مناسبت‏ هاى مختلف اسلامى، زمینه توجّه به خداى متعال و زنده كننده یاد او در زندگى و فكر مسلمانان است و براى بسیارى از این مناسبت‏ها، اعمال و دعاهاى بخصوصى، از جمله «نماز»، بیان شده است.
منظور از نماز عید، نماز دو ركعتى است كه در «عید فطر» و «عید قربان» خوانده مى‏شود.
بر خلاف سایر جشن‏ها و نیز اعیاد دیگران، كه آمیخته به غفلت‏ها، هوسرانى‏ها و شهوات است، عید اسلامى، همراه با نماز، دعا، انفاق و صدقات، غسل و طهارت و... است. اینك به توضیح مختصرى پیرامون نماز این دو عید مى‏پردازیم:

نماز عید فطر
در نخستین روز ماه شوّال، كه «عید فطر» است، پس از یك ماه عبادت و روزه، به شكرانه این توفیق نماز باید خواند. این نماز، در زمان حضورامام‏علیه السلام واجب است وباید به جماعت خوانده شود ولى در زمان ما مستحبّ است.
وقت آن، از اوّل آفتاب روز عید، تا ظهر است ولى بهتر است كه در آغاز روز، پس از بلند شدن آفتاب بخوانند.
در ركعت اوّل بعد از خواندن حمد و سوره، باید پنج تكبیر گفت و پس از هر تكبیر، قنوت گرفت. در قنوت، هر دعایى مى‏توان خواند، ولى بهتر، دعاى «اللهم اهل الكبریاء والعظمة...» است. در ركعت دوّم چهار تكبیر است، كه پس از هر تكبیر، قنوت لازم است.
نماز عید فطر، با معنویت خاصّى كه دارد، دل‏ها را متوجّه خدا مى‏كند، حالت توبه و استغفار در دل‏ها ایجاد مى‏سازد و مستحب است كه انسان، پیش از نماز عید، غسل كند، دعاهاى خاصّى را بخواند، و در فضاى باز و در زیر آسمان به نماز بایستد.
امام رضا علیه السلام مى‏فرماید: «انّما جُعِلَ یَوْمُ الفِطْر العیدُ، لِیكُونَ لِلمُسلِمینَ مُجْتمعاً یَجْتَمِعُونَ فیه و یَبْرُزُونَ لِلّهِ عزّوجلّ فَیُمجّدونَهُ عَلى‏ ما مَنَّ عَلیهم، فَیَكُونُ یَومَ عیدٍ و یَومَ اجتماعٍ وَ یَوْمَ زكاةٍ وَ یَوْمَ رَغْبةٍ و یَوْمَ تَضَرُّعٍ»(542)
خداوند، روز فطر را بدین سبب «عید» قرار داد، تا مسلمانان، مجمعى داشته باشند كه در آنروز، جمع شوند و در برابر خداوند، بخاطر منّت‏ها و نعمت هایش، به تمجید و تعظیم بپردازند، پس آنروز، روز عید و تجمّع و زكات و رغبت و نیایش است.
در این حدیث شریف، فلسفه این نماز و عید را در محورهاى زیر، بیان كرده است:
1- اجتماع و گردهمایى‏
2- زكات و رسیدگى به فقرا
3- رغبت و گرایش به خدا
4- تضرّع و نالیدن به درگاه پروردگار
و اینها، هم ناظر به بعد معنوى و عرفانى این نماز و مراسم عبادى است، هم توجّه به آثار اجتماعى و فوائدى دارد كه به مردم مى‏رسد و مردم با پرداختِ «زكات فطره» بینوایان مستمند را به نوایى مى‏رسانند و به یك لحاظ، از نظر تأمین معاش محرومان، عید فطر، «عید فقرا» محسوب مى‏شود.
اضافه بر آثار اجتماعى و سیاسى كه این اجتماع عظیم سالانه دارد و نشان شوكت و قدرت امّت اسلامى است.(543)

جایزه الهى‏
عمده‏ترین چیزى كه در این نماز، از خدا خواسته مى‏شود، آمرزش و مغفرت الهى و مبارك ساختن این عید، با قبولى طاعات است و این، بهترین جایزه‏اى است كه خداوند به نمازگزاران روزه دار، عطا مى‏كند.
امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: هرگاه روز اوّل ماه شوال (عید فطر) فرا مى‏رسد، یك منادى از سوى خداوند ندا مى‏دهد:
«ایُّها المُؤمنونَ! اُغْدُوا اِلى جَوائِزِكم»!
بشتابید به سوى جایزه هایتان.
آنگاه، امام باقر علیه السلام رو به جابر كرده، فرمود: اى جابر! جوایز خدا، مثل جایزه‏هاى این پادشاهان نیست!... امروز، روز جایزه‏هاست!(544)

عید فطر، صحنه‏ اى از قیامت‏
از آثار تربیتى و سازنده نماز عید فطر، آنست كه در آن اجتماع دعایى و حضور نیازمندانه، در مصلاى بى سقف، انسان به یاد خدا و قیامت و نیازمندى خویش به رحمت الهى مى‏افتد و صحنه قیامت در نظرها مجسّم مى‏شود. یادآورى قیامت در آنروز، سفارش امیرالمؤمنین علیه السلام است.
در روایت است كه على علیه السلام در یك روز فطرى در خطبه‏اى كه خواند، خطاب به مردم فرمود: اى مردم!
این روز شما، روزى است كه نیكان، پاداش مى‏گیرند.
در این روز، بدكاران، زیان مى‏كنند.
این روز، شبیه‏ترین روز به قیامت شماست.
با بیرون آمدنتان از خانه‏ها به مصلا، بیرون آمدنتان از قبرها را به یاد آورید.
با توقف خود در مصلا و انتظار نماز، توقّف در حضور خدا را در قیامت به خاطر آورید.
و با بازگشت خود به خانه‏ها، بازگشتتان را به خانه‏هاى خود در بهشت یا جهنم به یاد آورید.(545)
امام مجتبى علیه السلام روز عید فطر، به عدهّ‏اى برخورد كه به خنده و بازى مشغول بودند، به همراهان خویش فرمود: خداوند، رمضان را، میدانى براى مسابقه و دستیابى به رحمت و رضوان خویش قرار داده بود، كه عدّه‏اى پیش تاخته و بردند، عدّه‏اى هم عقب مانده و باختند. شگفت از آنكه در این روز پاداش، به خنده و بازى مشغول است...(546)

نماز عید قربان‏
روز دهم ذیحجّه، روز عید قربان (عید اضحى‏) و از بزرگترین اعیاد اسلامى است كه اعمال و دعاهاى خاصّى دارد. یكى از نمازها، «نماز عید قربان» است كه مثل نماز عید فطر، دو ركعت است و به همان صورت و در همان وقت و با همان شرایط خوانده مى‏شود.
چه در روز عید فطر وچه قربان، پیش از نماز وپس از آن (در نماز عید قربان، تا ده نماز پس از نمازعید) تكبیرهایى گفته شود، كه همه، بزرگ شمردن خدا وتوحید وستایش او وشكر بر نعمت هدایت است.(547) در قنوت نماز عید آنگونه كه گذشت دعاى «اللهم اهل الكبریاء و العظمة...» بهتر است.(548) در این دعا، خدا را به عظمت، جبروت عفو و رحمت و بخشش مى‏شناسیم و یاد مى‏كنیم و از او، به حق و منزلت این روز بزرگ، كه عید مسلمانان و مایه شرافت و افتخار پیامبر و خاندان اوست، درخواست مى‏كنیم كه بر «محمد و آل او» درود فرستد و ما را از خیرها و بركات خویش بهره‏مند سازد.
جمله‏اى كه در این دعا آمده، جامع‏ترین درخواستى است كه مى‏توان از خدا طلبید. از پروردگار مى‏خواهیم كه:
خدایا، در هر خیرى كه محمد و آل محمد را در این روز، وارد ساختى، مرا نیز داخل گردان.
و از هر بدى كه محمد و آل محمد را در این روز، بیرون ساختى، مرا نیز خارج گردان.
خدایا... من از تو بهترین چیزها را مى‏طلبم كه بندگان صالح تو، از تو خواسته‏اند.
و به تو پناه مى‏برم از هر بدى كه بندگانِ مخلصت، از آن به تو پناهنده شده‏اند!

نماز عید، حقّ رهبرى‏
در اسلام، آئین‏هاى جمعه و عید، از منصب‏هاى وابسته به حكومت حق و رهبرى اسلامى است و اگر قدرت‏هاى ستمگر، آنها را در استخدام اهداف خویش مى‏گرفتند، غاصبانه بوده است.
حتّى نصب افراد براى اقامه نماز جمعه و عید و مراسم حج و... از اختیارات و شئون حكومت و ولایت امر است. از این رو، بودن اینگونه امور در اختیار و سیطره نالایقان، براى (آل محمد) حزن‏آور است. امام باقر علیه السلام در حدیثى به این حقیقت اشاره فرموده است: «ما مِنْ عیدٍ لِلْمُسلمینَ، اَضحى‏ وَلافِطرٍ، اِلاّ وَ هُوَ یُجَدّدُ فیه لالِ مُحمَدٍ حُزْنٌ، قیلَ: وَ لِمَ ذلك؟ قال علیه السلام: لاَنَّهمْ علیه السلام یَرَوْنَ حَقَّهُمْ فى یَدِ غَیْرِهِم»(549)
براى مسلمانان، هیچ عید قربان و عید فطرى نیست، مگر آنكه اندوه آل محمد صلى الله علیه وآله در آن افزون و تجدید مى‏شود. پرسیدند: چرا؟ فرمود: براى آن كه اهلبیت علیه السلام، حقّ خویش را در دست دیگران مى‏بینند!...
و چه مظلومیتى براى خاندان عصمت، بالاتر از این كه حتى اعیاد اسلامى هم براى آنان اندوهبار باشد و خاطره غصب حق و انحراف مسیر رهبرى جامعه را بیاد آورد!

 542) وسائل‏الشیعه، ج 5، ص 141، من لایحضر، ج 1، ص 522.
543) نماز عیدى كه امام رضا علیه السلام مى‏خواست بخواند و مأمون، ترسید و جلوگیرى كرد و نماز عیدى كه در اولین راهپیمائى انقلاب، در قیطریه تهران برگزار شد و شهید مفتح، امت ما را به حركتى عظیم، بسیج كرد، نشان بعد اجتماعى و سیاسى این تجمّع با شكوه است.
544) وسائل‏الشیعه، ج 5، ص 140، من لایحضر، ج 1، ص 511.
545) وسائل‏الشیعه، ج 5، ص 141.
546) من لا یحضر، ج 1، ص 511.
547) اللّه اكبر، لا اله الاّاللّه، واللّه اكبر، اللّه اكبر و للّه الحمد، اللّه اكبر على ما هدانا». مفاتیح و توضیح المسائل.
548) متن دعا در كتاب مفاتیح‏الجنان و رساله‏هاى عملیّه آمده است.
549) من لایحضر، ج 1، ص 511.