برخى پدیده‏ هایى كه در طبیعت رخ مى‏دهد و حالتِ غیر عادى دارد، گاهى موجب وحشت انسان‏ها مى‏شود و گاهى نیز ممكن است افكار خرافى و شرك آلودى را در اذهان جاهلان و غافلان پدید آورد.
اینجاست كه توجّه دادن اندیشه‏ها به عوامل اصلى آنها و جلوگیرى از انحراف اذهان، به عنوان یك وظیفه براى ادیان حق، جلوه مى‏كند.
در اسلام، براى اینگونه پدیده‏ها، نماز خاصّى واجب شده تا مردم، توجّه به خداى هستى آفرین پیدا كنند و منشأ این تغییرات و حوادث را، قدرت الهى بشناسند. نام این نماز، «نماز آیات» است، چرا كه براى بروز حوادثى برگزار مى‏شود كه از آیات و نشانه‏هاى الهى در جهان است.

در رساله‏ ها مى‏ خوانیم : كه نماز آیات، به واسطه چهار چیز واجب مى‏شود:
1- گرفتن خورشید (كسوف)
2- گرفتن ماه (خسوف)
3- زلزله.
4- رعد و برق و بادهاى سیاه و سرخ وحشت آور، كه بیشتر مردم بترسند. (به برخى مسائل آن اشاره خواهد شد).

نماز آیات، درسى از توحید
بروز اینگونه حوادث، در اذهان ساده لواحان، نشان نوعى قهر طبیعت و خشم خدایان به شمار مى‏آمد و چون از كیفیّت و علل آن خبر نداشتند، از خدا غافل مى‏شدند و به طبیعت بى جان متوجّه مى‏شدند. به خصوص، خورشید پرستان و ماه پرستان، افكار خاصّى پیدا مى‏كردند.
خواندن نماز آیات، براى توجّه دادن به منشأ اصلى آفرینش و دگرگونیهاى طبیعت، یعنى خداى تواناست و درسى از توحید به مردم مى‏آموزد.
روایت است كه هنگام درگذشت ابراهیم، فرزند كوچك پیامبر، خورشید گرفت. مردم با خود مى‏گفتند كه این كسوف و خورشید گرفتگى، به خاطر فقدان پسر رسول خدا صلى الله علیه وآله است. پیامبر خدا صلى الله علیه وآله براى تصحیح افكار و برداشت‏ها منبر رفت و پس از حمد و ثناى پروردگار، فرمود:
«ایُّهاالنّاسُ! اِنَّ الشَمْسَ والْقَمَرَ آیَتانِ مِنْ آیاتِ اللّهِ، یَجْریانِ بأمْرهِ مُطیعانِ لَهُ لا یَنْكَسِفانِ لِمَوْتِ اَحَدٍ وَ لا لِحَیاتِهِ، فَاذَا انْكَسَفتا اَوْ واحِدةٌ مِنْهُما فَصَلُّوا»
اى مردم! خورشید و ماه، دو نشانه از نشانه‏هاى الهى‏اند، به فرمان او جریان دارند و مطیع اویند، و بخاطر مرگ یا زندگى كسى، گرفته نمى‏شوند. پس اگر هر دو یا یكى از آن دو گرفت، نماز بگذارید.
پس از این سخن، از منبر فرود آمد و با مردم «نماز كسوف»، خواند.(550)
دو درس از این برخورد پیامبر مى‏آموزیم:
یكى، آن كه آن حضرت، ابتدا به روشنگرى افكار، پیرامون پدیده طبیعى پرداخت، سپس به نماز ایستاد، و این مى‏فهماند كه فهم و اندیشه، مقدم بر عبادت و نماز است.
دیگر، اینكه چون مرد الهى و رسول به حق بود، حق را گفت و مردم را به خدا توجّه داد. بر خلاف آنانكه حیله گر و عوام فریب اند، كه از چنین حادثه‏اى، شاید به نفع خود و كسب وجهه، سوء استفاده كنند. و حتّى حوادث طبیعى را در مسیر خواسته‏هاى نفسانى، تجزیه و تحلیل و تأویل نمایند.
امام صادق علیه السلام از پدرش نقل مى‏كند كه فرمود:
زلزله‏ها و گرفتگى ماه و خورشید و بادهاى سخت و وحشت زا، از نشانه‏هاى قیامت است. هر گاه یكى از اینها را دیدید، به یاد بر پائى قیامت بیفتید، به مسجدها پناه برید و نماز بخوانید.(551)
این روایت نیز، توجّه دادن اذهان مردم، از طبیعت، به خداى طبیعت است و در نهایت با نماز، این «خداگرایى» تكمیل مى‏شود.

چگونگى نماز آیات‏
در مورد نماز آیات، فقط به چند مسئله اشاره مى‏شود. توضیح بیشتر آنرا در رساله‏هاى عملیه بخوانید.
1- نماز آیات، دو ركعت است و هر ركعت، پنج ركوع دارد. در هر ركعت، مى‏توان پس از حمد و سوره، به ركوع رفت و برخاست، دوباره حمد و سوره و ركوع، تا پنج مرتبه. و مى‏توان در هر ركعت، یك حمد خواند و آیات سوره توحید را به پنج قسمت كرد و قبل از هر ركوع، یك بخش از سوره را خواند و به ركوع رفت، و سپس آیه‏اى دیگر و ركوع دوّم و همچنین تا پنج ركوع تمام شود.
2- در نماز آیات هم، آنچه در نمازهاى روزانه لازم است، واجب مى‏باشد، مانند طهارت، قبله و...
3- خواندن نماز آیات، واجب فورى است و نباید به تأخیر انداخت. در ماه و خورشید گرفتگى، از وقتى كه ماه و خورشید، شروع به گرفتن مى‏كند، مى‏توان نماز آیات را خواند. اگر كسى نماز آیات نخوانده، گناه كرده است و تا آخر عمر بر او واجب است و هر وقت بخواند، «ادا» مى‏باشد.
4- اگر عوامل وجوب نماز آیات، در شهرى اتفاق بیفتد (مثلاً زلزله و...) براى مردم همانجا واجب است نه شهرهاى دیگر.
5 - فرقى نمى‏كند كه تمام ماه یا خورشیدبگیرد، یا قسمتى از آن (خسوف وكسوف كلّى یاجزئى) در هر دوحال، نماز آیات واجب است.

550) وسائل‏الشیعه، ج 5، ص 144.
551) وسائل‏الشیعه، ج 5، ص 145.