اما در پاسخ به بخش دیگر سئوال شما، یعنی بُعد تربیتی نماز، می‌توان نماز را همچون منشوری كثیر الاضلاع تصور نمود كه از هر وجه به آن بنگریم جلوه خاصی دارد. به عنوان نمونه می‌توان به این ویژگی بسنده كرد كه نماز موجب ایجاد و تثبیت عزت نفس آدمی می‌شود؛ زیرا نمازگزاری كه در پیشگاه خدا به عبادت می‌پردازد در حقیقت با نفی عبودیت غیر خدا و گردن نهادن به عبودیت خدا، به این رابطه معنا می‌بخشد. مضمون كلامی از امیر المؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ نیز اشاره به همین امر دارد. آنجا كه حضرت می‌فرمایند: اسلام آمده است تا انسان را از بندگی غیر خدا به بندگی خدا دعوت كند. و یا حضرت در كلامی دیگر به رابطه عزت نفس و بندگی خدا اشاره می‌نمایند: «شرف المؤمن ایمانه و عزّه الطاعته» (غرر الحكم ـ ص445) یعنی فضیلت و ارزش انسان باایمان، همان ایمان به خدا و عزت او در اطاعت از اوامر خداست.

مجله نیایش: در مبحث كاركردهای اجتماعی و تربیتی نماز همچنین می‌توان به موضوع نقش این عبادت در سالم سازی فضای فكری، روحی و روانی افراد جامعه به ویژه جوانان اشاره كرد. در این زمینه هم توضیح بفرمایید.
دكتر شرفی: برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید به معنا و مفهوم «اقامه نماز» توجه نمود. این كلمه معمولاً به «برپا داشتن نماز» تعبیر می‌شود ولی حضرت آیت الله جوادی آملی در تفسیر موضوعی قرآن در ذیل آیه سوم سوره‌ی بقره «و یقیمون الصّلوه» و نظایر آن می‌نویسد:
«معنای اقامه نماز آن است كه نماز قائم می‌شود بین انسان و زشتی‌ها و بدی‌ها؛ به تعبیر دیگر نماز، قیّم شؤون انسان می شود و كسی كه نماز «قیّم» او شود به آلودگی‌ها و زشتی‌ها گرایش پیدا نمی‌كند. لذا اگر جامعه و به ویژه نسل جوان به نماز اقبال نمود و نماز را با روح و جان آن اقامه كرد دیگر انحرافات اخلاقی در او راه نخواهد یافت. البته آیه د یگر قرآن كریم: انّ الصّلوه تنهی عن الفحشاء و المنكر نیز دلالت بر تأثیر بازدارنده‌ی نماز از زشتی‌ها و منكرات است. البته این امر منوط به اذكار نماز، ‌حضور قلب در نماز، ‌رعایت وقت فضیلت نماز و پای بندی نمازگزار به این عهد و میثاق‌هایی است كه با خداوند منعقد نموده است.
نقل شده است جوانی از انصار نمازهای خود را با پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به جا می‌آورد؛ اما مرتكب برخی گناهان می‌شد. به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ اطلاع دادند. حضرت فرمودند: بزوی نمازش او را از گناهان باز می‌دارد.
پس از چندی آن جوان از گناهان كناره گرفت و دیگر مرتكب گناه نشد. حضرت فرمودند: دیدید به شما گفتم كه نمازش او را از اعمال بدش باز خواهد داشت.

مجله نیایش: به نكته‌ای درباره‌ی نقش نماز در باز داشتن جوان از گناه اشاره فرمودید. حال این سئوال پیش می‌آید كه چه عواملی در گرایش نسل جوان به دینداری و نماز موثر است؟
دكتر شرفی: بله، البته در این زمینه عوامل فراوانی وجود دارد كه به برخی از آنها اشاره می‌كنم:
1ـ پشتوانه نماز و سایر عبادات، اعتقادات محكم و پا برجاست. اگر نسل جوان از حیث اعتقادی و باورهای دینی، ساخته شوند و بینش صحیح و مستدلی در این مورد داشته باشند به طور طبیعی به لوازم و پیامدهای آنها نیز كه نماز و نیایش است روی می‌آورند.
2ـ تقویت شناخت و معرفت نسل جوان نسبت به نماز، آثار اقامه و آثار ترك نماز و نقش محوری نماز نسبت به سایر عبادات می‌تواند منجر به پای بندی بیشتر به نماز شود.
3ـ استفاده از زبان و بیان هنر و ادبیات در ترسیم جذبه‌ها و جلوه‌های نماز به ویژه از زندگی بزرگان و فرزانگان به صورت نمایشنامه، تئاتر، فیلم و میان پرده‌های نمایشی می‌تواند در عینی ساختن آثار این عبادت بنیادین، در نتیجه جذب جوانان مؤثر و سودمند تلقی شود.
4ـ نسل جوان امروز همان كودكان و دانش آموزان سال‌های پیشین خانواده‌ها و مدارس هستند كه مهمترین سال‌های رشد و بالندگی خویش را در كنار خانواده‌ها و والدین گذرانیده و پس از آن در مدرسه و در كنار معلمان و مربیان آن را تداوم بخشیده‌اند. منظور اشاره به این واقعیت است كه اگر خانواده‌ها و نیز مربیان و معلمان شیوه‌های جذاب و زنده‌ای را برای آشنایی كودكان و نوجوانان با نماز، به كار گیرند. آنها در سنین جوانی علاقه و گرایش بیشتری به نماز نشان داده و آن را حفظ خواهند كرد. همچنین آشنا نمودن والدین و مربیان با طرح‌ها و روش‌های جذاب و پر كشش درباره‌ی نماز، می‌تواند تأثیر به سزایی در این امر داشته باشد.

مجله نیایش: موضوع مهم دیگری كه مطرح است جایگاه و كاركرد فرایض دینی و مذهبی در علوم روان شناختی و تربیتی است. برای این فریضه چه شأن و جایگاه و كاركردی در علوم فوق در نظر گرفته شده است؟
دكتر شرفی: كاركرد فرایض دینی و مذهبی در علوم روان شناختی و تربیتی در دو مقوله زیر قابل بررسی است:
1ـ بررسی آثار، پیامدها و تبعات این گونه فرایض از منظر علوم روان شناختی و تربیتی؛ نظیر مطالعه در آثار روان شناختی نماز، عبادت، نیایش و نظایر آنها با دیدی جدید، ابتكاری و جذاب.
2ـ جستجو و تفحص در زمینه راهكارهای مؤثر و پیشنهادی دین و فرایض دینی در حل معضلات و مشكلات جامعه معاصر؛ نظیر افسردگی، اضطراب، استرس و خودكشی به ویژه آن دسته از مشكلات پیچیده‌ای كه علوم روان شناختی و تربیتی هنوز نتوانسته پاسخ قاطعی برای آنها بیابد.

مجله نیایش: هم اكنون فرایض دینی و انجام عبادات مذهبی در غرب چه جایگاهی دارد و خلاء معنویت در جهان غرب چه تأثیرهای سوئی را بر جای نهاده است؟
دكتر شرفی: هم اكنون علی رغم دوره‌ی فترت دینی و مذهبی كه از دوران نوزایی (رنسانس) در غرب به وجود آمد و به تعبیر یكی از نویسندگان نامدار «فردریك مایر» كمربند ایمانی كه به دور كره زمین پیچیده شده بود پاره شد و عصر «لائیك» آغاز گردید و تا سال‌های اخیر نیز این وضعیت، كم و بیش در غرب حاكم بود؛ ولی از چند سال گذشته به این طرف گرایش آشكار و مشهودی برای باز گرداندن دین به جایگاه اصلی خویش در غرب مشاهده شده است و شعار «خدا بر می‌گردد» در غرب شعار آشنایی است.
ظهور پدیده‌های نوینی نظیر گرایش‌های عرفانی، غور باطن (مراقبه متعالی) و ارج عارفانه و نیز بررسی تطبیقی مكاتب عرفانی در اروپا و غرب نشانه‌های امید بخشی برای بازگشت غرب به دینداری و دین باوری است. مسئولیت ما و نهادهای تبلیغی و ارشادی جامعه اسلامی این است كه بتوانیم به گونه‌ای موثر و جذاب زمینه‌های شناختی و معرفتی و عرفانی حكمت و فرایض اسلام را به زبان‌های زنده دنیا ترجمه و عرضه نموده و پاسخ منطقی و مؤثری به نیازهای عصر حاضر بدهیم. به عنوان مثال امروزه در غرب بحران افسردگی و تمایل به خودكشی در میان بخشی از جوانان مشاهده می‌شود. اگر تأثیر نماز در كاهش و درمان افسردگی و نیز تقویت میل به زندگی به خوبی تبیین شود می‌توان امیدوار بود كه این رسالت از جانب ما ایفا شده است.

مجله نیایش: برخی از صاحب نظران این طور مطرح می‌كنند كه علل وادادگی و روی گردانی جوانان از دین و فرایض دینی تناقض گفتار و رفتار متولیان سیاسی، مذهبی و سیاست زدگی مبلغان مذهبی است. نظر شما در این باره چیست؟
دكتر شرفی: با این نظر شما به عنوان عامل «اقتضا» موافقم، نه به عنوان علت تامّه، زیرا این مسأله تنها عامل روی گردانی جوانان از مسائل مذهبی نیست؛ بلكه در كنار آن می‌توان به پدیده‌هایی نظیر مصرف‌گرایی، تجمل پرستی و رقابت‌های مادی و نظایر آنها نیز اشاره كرد.
یا غفلت والدین از تربیت دینی و مذهبی فرزندان‌شان و اكتفا نمودن به مسائل مادی و حداكثر تحصیلی آنان نیز از جمله عوامل و اسباب ایجاد این مساله است.
ـ وابستگی و تعلق خاطر كودكان و نوجوانان و جوانان به رسانه‌های گروهی به ویژه رسانه‌های تصویری و ناتوانی این رسانه‌ها در انتقال معرفت و جاذبه دینی به نسل حاضر و بالعكس تلاش برخی رسانه‌ها در جهت دلبسته نمودن كودكان و نوجوانان و جوانان به محصولات فرهنگی غرب و نیز فقدان ادبیات دینی برای كودكان و نوجوانان و جوانان از جمله علل این دین گریزی یا دوری از معنویت و كم توجهی و بی‌توجهی به نماز است.

مجله نیایش: آقای دكتر سئوال دیگری كه مطرح است این است كه نهادهای تعلیمی و تربیتی از جمله آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها در گسترش و ترویج فرهنگ نماز چه نقشی دارند و چه راهكارهایی در این باره توصیه می‌نمایید؟
دكتر شرفی: نهادها و مراكز آموزشی و تعلیمی نقش بسیار مهمی در اشاعه و گسترش فرهنگ نماز در میان نسل جوان و نوجوان بر عهده دارند. لذا در این زمینه می‌توان به راهكارهای زیر اشاره كرد:
ـ ایجاد جذابیت در مدرسه، كلاس درس و شخصیت معلمان و مربیان ایجاد جذابیت در رفتار معلمان دینی، ‌قرآن و امور تربیتی.
ـ تقویت و تجهیز و توسعه نمازخانه‌های مدارس و رسدیگی به آن، در این زمینه برخی تحقیقات نشان می‌دهد كه مدارس دارای نمازخانه نسبت به مدارس فاقد نمازخانه از مشكلات رفتاری و اخلاقی كمتری برخوردار بوده‌اند.
ـ امامان جماعت مدارس و دانشگاه‌ها باید بیش از گذشته با روحیات و نیازهای روحی و روانی كودكان و نوجوانان و جوانان آشنایی داشته و مخاطب خویش را به درستی بشناسند.
ـ باید از زبان داستان و ادبیات و فیلم در به تصویر كشیدن آثار نماز و عبادات در زندگی دنیوی و اخروی متناسب با شرایط سنی مخاطبان بهره جست.
ـ تشریح حالات جذاب و معنوی بندگان و نمازگزاران خاص خدا هنگام نماز برای مخاطبین.
ـ حضور كلیه همكاران واحدهای آموزشی در نماز اول وقت در نمازخانه مدارس به منظور الگو سازی برای دانش آموزان.
ـ همچنین بخشی از موضوعات آموزش خانواده‌ها در مدارس به مسأله‌ی نماز و چگونگی اهتمام والدین به آن و تأثیر آن در جذب دانش آموزان اختصاص یابد.

مجله نیایش: به عنوان آخرین سئوال بفرمایید موضوع كتاب «نقش نماز در زندگی زوج‌های جوان» چیست و محتوای آن شامل چه مطالبی است؟
دكتر شرفی: نماز واكنش موجودی پر نیاز به درگاه خالق بی‌نیاز تعبیر كرده‌اند و آن گاه كه انسان با همه نیازهایش گام در وادی زندگی مشترك می‌نهد، از یك سو نیازهای او مضاعف می‌شود و از دیگر سوی آرمان‌ها و انگیزه‌هایش نیز متحول می‌گردد. زوج‌های جوان و موحّد خود را پیوسته با این پرسش‌ها روبرو می‌بینند كه هم اكنون، نماز چه نقشی بر زندگی جوان و نوپای آنها می‌زند و تا كجا می‌توانند مرزهای زندگی خود را بر مبنای نماز به درستی ترسیم نمایند؟
در حقیقت نماز به كدام یك از نیازهای جدی عصر آنان پاسخ می‌دهد؟
این اثر در قالب داستانی لطیف و ساده كه زندگی جدید زوج جوانی را بازگو می‌كند، بر آن است كه علاوه بر ترسیم روابط مطلوب دو جوان كه پیمان زندگی مشترك بسته‌اند، به چگونگی تأثیر نماز بر روابط و مناسبات آنان بپردازد و در فضایی صمیمی، معنوی و دوست داشتنی محفل بحث و گفتگویی تشكیل دهد و مطالب را از زبان دوستانی همدل عرضه كند. دوستانی كه دغدغه عظیم انسان كامل، وجودشان را آكنده از شور و علاقه برای رسیدن به قرب حق نموده است.
مجله نیایش: سپاسگزاریم از اینكه در این گفتگو شركت كردید.

فصلنامه نيايش، ستاد اقامه نماز، ش 5