم است اگر این خاصیت در خاك نبود كره زمین در مدت كوتاهی مبدل به یك كانون عفونت می‌شد اصولاً خاك خاصیتی شبیه مواد «آنتی بیوتیك» دارد و تأثیر آن در كشتن میكروب‌ها فوق العاده زیاد است.
بنابراین خاك پاك نه تنها آلوده نیست بلكه از بین برنده آلودگی‌ها است و می‌تواند از این نظر تا حدودی جانشین آب شود، با این تفاوت كه آب حلاّل است، یعنی میكروب‌ها را حل كرده و با خود می‌برد ولی خاك میكرب‌كش است.
اما باید توجه داشت كه خاك تیمم كاملاّ پاك باشد همان طور كه قرآن در تعبیر جالب خود می‌‌گوید:(طیباً).
قابل توجه این كه تعبیر به (صعید) كه از ماده (صعود) گرفته شده اشاره به این است كه بهتر است خاك‌های سطح زمین برای این كار انتخاب شود همان خاك‌هایی كه در معرض تابش آفتاب و مملوّ از هوا و باكتری‌های میكروب‌كش است اگر چنین خاكی طیب و پاكیزه نیز بود تیمم با آن اثرات فوق را دارد بدون اینكه كمترین زیانی داشته باشد.

[1] . وسائل الشیعه، ج 1، ص 257.
[2] . و اینكه می‌بینیم در خبری از امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ نقل شده كه فرمود: ان الجنابه خارجه من كل جسده فلذلك وجب علیه تطهیر جسده كله» «جنابت از تمام بدن بیرون می‌آید و لذا باید تمام بدن را شست» (وسائل الشیعه، ج 1، ص 466) گویا اشاره به همین موضوع است.