در هر مرحله ای از مراحل تمدن و در هر فرازی از فرازهای زندگی انسان ، مردم با مصالح و منافع فراوانی مواجه می شوند که برای رسیدن بآن مصالح باید کوشش و تلاش فراوانی صورت دهند . این مصالح و منافع هر چند انواعشان مختلف و طرز به دست آوردنشان متفاوت باشد و هر چند فواصل زمانی بین آنها فرق هائی بوجود آورده باشد ، ولی می توان همه آنها را به دو نوع مصلحت ، تقسیم کرد :

یکی ) مصالحی که منافع و عوائدش به فرد باز می گردد و تنها فرد هم باید برای بدست آوردنش در خارج تلاش و کوشش کند .

دوم ) مصالحی که نتیجه کار آنها به جامعه باز می گردد و هر کس روی آن ها کار کند ، مستقیما سهمی عایدش نمی شود معمولا هر عملی که برای رسیدن به هدفی بالاتر از وجود عامل آن ، انجام شود از نوع قسم دوم است ، زیرا هر کار اجتماعی را یک فرد نمی تواند انجام دهد بسیاری از کارها وجود دارد که تنها در وقتی کوشش های مداوم افراد زیاد ، روی هم انباشته شد در خارج تحقق می یابد .

در نوع اول برای پیاده کردن کار انگیزه های فردی بهترین ضامن انجام تلاش و کوششهای لازم است . و تا وقتی شخص نتیجه آن را خودش برداشت می کند و مستقیما از آن بهره مند می گردد ، انگیزه کافی برای انجام خدمات آن را هم در خود دارد .

ولی مصالح نوع دوم برای ایجاد انگیزه شخص و حسن نیت در انجام آن ، کافی نیست ، زیرا در اینجا مصلحت مستقیما عاید شخص عامل نمی شود .

در بسیاری از اوقات میزان رنج و زحمتی که در این کارها شخص متحمل می شود ، به مراتب بیشتر از میزان مصلحتی است که غیر مستقیم باو باز می گردد و از اینجا است که انسان نیاز به تربیت خلوص نیت و از خود گذشتگی دارد تا با این انگیزه بتواند در خدمات اجتماعی سهیم باشد یعنی بتواند بخاطر دیگران کار کند . به تعبیر دیگر ، هدفی بزرگتر از وجود او و مصالح مادیش باید باو داد تربیت از خود گذشتگی ، ضرورتش برای انسان های عصر فضا و عصر برق و اتم به همان نسبت است که برای انسان های عصر شمشیر برای جنگ و شتر برای سفر بود ، زیرا این هر دو انسان با مشکلات مشابهی مواجهند . هر دو نیازمندند هدف های بزرگ داشته باشند و هر دو لازم دارند برای رسیدن به این هدف های بزرگ بتوانند خود را فراموش کنند و به دیگران بپردازند . هر دو باید به آینده فکر کنند و برای روزی بذر افشانی کنند که امید برداشت آن را ندارند .

بنابر این هر فردی را باید طوری تربیت کرد که بتواند قسمتی از کوشش ها و تلاش های خود را برای غیر خود ، برای مصلحت جامعه نه برای منافع شخص خود ، بکار برد و با نیت خالص یعنی بدون در نظر گرفتن هیچ گونه پاداشی ، به دیگران کمک کند و آنها را بر خود ایثار نماید .

عبادات نقش مهمی در این تربیت ضروری دارد ، زیرا چنانکه گذشت انسان عابد برای خدا اعمالی انجام می دهد که هر گاه آنها را به قصد مصلحت شخصی اش انجام داده باشد از او پذیرفته نیست . هیچکس مجاز نیست از کاری که برای خدا انجام می دهد قصد برداشت مادی در زمینه بالا بردن شخصیت ، یا شهرت اجتماعی و منافع شخصی اش بنماید از طرف دیگر او نیز نمی تواند عبادتش را به صورتی خشگ و بی محتوا فقط به خاطر اقتصادی محیط ، انجام دهد ، چنین عملی نه تنها عبادت نیست ، بلکه عملی حرام و قابل تعقیب است . خصوصیت قصد خالص به خاطر این است که انسان عادت کند کارها را برای خدا و فقط به نیت خیر انجام دهد و در این راه تجربه و تمرین

صفحه 137

بیاموزد ، عادت کند قصدش را از هر گونه پیرایه و آلایشی پاک سازد و تنها به خاطر احساس مسئولیت بدان دست زند و عبادتش را فقط برای اظهار اخلاص و صداقت به پیشگاه خداوند انجام دهد .

راه خدا همان راه خدمت به خلق است مشروط به اینکه از هر گونه آلودگی و پیرایش صاف و پاک باشد ، زیرا هر عملی بخاطر خدا باشد ، چون خدا از خلقش بی نیاز است ، به خاطر خلق خدا به حساب می آید و چون خداوند حق است و مطلق و بالاتر از هر حد و مقیاسی است و با هیچ گروهی قرابت ندارد و هیچ گونه جهت گیری نمی پذیرد ، از این رو راهش پیوسته راه عموم بشریت است و عملی در راه خدا و به خاطر خدا صورت می گیرد که برای مردم و به خیر همه جامعه باشد و شخص بتواند پیوسته در این راه بتمرین روحی و روانی بپردازد .

اصولا هر آنچه در شرع اسلام به عنوان راه خدا معرفی شده می تواند مقصود از آن راه همه مردم باشد . برای نمونه یکی از مصارف زکات فی سبیل الله است ، سهم فی سبیل الله می تواند شامل هر گونه انفاقی برای خیر انسانیت و به مصلحت نوع باشد که یکی از موارد آن جنگ در راه نجات مستضعفان است و از آن ، جنگ در راه خدا تعبیر شده است .

و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل الله و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان(12)و چون در کنار این حقیقت بدانیم که عبادت گذشته از توجه معنوی و قصد قربت مستلزم کوشش های مختلفی از ناحیه انسان است ، زیرا در نماز کوششی است جسمانی و در روزه کوششی است روانی ، چنانکه در زکات کوششی است مالی و در جهاد کوششی است تا سرحد فداکاری و جان خود را بخطر انداختن ، در همه ابعاد زندگی ، این تلاش و کوشش ها بر انسان فرض گردیده است .

اینها را که بررسی کنیم می توانیم به گستردگی عبادات و ژرفای تمرین های روحی و روانی ناشی از آنها پی برده آنگاه اهمیت حسن نیت و خلوص قصد قربت در عبادت را و عظمت گذشت و بخشش در راه خدا و انجام خدمت برای بدست آوردن هدفی بزرگتر در همه زمینه های کوشش های بشری را مورد توجه قرار دهیم .

بر این بنیاد است که می بینیم تا چه اندازه فاصله زیاد است بین کسی که تلاش ها و کوشش هایش را صرفا برای خدا بکار می گیرد و تربیتش بر اساس انجام خدمت بدون انتظار پاداش های مادی است ، و بین کسی که تربیتش اقتضا می کند پیوسته کار را به خاطر پاداش مادی اش و بر اساس منافع و مصالح شخصی اش انجام دهد چنین شخصی ارزیابی اش از زبان آمار و ارقام ارزیابی های بازار معاملات تجاوز نمی کند . و در فعالیت های اجتماعی اش در هر زمینه و هر نوع که باشد تاجری بیش نخواهد بود .

اسلام از آنجا که به امر حسن نیت اهتمام کاملی نشان می دهد ، میان ارزش عمل و انگیزه های آن ، ارتباط بر قرار کرده ، عمل را از نتائج مادی آن منفصل می سازد پس ارزش هر کاری در اسلام به نتائجی که از آن کار بدست می آید نیست ، بلکه ارزش آن به انگیزه و محرک آنست و برای شناخت ارزش انگیزه ها باید به میزان حسن نیت و قصد خیر خواهانه آن توجه کرد .

کسی که موفق به کشف داروی بیماری خطرناکی می شود ، و بدین وسیله میلیون ها مریض را از خطر مرگ حتمی نجات می بخشد ، ارزش عمل او را نزد خدا ، با حجم نتائج آن و تعداد کسانی که از مرگ حتمی بواسطه این دارو نجات یافته اند ، نباید سنجیده شود ، بلکه باید با احساسات و انگیزه های کاشف آن ، و تمایلاتی که در دل او رغبت ایجاد کرده تا به خاطر آن تمایلات باین کشف نائل آمده است ، سنجید ، زیرا بدیهی است کسی که کوششهای خود را برای این کشف به خاطر بدست آوردن امتیاز بخرج می دهد ، و می خواهد از طریق فروش آن میلیون ها دولار به دست آورد در ارزیابی این عمل نزد خدا هیچ فرقی با عمل بازرگانی که برای کسب و کار مادی اش دست به یک عملی می زند ندارد ، زیرا در منطق انگیزه های شخصی بین کسی که برای سود شخصی اش دست به کشف داروئی برای نجات از بیماری خطرناکی می زند با کسی که به همین منظور ، وسائل مرگبار و داروی نابود کننده انسانها را برای فروش در بازاری که مشتری دارد فراهم می کند ، فرقی نمی توان گذاشت .

اصولا یک عمل وقتی با ارزش تلقی می شود که از حدود انگیزه های شخصی فراتر رود ، و در راه خدا ، و راه بندگان خدا قرار گیرد . و به همان اندازه که از انگیزه های شخصی فراتر رفت و راه خدا ، و راه بندگان خدا در پیدایش آن تاثیر گذاشت ، به همان اندازه عمل قیمت پیدا می کند و ارزشمند می شود .
12 - نساء/65« چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکان مستضعف جنگ نمی کنید ... » ؟
 

منبع :  کتابخانه همراه با تحول اجتهاد > مقاله چهارم : کلیاتی پیرامون عبادات اسلامی > خلوص نیت و از خود گذشتگی