مخالفت ابلیس
فرشتگان هنگام خلقت آدم، شاهد و ناظر بودند ابلیس یكی از افراد بنی‌الجان، (مخلوق قبل از آدم در این جهان) نیز جزو این گروه، آن منظره را مشاهده می‌كرد.
و شاهد بر این كه او از طائفه فرشتگان نبود آیه 50 سوره كهف است، آنجا كه می‌فرماید:
فسجدوا الا ابلیس كان من الجن:
جز ابلیس ـ كه از طایفه (جن) بود ـ همه سجده كردند.
پس از تكمیل خلقت آدم و بخشیدن حیات به او تمام فرشتگان و حضّار آن صحنه مأمور سجده و خضوع در برابر این موجود، (و گل سر سبد موجودات)، گردیدند.
فرشتگان همه در برابر او به سجده افتادند، ولی در این میان ابلیس سر باز زد و از سجده كردن امتناع ورزید، خود را بالاتر از این موجود خاكی دانست، كه بخواهد در برابر او سر تعظیم فرود آورد، قرآن در ذیل این آیه اشاره می‌كند ابلیس جزو كافران بود، زیرا او به دستورات حضرت حقّ گردن نمی‌نهاد، و برای آن ارزشی قائل نبود، در اینجا نیز زیر بار فرمان نرفت.
آیا سجده برای خدا بود یا برای آدم؟
شكّی نیست كه سجده به معنی پرستش مخصوص خدا است، و غیر از خدا هیچ معبودی در جهان نیست، و معنی توحید (الله) (توحید عبادت)‌همین است كه غیر خدا را پرستش نكنیم.
بنابراین جای تردید باقی نمی‌ماند كه فرشتگان برای آدم سجده پرستش نكردند بلكه سجده برای خدا به خاطر آفرینش چنین موجودی بود و یا این كه، سجده برای آدم به معنی خضوع در مقابل آدم بوده است نه پرستش.
و نظیر این بحث در سجده پدر و مادر و برادران یوسف ـ علیه السّلام ـ در برابر او نیز خواهد آمد.[2]
در احتجاج از حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ از پدران گرامیش ـ علیهم السّلام ـ نقل شده كه: یك مرد یهودی از امیر مؤمنان ـ علیه السّلام ـ در معجزات پیغمبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مقابل معجزات انبیاء ـ علیهم السّلام ـ سئوال كرد و گفت: خدا ملائكه را برای آدم به سجده كردن وادار نمود، آیا درباره (محمّد) چیزی از این قبیل انجام داد؟ علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: صحیح است، امّا خداوند ملائكه را به سجده كردن آدم وادار كرد نه به عنوان عبادت تا غیر از خداوند عزّوجلّ یعنی آدم را عبادت كرده باشند، بلكه به عنوان اعتراف به برتری او و رحمتی از جانب خدا برای آدم بود، امّا خدا به محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ بالاتر از این داد، (چه این كه) خداوند جل و علا در جبروتش بر او درود فرستاد و تمام ملائكه نیز درود فرستادند و عموم مؤمنان متعبدند كه درود بر او بفرستند، پس ای یهودی این (كرامت از كرامت آدم) بیشتر است!
در تفسیر قمی نقل شده است كه: خدا آدم را آفرید سپس چهل سال تصویر (مجسمه) آدم باقی ماند و شیطان از كنار آن عبور می‌كرد و می‌گفت برای مطلب مهمّی آفریده شده‌ای (یا برای چه مطلبی آفریده شده‌ای؟) سپس عالم مراد امام است فرمود: شیطان گفت: اگر خدا به من دستور دهد برای این سجده كنم سرپیچی خواهم كرد، تا آنجا كه می‌فرماید: سپس خداوند متعال به ملائكه فرمود: برای آدم سجده كنید، همگی سجده كردند ولی ابلیس آن حسدی را كه در دل داشت ظاهر ساخت و از سجده كردن امتناع ورزید.
در تفسیر این كلام خدا (فبدت لهما سوآتهما) فرمود: عورت آن دو (آدم و حواء) دیده نمی‌شد بعداً آشكار شد و فرمود: ‌درختی كه آدم از خوردن آن ممنوع گردید (سنبله) بود (ظاهراً اشاره به خوشه گندم است).[3]
این آیات، مقام و عظمت و جلالی را كه خدا به آدم داده بیان می‌كند كه به یاد بیاور ای محمّد (اذ قلنا للملائكه اسجدوا لآدم) وقتی كه ما به ملائكه گفتیم برای آدم سجده كنید، ظاهر آیه نشان می‌دهد كه امر خدا متوجّه همه ملائكه حتّی جبرئیل و میكائیل بوده است. آیات دیگر چون (فسجد الملائكه كلهم اجمعون الّا ابلیس)[4] در همه ملائكه سجده كردند جز ابلیس همین مطلب را تأیید می‌كند كه امر متوجّه همه بوده است. بعضی دیگر معتقدند: مخاطب این امر گروهی از ملائكه بودند كه شیطان از آنها بود.

آیا ترك سجده كفر است؟
سؤالی در اینجا پیش می‌آید كه آیا ترك سجده كفر است و چطور در قرآن كفر شمرده شده است؟ در پاسخ باید گفت: كفر ابلیس نه تنها به علت ترك سجده بود بلكه سجده نكردن چیزهای دیگری را نیز همراه داشت از این قرار:
1ـ او معتقد شد كه خدا او را امر به كاری بیهوده كرده است و در این سجده هیچ فائده و مصلحتی نیست.
2ـ او از سجده خودداری كرد روی تكبّر و سرپیچی از فرمان و الآن نیز اگر كسی نماز نخواند و سجده نكند روی این تمرّد و سرپیچی مسلّماً كافر شمرده می‌شود.
3ـ او سجده نكرد و پیامبر خدا را مسخره و استهزاء نمود كه كاشف از كفر او بود.
جبر باطل است
از سه قسمت این آیه ضمناً می‌توان استفاده كرد كه جبر باطل است. اوّلاً فرمود (أبی) یعنی سرپیچی كرد كه معنایش این است می‌توانست ولی ثانیاً می‌فرماید: (فسجدوا الا) كه از آن فهمیده می‌شود سجده كار ملائكه بود، ثالثاً ملائكه را به امتثال فرمان خدا و سجده به آدم مدح و ستایش و ابلیس را به ترك آن سرزنش می‌نماید و مدح و ذم همیشه درباره‌ افعال اختیاری است امّا معتقدین به جبر می‌گویند او سجده نكرد زیرا برای این كار خلق نشده بود و توانایی بر آن را نداشت.[5]

[1] . مفسر معروف «آلوسی» نیز اشاره به این معنی كرده است.
[2] . تفسیر نمونه، ‌ج 1، ص 183.
[3] . تفسیر المیزان، ج 1، ص 163.
[4] . آیه‌ی 30 از سوره‌ی حجر و 73 از سوره‌ی ص.
[5] . تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 187.