و مخفی نماند که: آفاتی که سرچشمه اخلاص را تیره و مکدر می سازند و نیت رامشوب و آلوده می گردانند، درجات مختلفه دارند. بعضی در نهایت ظهور و جلاهستند، که اشتباهی در آن نیست، چون ریای ظاهر، و عمل به قصد خود نمایی در پیش مردمان.

و بعضی، فی الجمله خفایی دارد، مثل اینکه: در حضور مردمان عبادت رانیکوتر از خلوت به جا آوری، و بیشتر سعی در خضوع و خشوع کنی، به قصد اینکه تومرجع مردمانی، و آنچه از تو مشاهده می کنند فرا می گیرند. در این عمل، مردم به تواقتدا کنند و ایشان نیز سعی نمایند. و اگر این عمل از برای خدا بودی، در خلوت ترک نکردی، چون اگر این قدر خضوع در عبادات را خوب می دانی، و از برای مردمان ترک آن را نمی پسندی، چگونه خود را در خلوت ترک می کنی، و از برای خود ترک آن رامی پسندی؟

و نیز، از هر کسی عبادت بسیار ترک می شود، و معاصی بی شمار سر می زند، تو اصلابه فکر آنها نمی افتی، و در صدد اصلاح ایشان بر نمی آیی، چگونه شد که در این وقت به محض احتمال اینکه شاید مرا متابعت کنند، این قدر بر ایشان مشفق و مهربان شدی؟ ! و از این دقیق تر آنکه: چون به این تدلیس شیطان برخوردی، آن لعین، مکری لطیف تر سرکند، و گوید: حال که به جهت اقتدای مردم به تو، عبادت را در حضورایشان در نهایت خشوع به جا می آوری باید در خلوت نیز چنین نمایی، تا حالت خلوت و حضور یکسان باشد، و نیت تو مشوب نباشد. پس در خلوت نیز به تحسین عبادت پردازی. و اگر دیده بینا داشته باشی، می بینی که این نیز از فریب شیطان لعین است. و درمجمع و خلوت، هر دو قصد تو خالص نیست. و خواهی گفت:

دزد می آید نهان در مسکنم

گویدم که پاسبانی می کنم

چون هنوز تو ملتفت خلقی، و خضوع خلوتی تو، به جهت خضوع مجمع است، وخضوع مجمع، نه به جهت قربت است. و هنگامی نیت تو خالص است که اصلا ملتفت به خلق نباشی، و وجود و عدم جمیع مخلوقات در حال عبادت، نزد تو یکسان باشد. وتفاوتی میان اطلاع بهایم بر طاعت تو، و اطلاع انسان بر آن نبوده باشد.

آن را روا بود که زند لاف مهر دوست

کز دل به در کند همه مهری و کینه ای پس، مادامی که از برای بنده در احوال و اعمال او، به جهت مشاهده کسی تفاوت حاصل می شود، از ملاحظه چهارپایی از اخلاص خالص خالی است. و باطن او به شوائب آلوده است.

و بدان که: - همچنان که سابق بر این مذکور شد - آن قصدی که با قربت ممزوج، وغرضی که با اخلاص مخلوط است، اگر ریا باشد، یعنی: از غرضهای دنیویه باشد، که راجع به حب جاه یا طمع به مال است، عبادت را فاسد می کند، خواه آن قصد، غالب رقربت باشد یا مساوی آن، یا از آن ضعیف تر باشد. و علاوه بر این که عمل باطل می شود، به جهت ریا، عذاب علیحده بر آن مترتب می گردد. و اگر آن عبادت ازواجبات باشد، عذابی دیگر به جهت ترک آن عبادت نیز ثابت می شود. مگر اینکه قضایی باشد [قابل قضا کردن باشد] که آن را قضا کند. و اگر از مقاصد صحیحه شرعیه باشد، که به حسب شریعت مقدسه رجحانی داشته باشد، مثل تعلیم غیر، یا اقتدای غیر به او و امثال اینها، عبادت را فاسد نمی کند، و از اجر و ثواب، چیزی کم نمی گردد.

منبع :  معراج السعادة > باب چهارم > مقام پنجم > آفات اخلاص