بدان كه سوره مباركه حمد چنانچه مشتمل به جميع مراتب وجود، مشتمل است به جميع مراتب سلوك، و مشتمل بر- به طريق اشاره- به جميع مقاصد قرآن. و غور در اين مطالب گرچه محتاج است به بسطى تام و منطقى غير از اين منطق، ولى اشاره به هر يك از آنها خالى از فائده بل فوائدى براى اصحاب معرفت يقين نيست.
پس، در مقام اول گوييم كه ممكن است بسم الله الرحمن الرحيم اشاره به تمام دائره وجود و دو قوس نزول و صعود باشد. پس، اسم الله مقام احديت قبض و بسط، و رحمن مقام بسط وظهور است، كه قوس نزول است؛ و رحيم مقام قبض و بطون است، كه قوس صعود است.
و الحمدلله اشاره توان بود به عالم جبروت و ملكوت اعلى كه حقايق آها محامد مطلق اند. و رب العالمين به مناسبت تربيت و عالمين، كه مقام سوائيت است، اشاره توان بود به عوالم طبيعت كه به جوهر ذات، متحرك و مترصم و در تحت تربيت است.
و مالك يوم الدين اشاره به مقام وحدت و قهاريت و رجوع دائره وجود است. و تا اينجا تمام دائره وجود نزولاً و صعوداً ختم شود.
و در مقام دوم گوييم كه استعاذه- كه مستحب است- اشاره شايد باشد به ترك غير حق و فرار از سلطنت شيطانيه. و چون اين، مقدمه مقامات است نه جز مقامات- زيرا كه تخليه، مقدمه تحليه است و بالذات از مقامات كماليه نيست- از اين جهت استعاذه جزء سوره نيست، بلكه مقدمه دخول در آن است.
و تسميه اشاره شايد باشد به مقام توحيد فعلى و ذاتى، و جميع بين هر دو. و الحمدلله تا رب العالمين شايد اشاره باشد به توحيد فعلى. و مالك يوم الدين اشاره به فناء تام و توحيد ذاتى. و اياك نعبد شروع شود به حالت صحو و رجوع. و عبارت ديگر، استعاذه سفر از خلق است به حق و خروج از بيت نفس است.
و تسميه اشاره به تحقق به حقانيت است پس از خلع از خلقيت و عالم كثرت. والحدلله تا رب العالمين اشاره است به سفر از حق بالحق فى الحق. و در مالك يوم الدين تمام شود.. در اهدنا الصراط المستقيم اين سفر به اتمام رسد.
و در مقام سوم گوييم كه اين سوره شريفه مشتمل است بر عمده مقاصد الهيه در قرآن شريف؛ زيرا كه اصل مقاصد قرآن، تكميل معرفةالله و تحصيل توحيدات ثلاثه، و رابطه مابين حق و خلق، و كيفيت سلوك الى الله، وكيفيت رجوع رقايق به حقيقة الحقايق، و معرفى تجليات الهيه جمعاً و تفصيلاً و فرداً و تركيباً، و ارشاد حق سلوكاً و تحقيقاً، و تعليم عباد علماً و عملاً و عرفاناً و شهوداً؛ و جميع اين حقايق در اين سوره شريفه با كمال وجازت و اختصارى كه دارد موجود است.
پس، اين سوره شريفه فاتحةالكتاب و ام الكتاب، و صورت اجماليه‏اى از مقاصد قرآن است. و چون جميع مقاصد كتاب الهى برگشت به مقصد واحد كند و آن حقيقت توحيد است، كه غايت همه نبوات و نهايت مقاصد همه انبياء عظام (عليهم السلام) است، و حقايق و سراير توحيد در آيه مباركه بسم‏الله منطوى است؛ پس اين آيه شريفه اعظم آيات الهيه و مشتمل بر تمام مقاصد كتاب الهى است؛ چنانچه در حديث شريف وارد است.⁽⁸⁰⁾
و چون باء ظهور توحيد، و نقطه تحت الباء⁽⁸¹⁾ سر آن است، تمام كتاب ظهوراً و سراً در آن با موجود است. و انسان كامل، يعنى وجود مبارك علوى (عليه الصلوة والسلام) همان نقطه سر توحيد است⁽⁸²⁾؛ و در عالم آيه‏اى بزرگتر از آن وجود مبارك نيست، پس از رسول ختمى (صلى‏الله عليه وآله)؛ چنانچه در حديث شريف وارد است.⁽⁸³⁾