وقتى رحمت الهى (باران) قطع شود و چشمه‏ها و قنات‏ها بخشكد و كمبود آب پدید آید، براى نزول رحمت الهى و آمدن باران، نماز مى‏خوانند. نام این نماز، نماز استسقاء یا نماز باران است.
این نیز، یك درس توحیدى و توجّه دادن به قدرت و رحمت الهى است، زیرا در خشكسالى و قحطى و بى آبى، از دست هیچكس، كارى برنمى‏آید، تنها خداست كه مى‏تواند با فرستادن ابرهاى باران زا، رحمت خویش را بر سر مردم بگسترد.
خداوند مى‏فرماید:
«قُل أرأیتُم اِن أصبَح مائُكم غَوراً فَمَن یَأتیكم بِماءٍ معین»(554)
بگو: اگر آب شما بخشكد، چه كسى براى شما آب گورا مى‏آورد؟
بى آبى یك منطقه و نیامدن باران، نشانه قهر خدا و گاهى به سبب گناهانى است كه مردم جامعه انجام مى‏دهند. پس توجّه به خدا و گریه و التماس و توبه و تضرع، سبب مى‏شود خداوند عنایت كند و كم آبى را بر طرف سازد. نماز باران براى جلب رحمت خداوند است.

علّت نیامدن باران‏
همچنانكه اشاره شد، گاهى بى بارانى، نتیجه معاصى مردم و نوعى عقوبت و تنبیه الهى است.
رسول خدا صلى الله علیه وآله فرموده است:
وقتى خداوند بر امّتى غضب كند و عذاب بر آنان نفرستد، نرخ‏ها گران مى‏شود و عمرها كوتاه مى‏گردد، تجّار سود نمى‏برند و درخت‏ها میوه نمى‏دهند و نهرها پر آب نمى‏شود و باران از مردم قطع مى‏شود و اشرار بر آنان تسلّط مى‏یابند.(555)
در حدیث دیگرى، امام صادق علیه السلام فرموده است:
«... وَ اِذا جارَالحُكام فىِ القَضاءِ امسِك القَطرُ مِنَ السَّماء»(556)
هر گاه زمامداران و حاكمان، در دادرسى ستم كنند، باران از آسمان قطع مى‏شود.
طبق روایات، غیر از آنچه یاد شد، شیوع گناه، كفران نعمت، منع حقوق، كم‏فروشى، ظلم و حیله، ترك امر به معروف و نهى از منكر، ندادن زكات و... نیز، گاهى سبب قطع باران مى‏شود.(557)
در حدیث آمده: حضرت سلیمان، با اصحاب خود براى نماز باران بیرون مى‏رفت. در راه، به مورچه‏اى برخورد كه یكى از پاهایش را به آسمان بلند كرده و مى‏گوید: خدایا! ما مخلوقات ضعیف تو هستیم و از روزى تو بى نیاز نیستیم، پس به سبب گناهان بنى آدم، ما را به هلاكت مرسان.
حضرت سلیمان علیه السلام به اصحاب فرمود: برگردید! همانا بخاطر دعاى غیر خودتان سیراب شدید...!(558)
پس خیلى هم نباید مغرور بود، خداوند گاهى به خواسته مورچه‏اى، رحمت خود را بر بندگان نازل مى‏كند. حتّى گاهى دعاى كافرى چون فرعون را مى‏پذیرد و باران و فراوانى آب را عطا مى‏كند. در حدیث است از قول امام صادق علیه السلام كه یاران فرعون از كاهش آب نیل پیش او سخن گفتند و اظهار كردن كه این باعث هلاكت ما خواهد شد. فرعون از آنان خواست كه آنروز برگردند. شب كه شد، به میان رود نیل رفت و دست به سوى آسمان بلند كرد و گفت: خدایا! مى‏دانى كه مى‏دانم، كه جز تو، كسى توان آب آوردن ندارد، پس به ما آب بده. صبح كه شد، رود نیل فوران زد و سرشار از آب شد.(559)
ایمنى دیدند و نا ایمن شدند
دوستى كردم، مرا دشمن شدند...
ما كه دشمن را چنین مى‏پروریم‏
دوستان را از نظر چون مى‏بریم؟(560)
آرى... خداى مهربان، دعاى بندگان و تضرّع آنان را بى بهره و بدون پاسخ نمى‏گذارد، فقط باید اقبال و روى آوردنى از صمیم دل و خالصانه از سوى بندگان باشد، تا لطف الهى شامل گردد.
به قول سعدى:
اى كریمى كه از خزانه غیب‏
گبر و ترسا وظیفه خور دارى‏
دوستان را كجا كنى محروم‏
تو كه با دشمنان نظر دارى(561)

كیفیّت نماز باران‏
مثل نماز عید، دو ركعت است و ركعت اوّل، پنج قنوت و ركعت دوّم چهار قنوت دارد و بهتر است كه با جماعت خوانده شود.
در قنوت‏ها، هر دعایى مى‏توان خواند، ولى بهتر است دعایى خوانده شود كه در آن، از خداوند، طلب باران شده باشد و قبل از هر دعا، صلوات بر پیامبر و آلش فرستاده شود. مستحب است كه حمد و سوره‏اش بلند خوانده شود.
از آنجا كه این نماز، براى جلب رحمت پروردگار است، در مستحبّات آن امورى ذكر شده كه همه، حالتِ رقّت و زارى و نیاز بندگان را مى‏رساند و جلب رحمت مى‏كند، از جمله:
مردم سه روز، روزه بگیرند و روز سوّم به صحرا روند و نماز بخوانند.
زیر آسمان جمع شوند.
پا برهنه باشند،
مردم، منبر را با خود به صحرا ببرند، مؤذن‏ها هم همراه باشند. پیران و كودكان و چهار پایان را هم با خود ببرند،
بچه‏ها را از مادران جدا كنند تا صداى گریه و ضجّه زیاد شود.
مانع بیرون رفتن كفّار همراه خود شوند،
امام جماعت و مردم، در كمال خشوع و وقار و درخواست، به بیابان بیرون روند، جاى پاكى را براى نماز، انتخاب كنند...(562)
و نیز، وقتى نماز به پایان رسید، پیش نماز به منبر رود، و عباى خود را واژگونه یا پشت و رو بر دوش افكند، با صداى بلند، صد بار تكبیر بگوید، رو به مردم سمت راست كرده، صد بار بلند، سبحان الله بگوید، سپس به مردم طرف چپ روى كرده و صد بار با صداى بلند، لا اله الاّ الله بگوید، مانعى ندارد كه مردم هم با صداى بلند، این شعارها را بدنبال پیشنماز، تكرار كنند، چرا كه رحمت و مغفرت را بهتر جلب مى‏كند.
آنگاه، امام جماعت و مردم، دست به دعا بردارند، و بسیار التماس و دعا كنند و بنالند و بخواهند، و امام جماعت، خطبه بخواند و از خداوند، طلب باران كند. و بهتر است از خطبه هایى كه از معصومین‏علیه السلام نقل شده استفاده شود. مانند آنچه از حضرت امیرعلیه السلام(563) و امام سجّاد علیه السلام(564) نقل شده است.

سابقه نماز باران‏
آنگونه كه از روایات تاریخى برمى‏آید، نماز باران در زمان انبیاء گذشته هم بوده است (نمونه بیرون رفتن حضرت سلیمان را خواندید).
دعاها و حدیث هایى هم كه درباره شیوه رسولخدا صلى الله علیه وآله در خواندن نماز باران نقل شده، با خطبه‏هاى مربوط به این نماز كه از امیرالمؤمنین‏علیه السلام نقل شده، و نیز دعاى امام سجّاد علیه السلام گویاى این است كه به این سنت، عمل مى‏شده است.(565)
در تاریخ، برخى از علماى بزرگ هم به برگزارى این نماز اقدام كرده و از خدا، باران گرفته‏اند.
البته این نماز، از آن جهت حساسیّت دارد كه اگر خداوند، دعاها را مستجاب نكند و باران نفرستد، مایه شرمندگى نمازگزاران مى‏شود كه خدا به آنان توجّه ننمود. از این جهت، اقدام به این نماز، جرأت و ایثارى در حدّ مایه گذاشتن از آبرو مى‏طلبد.
یكى از معروف‏ترین نمازهاى باران تاریخ معاصر ما، نماز آیت الله العظمى سیّد محمد تقى خوانسارى (رحمةالله علیه) است.
نوشته‏اند كه در سال 1363 قمرى همان سالى كه متفقین، ایران را اشغال كرده بودند، در قم باران نبارید و باغها و مزارع خشكید و خطر قحطى و خشكسالى مردم قم را تهدید مى‏كرد.
آن مرجع بزرگوار، دو روز متوالى براى نماز باران به بیابانهاى اطراف قم رفت، این حركت، گرچه مورد استهزاء غیر معتقدان به امور معنوى و غیبى بود، ولى در روز دوّم، چنان باران آمد كه سیلها روان شد و جویبارها به راه افتاد و این از آثار انفاس قدسى آن مرد الهى بود.(566)

554) ملك، آیه 30.
555) من لایحضر، ج 1، ص 524.
556) من لایحضر، ج 1، ص 524.
557) تحریرالوسیله، ج 1، ص 245، نماز استسقاء.
558) من لایحضر، ج 1، ص 524.
559) من لایحضر، ج 1، ص 526.
560) از شعر «لطف حق» پروین اعتصامى.
561) دیباچه گلستان سعدى.
562) تحریرالوسیله، ج 1، ص 245.
563) الحمدلله سابغ النعم...» من لایحضر، ج 1، ص 527 و دعاى حضرت على‏علیه السلام مستدرك نهج‏البلاغه، ج 6، ص‏268.
564) اللهم اسقنا الغیث...» صحیفه سجادیه، دعاى 19.
565) به من لایحضر الفقیه، بحث نماز استسقاء مراجعه شود.
566) آثار الحجة و گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 324. قبر آن مرحوم، در حرم حضرت معصومه علیها السلام است.