خانواده

الف ـ وراثت
اگرچه وراثت از عوامل پرورشي به شمار نمي‏آيد، ولي سبب انتقال برخي ويژگي‏هاي پدر و مادر به فرزند مي‏شود كه اين ويژگي‏ها در آسان ساختن پرورش، نقش مهمي خواهد داشت، مانند: بهره هوشي و ويژگي‏هاي ژنتيكي ـ اخلاقي هم‏چون بردباري و سلامت جسماني.

در زمينه وراثت، نقش مادر و پدر در پرورش كودك بسيار مهم است؛ زيرا كودك برخي ويژگي‏هاي خود را از راه ژن‏هاي اين دو تن به دست مي‏آورد. اينان انتقال دهنده ويژگي‏هاي خود و اجدادشان و حتي بيماري‏هاي عفوني و زمين‏گير كننده به فرزند خويشند.

در اين ميان، نقش مادر به دليل نفوذ وي در پرورش كودك، نسبت به نقش ديگر افراد خانواده از اهميت بيش‏تري برخوردار است.

از نظر محيطي نيز كودك به مدت نه ماه در رحم مادر است. حجم و فشار رحم، ويژگي‏هاي شيميايي و سلامت يا نقص فيزيكي آن، غذا و دواي مادر در دوران حمل، سلامت يا بيماري او، روحيه و حالاتش همه در كودك تأثيرگذارند.1

ب ـ محيط خانواده
نخستين بذر رشد فردي و بناي شخصيت انسان در خانواده پاشيده مي‏شود. كودك در خانواده، سخن گفتن را مي‏آموزد، با ارزش‏هاي اخلاقي آشنا مي‏شود و چگونگي برقراري رابطه اجتماعي با ديگران را فرا مي‏گيرد. خانواده، زيربنايي براي باورها، ارزش‏ها و نگرش‏هاي فرهنگي يك جامعه به شمار مي‏آيد و هر خانواده‏اي آن‏ها را به شيوه‏اي ويژه و انتخابي به كودك نشان مي‏دهد. بي‏ترديد، شخصيت پدر و مادر و نگرش‏ها، طبقه اجتماعي و اقتصادي، مذهب، ويژگي‏هاي اعتقادي، وابستگي‏هاي نسبي، خانوادگي و تحصيلاتي آنان بر فرزندان تأثير فراواني برجاي خواهد گذاشت.2

پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرموده است:
يُحفَظُ الاَطفالُ بِصَلاحِ آبائهم.3
فرزندان با صلاح و نيكي پدرانشان نگه داشته مي‏شوند.

افزون بر اين، بيش‏تر رفتارهاي انسان بر اساس يادگيري استوار است و نخستين و مهم‏ترين پايگاه يادگيري، كانون گرم خانواده است. كودكان ما پيوسته در حال آموختن هستند و نسبت به هر چيز تازه‏اي كه فرا مي‏گيرند، احساس تازه‏اي پيدا مي‏كنند. بديهي است زماني كه برداشت ذهني انسان از يك موضوع، با احساسي خوشايند و مطلوب همراه باشد، زمينه ايجاد نگرش يا آمادگي رواني مثبت و زاينده فراهم مي‏آيد.

از اين رو، بايد زيباترين و خوشايندترين زمان‏هاي كودك و نوجوان، هنگامي باشد كه بزرگ‏ترها به ويژه پدر و مادر، براي نماز خواندن آماده مي‏شوند. هنگامي كه كودك بارها چنين رفتار زيبايي را در پدر و مادر خود ببيند، احساس بسيار لطيف و خوشايندي در روانش نمايان مي‏شود و به نماز گزاردن، دل‏بستگي پيدا مي‏كند.4

يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ. (اعراف: 31)

اي فرزندان آدم! هنگام نماز، زينت‏هاي خود را برگيريد.

ج ـ پدران و مادران مذهبي و آشنا به اصول پرورش
خانواده‏ها از نظر پرورش ديني فرزندان، سه دسته‏اند: دسته اول، خانواده‏هاي غيرمذهبي هستند. در چنين خانواده‏هايي، كودك يا نوجوان به دليل دل‏بستگي و وابستگي به پدر و مادر و آموزگار، پس از كشاكشي شكننده، به رياكاري مجبور مي‏شود؛ زيرا چنين خانواده‏هايي، ستيز با مذهب را وظيفه خويش مي‏دانند و چون در مدارس ما به طور معمول فضايي ديني حاكم است، نوجوان دچار دوگانگي خواهد شد. دسته دوم، خانواده‏هايي معمولي هستند كه دغدغه آموزش و پرورش ديني فرزندان را ندارند و خانواده‏هاي مذهبي، در دسته سوم جاي مي‏گيرند.

گفتني است دسته اخير خانواده‏ها نيز به طور كامل موفق نيستند؛ زيرا برنامه‏ريزي مشخصي ندارند. اينان گاه به تشويق دست مي‏زنند و گاهي با تنبيه پيش مي‏روند، در حالي كه براي رسيدن به نتيجه دلخواه بهتر است الگوي عملي فرزندان خود باشند و با ايجاد ارتباط كلامي و عاطفي با آن‏ها، زمينه گرايش آنان را به رفتار مذهبي فراهم آورند.

بي‏ترديد، همه كودكان به گونه‏اي ذاتي، زمينه پذيرش و انجام تكاليف مذهبي را دارند، ولي آن‏چه اهميت دارد، چگونگي شيوه‏هاي آموزشي اين روش الهي است. به ديگر سخن، اگر ما بتوانيم به گونه‏اي شايسته و دلخواه رفتارها يا تكاليف مذهبي را به كودكان نشان دهيم، آنان به گونه‏اي طبيعي و با رضايت قلبي، آن رفتارها را خواهند آموخت.

اگر نيك بنگريم، مذهب عاملي براي تأمين نيازهاي فطري انسان و نماز، كامل‏ترين پاسخ به عالي‏ترين نياز او است. پرورش احساس مذهبي، كاري بس ظريف و حسّاس است كه اگر به طور اصولي به آن پرداخته شود، بسيار ساده و آسان خواهد بود. احساسات و عواطف، در پرورش احساس مذهبي، تكوين شخصيت، تنظيم هدف و برنامه‏هاي زندگي و روابط فردي و اجتماعي، مهم‏ترين نقش را دارد.

مهر و محبت يكي از نيازهاي اساسي انسان‏ها به ويژه كودكان و نوجوانان است. آنان به طور طبيعي نيازمند نوازش و مهرورزي هستند. بررسي‏هاي روان شناسان نشان داده است كه مهر ورزيدن به كودك، عامل مؤثري در رشد و سلامت رواني و شخصيت اوست و بي‏توجهي به اين نياز اساسي و طبيعي، بزرگ‏ترين دليل ناهنجاري‏ها و نابساماني‏هاي رواني و دين گريزي آنان خواهد بود. اگر خانواده‏اي، دين را با چاشني شيرينِ مهر بياميزد، نه تنها فرزندان اين شيريني را هيچ گاه فراموش نمي‏كنند، بلكه به آموزش‏هاي ديني و انجام واجبات الهي مشتاق‏تر و دل‏بسته‏تر خواهند شد.

هرگاه شناخت انسان نسبت به پديده‏ها و مسايل گوناگون با احساسات ناخوشايند همراه باشد، نتيجه‏اي جز پيدايش احساس نفرت، وازدگي و بازدارندگي نخواهد داشت كه دگرگوني چنين نگرشي نيز نيازمند تلاش بسيار خواهد بود. سرانجام اين كه آشنايي پدر و مادر با فنون پرورش درست شايد بزرگ‏ترين عامل در كشش و دل‏بستگي فرزندان به عبادت و معنويات باشد.

پی نوشت :
1. نحوه رفتار والدين با فرزندان، يداللّه‏ جهانگرد، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1372، چ 2، صص 15 و 16.
2. روان‏شناسي تربيتي، صص 114 ـ 115.
3. بحارالانوار، ج 71، ص 236.
4. روش‏هاي پرورش احساس مذهبي نماز در كودكان و نوجوانان، غلام‏علي افروز، تهران، 1371، چ 1، ص 14.

پایگاه فرهنگی صلات