و ریای پنهان تر این است که وقتی انسان در حضور مردم در عبادت است شیطان که از بکار بردن کیدهای پیشین ناامید است به وی گوید: «تو در پیشگاه خدای سبحان ایستاده ای، در جلال و عظمت او بیندیش، و شرم کن از اینکه او به دل تو می نگرد و قلب تو از او غافل است!» ، آنگاه حالت حضور قلب و خشوع جوارح به خود می گیرد. و این پنهان ترین کید و خدعه شیطان است، و اگر این اندیشه ناشی از اخلاص بود در خلوت از او منفک نمی شد و تنها در حالت حضور غیر به ذهنش خطور نمی کرد. و نشانه ایمنی از این آفت آنست که این اندیشه همان گونه که در میان مردم و در ملا همدم اوست در خلوت نیز با او الفت داشته باشد، و حضور غیر سبب حضور آن نشود، چنانکه حضور حیوان چهارپا سبب آن نیست.

پس مادام که آدمی در احوال و اعمال خود بین مشاهده انسان و مشاهده حیوان چهارپا فرق می نهد، از پاکی و صفای اخلاص بی بهره است و درونش به شرک ریای خفی آلوده است، و این شرک در دل آدمیزاد از رفتار آرام مورچگان سیاه در شب تاریک بر سنگ سخت مخفی تر است، چنانکه در خبر آمده است، و جز آنان که خداوند با لطف نهانی خویش در پناه عصمت در آورده کسی از آن سالم و ایمن نخواهد بود، زیرا شیطان همواره در پی کسانی است که برای عبادت خدا کمر بسته اند، و لحظه ای از ایشان غفلت نمی کند تا در هر کاری آنان را به ریا وادارد.

تتمیم

چنانکه اشاره شد حق این است که اگر شائبه ای که با اخلاص بیامیزد برای مقاصد صحیحی که شرعا راجح است باشد عمل و اخلاص را باطل نمی کند و از اجر و پاداش نمی کاهد، زیرا نیت خیرات متعدد موجب می شود که ثواب نیز به حسب آن مضاعف شود، و اگر از اغراض دنیوی باشد که به حب جاه یا طمع مال برگردد عمل و ثواب را باطل می کند، خواه انگیزه دینی عمل ضعیفتر از انگیزه نفسانی یا مساوی با آن یا قویتر از آن باشد، به دلیل اخباری که قبلا یاد شد. و علاوه بر اینکه عمل را باطل می کند عقابی جداگانه نیز در پی خواهد داشت، زیرا ریای در عبادت فی نفسه مورد نهی و حرام است، خواه به تنهائی انگیزه عمل باشد یا به نیت تقرب ضمیمه شده باشد ضمیمه ای مستقل یا غیر مستقل. و هر که مرتکب آن شود گناهکار است هم برای خود ریا و هم برای آنکه عبادت را به جهت دخول ریا در آن ترک کرده است. پس اگر عبادت واجب باشد گناه دیگری که ترک واجب است بر آن افزوده می شود مگر اینکه با قضاء آن تکلیف واجب از او ساقط شود، و اگر مستحب باشد قضاء لازم نیست و ترک آن گناهی ندارد، بلکه گناهش منحصر است به خود ریا.

اما گناه ریای محض شدیدتر و بدتر است از گناه ریای آمیخته با قصد قربت، و گناه ریای آمیخته با قصد قربت به حسب افزایش نیروی انگیزه ریا نسبت به انگیزه اخلاص افزوده می شود و به حسب نقصان آن کم می گردد.

بنابر آنچه گفتیم، اینکه مورد اتفاق بزرگان دین است که هر که به قصد حج بیرون آید و همراه او کالا برای تجارت باشد حجش صحیح و دارای ثواب است، با اینکه سفرش خالص برای حج نیست، دلیلش این است که تجارت برای کسب روزی است، و این خود عبادت است. و گفتیم که نیت خیرات متعدد موجب ثواب متعدد و مضاعف است، و نیازی نیست که گفته شود: «تاجر وقتی به مکه رسید بعد از اعمال حج ثواب به او تعلق می گیرد و چون تجارتش بستگی به حج ندارد عمل حجش خالص است، و آنچه مشترک است فقط طی مسافت است، و مادام که به قصد تجارت باشد، ثوابی ندارد» ، و نه به این گفته حاجتی است که: «هر گاه حج محرک اصلی و تجارت فرع و تابع آن باشد، این سفر از ثواب منفک و خالی نمی شود» . بلی، اگر تجارت برای گردآوری مال و ذخیره کردن آن بدون نیاز باشد، بعید نیست که سخن مذکور درست باشد، و همچنین اگر قصد تفرج و دفع بی میلی و سردی از خانواده به قصد حج ضمیمه شود ضمیمه ای غیر مستقل، و مثل آن انضمام خنک شدن به نیت وضوست، و قصد بهداشت و تندرستی به نیت روزه، و خلاصی از خرج و بدخوئی برده به نیت آزاد کردن وی و مانند اینها، هر گاه این ضمیمه ها مستقل نباشد.

یکی از علما گوید: «اگر دو انگیزه عمل و عبادت (یعنی قصد قربت و قصد

دنیوی) مساوی باشند یکدیگر را ساقط می کنند، و عمل نه فایده دارد و نه زیان، و اگر انگیزه ریا قویتر باشد عمل نه تنها سود ندارد بلکه ضرر هم دارد و موجب عقاب می شود، اگرچه عقاب آن از عقاب ریای محض سبکتر است. و اگر انگیزه تقرب قویتر باشد به اندازه ای که برتر و نیرومندتر است ثواب خواهد داشت، به دلیل این این قول خدای تعالی:

«فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره. و من یعمل مثقال ذرة شرا یره» (زلزال، 7 و 8) «هر که به اندازه ذره ای نیکی کند آن را ببیند. و هر که به اندازه ذره ای بدی کند آن را ببیند» .

و نیز:

«ان الله لا یظلم مثقال ذرة» (نساء، 40) «خداوند هموزن ذره ای ستم نمی کند» .

پس سزاوار نیست که قصد خیر ضایع شود، بلکه اگر قصد تقرب بر ریا غالب باشد به اندازه ای که ریا در آن است عمل باطل می گردد و بقیه می ماند، ولی اگر قصد ریا غلبه کند به اندازه قصد قربت از عقوبت کم می شود. سر مطلب این است که:

تاثیر اعمال در دلها به وسیله استوار کردن صفات آنهاست. و خواستن ریا از مهلکات است، و قوت و تاثیر این مهلک بقدر عمل بر وفق آن است. و خواستن خیر از منجیات است، و قوت و تاثیر آن به اندازه عمل بر طبق آن است. و چون این صفات در دل جای گرفت، هر گاه عمل بر وفق مقتضای ریا بود آن صفت تقویت می شود.

و اگر عمل بر وفق انگیزه و اسباب خیر بود باز هم آن صفت قوت می گیرد، و یکی از آن دو مهلک و دیگری نجات بخش است. و اگر تقویت یکی بقدر تقویت دیگری باشد هر دو مقاومت می کنند. و اگر یکی چیره شد تاثیرش به اندازه برتری نیرویش بیشتر خواهد بود، چنانکه در تاثیر داروها و غذاهای متضاد نیز چنین است(10)» .
اما درباره سخن این عالم (ابو حامد غزالی) جای گفتگوست: که اطلاق و عمومیت ظواهر اخباری که ذکر شد این معنی را می رساند که شائبه ریا عمل و ثواب را باطل می کند. و از جمله این روایت است که: «مردی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پرسید:

حال کسی که عمل نیکی می کند - یا صدقه ای می دهد - و دوست دارد که او را بستایند و پاداش دهند چگونه است؟ حضرت جوابی نداد تا این آیه نازل شد:

«فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعبادة ربه احدا» (کهف، 110) «هر که امید دیدار پروردگار خویش دارد باید عملی شایسته کند و کسی را شریک عبادت خدای خود قرار ندهد» .

و شکی نیست که قصد وی ستایش و پاداش هر دو بود، و با این حال درباره او این آیه نازل شد.

و از آن جمله این روایت است: «مردی اعرابی به خدمت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید و عرض کرد: یا رسول الله، مردی از روی تعصب می جنگد، و مردی به جهت دلیری و شجاعت می جنگد، و مردی برای این می جنگد که مقام و موقع خود را در راه خدا بداند! حضرت فرمود: هر که برای آن بجنگد که کلمه خدا والا باشد او در راه خداست» .

حمل کردن این روایات بر صورتی که قصد قربت و قصد ریا یکسان باشد یا قصد ریا غالب باشد خلاف ظاهر است. و اما این سخن وی که هر قصد و فعلی تاثیری خاص و جداگانه دارد، این در صورتی است که ضد آن قصد و فعل آن را باطل نکند. و ما قائلیم به اینکه: مقتضای اخبار همانند عقل صریح دلالت دارد بر اینکه قصد ریا قصد قربت را وقتی بر فعل واحد وارد شوند باطل می کند، و بنابراین دیگر تاثیری برای قصد تقرب باقی نمی ماند تا بیش از قصد ریا تاثیر داشته باشد.

و از آنهاست:
10. این مطلب را مؤلف به اختصار و کمی تصرف از «احیاء العلوم» : 4/328 نقل کرده است.

منبع :  علم اخلاق اسلامی > مقام چهارم: در بیان رذائل و فضائلی که متعلق به دو یا سه قوه عاقله و غضب و شهوت است > 20- ریا > فصل 38: آفات اخلاص