| وب سایت تخصصی نماز | آغاز شد این دفتر برای کسانی که میخواهند محبوب خدا شوند ....قربه الی الله .... برای محبوب شدن نزد خدا چند قدم بیشتر فاصله نداریم .... یاعلی « ارزنـــده تـرین گــوهر مصـود نـــماز است / زیبنــده تـرین هــدیه معبـود نـــماز است / ای دوست بگـو تـا همـه ی خـلق بداننـد / مقصود حق از خلقت موجود نـماز است. »
 
نگاهی به جایگاه مسجد در شهر، نمونه موردی؛ مسجد در شهر معاصر شیراز
نويسنده : محبوب خدا
تاريخ : سه شنبه 8 اسفند 1391 

چكیده
با توجه به حكومت های مذهبی كه بر اساس دیدگاه های ایدئولوژی اسلامی در شكل گیری ساختارهای شهری تأثیر بسیار داشته است، باید توجه نمود كه حكومت در دوران گذشته و حال بر پایه سه محور اقتصاد و سیاست و مذهب شكل گرفته است كه از اركان مهم قدرت، مذهب بوده است و مساجد، پایگاه اصلی مذهب در جامعه به شمار می رود.
 از این رو نقش مساجد در شكل گیری و روند توسعه شهری بسیار پررنگ است كه با بررسی آن می توان تأثیر آن و جایگاه فرهنگی در توسعه اجتماعی را به دست آورد.
مسجد به عنوان یكی از نیایشگاه های اصلی جهان اسلام همواره مورد توجه قرار داشته و نقش آن در شهرسازی اسلامی و پلان های شهری نیز مد نظر بوده است.
شكل گیری شهرهای قدیم بر اساس الگوی مسجد و نقش كالبدی آن در عرصه بزرگ شهری است.
اما امروزه متأسفانه این عنصر نه تنها در معماری تفاوت های چشم-گیری با دوران قبل از خود داشته، بلكه در نمای شهری نیز نادیده گرفته شده است.
این مقاله كه قسمتی از یك طرح پژوهشی است به بررسی نقش مسجد در شهرسازی معاصر شیراز می پردازد و چگونگی شكل پذیری ارزش های شهرسازی را مورد توجه قرار می دهد.
واژه های كلیدی: مسجد، شهر اسلامی،  فلسفه اسلامی

1.شهر از دیدگاه اسلام و حكومت های اسلامی
شهر سازی  در  دوران اسلامی  برگرفته از چهار قدرت بود ؛ اولین پایگاه قدرت، حكومت یا كاخ خلیفه محسوب می شد.

سپس پایگاه فرهنگی، اجتماعی آن، مسجد نام گرفت كه از ویژگی خاصی برخوردار گشت كه بعدها مكانی برای سیاستگذاری و ارتباط مستقیم حكام با مردم و همچنین برپایی نمازهای یومیه و نماز جماعت و جمعه گردید.

سپس پایگاه سوم قدرت كه همان مكان سپاهیان و نظامی بود، شكل گرفت و بدین صورت سه اركان مهم قدرت پایه ریزی شد.

از طرفی پایه  چهارم قدرت كه  نیاز آن احساس می شد، بازار بود كه جنبه اقتصادی آن با مبادلات كالاها استقرار گردید.

بدین صورت هسته اولیه شهرهای اسلامی به وجود آمد كه بعدها با استقرار افراد و مردم شهرها توسعه زیادی یافتند و گونه های متفاوتی از مساجد در شهر شكل گرفت كه به تفصیل در خصوص آن خواهیم پرداخت

2.مساجد در ایران
بی شك همه ایرانیان در آثار هنری قبل از اسلام كه نوعی هنر متكی به تجربیات فنی و با ارزش و مستقل از شیوه های بیگانه بوده است، آگاهی كامل دارند كه در خلق انواع فضاهای این مهم مشهود است.

اما با این همه، معماران ایرانی و مسلمان از زمان ورود اسلام به ایران در ایجاد فضاهای معمارانه با اسلوب ایرانی و با هدف الهی، دچار وقفه شده اند.
این وقفه، شامل مدت زمانی است كه آنها به منظور آشنایی با ایدئولوژی اسلام و تأثیر آن در ایجاد فضاهای معماری صرف كرده اند، آثار این دوره فقط تقلیدی از سبك و شیوه ساخت معماری اسلامی مسلمانان عرب بود.


2-1- تحول و تكامل معماری مساجد در ایران
تأثیرپذیری انواع فضاهای معماری از عوامل مؤثر در شكل گیری بنا یكسان نبوده است.

برای مثال تأثیر اقلیم و جغرافیا بر روی شكل گیری فضاهای مسكونی بیش از سایر بناهاست و به همین سبب است كه جبهه های مختلف یك خانه هیچ گاه دارای كاركرد، طرح و فضای واحدی نبوده اند و هر كدام از آنها متناسب با واقعیت استقرارشان در شمال، جنوب، شرق و غرب، در هر ناحیه، از طرحی خاص برخوردار می شده است، در حالی كه در برخی از بناهای عمومی و مذهبی، تأثیر اقلیم در طراحی كمتر بود.

برای مثال؛ در مدرسه های علمیه و كاروانسراها، حجره ها را در هر چهار جبهه پیرامون حیاط و غالباً با شرایط یكسان طراحی و احداث می كردند تا از بیشترین فضای پیرامون حیاط بهره برند.
در بین انواع فضاهای معماری، مساجد، به خصوص مساجد جامع در شهرهای بزرگ، كمتر از سایر بناها از عوامل اقلیمی تأثیر می پذیرفته و بیش از همه تحت تأثیر فعالیت های عبادی و اصول عمومی طراحی مساجد قرار داشته است.

برای مثال؛ حفظ جهت قبله در طراحی مسجد و قرار دادن شبستان اصلی در جبهه طرف قبله از اصولی بود كه كمابیش در همه مساجد رعایت می شد.

بسیاری از خصوصیات رفتاری فعالیت های عبادی و تقریباً همه خصوصیات مهم اجرای نماز، از آغاز تا كنون تقریباً ثابت بوده است.

در نتیجه روند طراحی مساجد به صورت عمده تحت تأثیر دگرگونی در الگوی رفتار و تغییرات حادث در نوع فعالیت قرار نمی گیرد، بلكه بیشتر تحت تأثیر تحول طراحی و تكامل آن قرار داشته است و از این لحاظ مساجد را می توان شاخص تحول طراحی معماری ایرانی دانست.

در معماری سنتی سایر فرهنگ ها و كشورها نیز كماكان همین وضعیت وجود دارد.


2-2- روند طراحی مساجد جامع
مساجد از لحاظ كاركردی به انواع گوناگونی قابل طبقه بندی هستند كه از آن جمله می توان به مساجد جامع، محله ای، نمازخانه ای، روستایی و مصلی اشاره كرد.

در این میان، مساجد جامع از لحاظ طراحی عموماً از بهترین وضعیت برخوردار بوده اند و كمتر از سایر انواع مسجد از خصوصیات اقلیمی و بومی تأثیر می پذیرفته اند.
به عنوان مثال؛ مسجد جامع عتیق در موقعیت شهری شیراز می تواند نمونه ای از نحوه شكل گیری آن در بافت باشد كه در تصاویر و نقشه پیوست، موقعیت آن مشخص شده است.


2-3- تأثیر ایدئولوژی و جهان بینی اسلامی در معماری ایرانی
همانگونه كه بر همگان پرواضح است، معماری از مبنای ساختاری بر دو محور استوار است.

ابتدا بحث تئوریك و ساختار فكری آن، كه می توانند نوع نگرش و سازمان فكری و اجتماعی آن را در محیط مورد نظر به بحث بگذارد و نظریات حاكم بر آن را از نظر مبانی غنی سازد و دوم آنكه تكنولوژی ساخت و عناصر فیزیكی سازنده آن كه خود در تنوع شكل و رنگ و خلق پدیده های اجرایی در معماری تأثیر بسزایی دارد.
در بحث اول مثال های شایان ذكری را می توان بیان كرد.

همانند فلسفه هایی كه در دوران معاصر به وجود آمد؛ مانند دیدگاه «هایدگر»، «كانت» و دیگر فلاسفه كه به مرور زمان وارد هنر گردید و در انتها تأثیر خود را توسط معماران در ساختار فكری معماری بروز داد.
بنابراین باید اذعان داشت زمانی كه اسلام ظهور می كند، جهان بینی اسلام همراه با ایدئولوژی نوین آن متولد می شود، یگانگی، توحید، عدل، برابری و دیگر شعارهای مربوط به آن با فلسفه اسلامی توأم می شود.
حال با نفوذ دین مبین اسلام به جوامع بشری، زیرساخت های فكری خود را در تمام زمینه های اجتماعی به مرور وارد می سازد كه از جمله این عناصر، فضای عبادت و هنر مقدس مبتنی بر جهان بینی اسلامی است كه معماری ایران را با نگاه به خود تحت تأثیر قرار داده و متعالی می سازد.

وجود تفكر اسلام در معماری به خلق مسجد می انجامد و نگاه نوینی به مكان های عبادی می كند.

این باعث می شود كه روح اسلام، معماری مقدس را به وجود آورد كه بعدها سبك ها و شیوه های متعددی از نوع دیدگاه های اسلامی در مساجد تأثیر گذارده و معماری های زیبایی را خلق كند. این تأثیر در شیراز نیز عمیقاً دیده می شود كه از جمله آن؛ معماری مسجد جامع عتیق، مسجد وكیل و بافت شهری بعد از اسلام را می توان نام برد

3.كیفیت جایگیری در شهر


3-1- موقعیت در سطح شهر
مساجد بر حسب عملكردها و نقشی كه در حیات شهری عهده دار می شدند، در چهار گروه مختلف قابل دسته بندی هستند:
الف) مساجدی كه در رابطه مستقیم با حكومت قرار گرفته و محل انجام مراسم دینی امرا و پادشاهان و حتی برای عوام و تشریفات آنها بوده اند.

مسجد جامع تا زمان صفویه و مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله در زمان سلسله صفوی چنین نقشی را ایفا می كردند.
با توجه به این جایگاه، این گونه مساجد در مركز ثقل شهر، در مجاورت قصر سلطنتی و در كنار میدان اصلی و مركزی شهر قرار می گرفتند.
از نوع مساجد سلطنتی در كلیه شهرهای ایران وجود دارد، پایه و اساس آن همانگونه كه بیان گردید، قدرت حكومت بوده است.

مسجد وكیل شیراز در بافت حكومتی زندیه شكل گرفته و در حقیقت پایه مذهبی حكومت بوده است.


ب) مساجدی كه در پیرامون محور اصلی و ستون فقرات شالوده شهر قرار داشتند. این مساحد خود به دو گروه قابل تقسیم اند:
مساجدی كه در پیرامون ستون فقرات اصلی شهر قرار گرفته و علاوه بر انجام فریضه نماز محل اجتماع و فعالیت های دیگر نیز بوده اند.
مساجدی كه در ابعاد كوچك و اغلب فاقد فضای باز در بدنه بازار و ستون فقرات شالوده ای شهر قرار گرفته و صرفاً محل ادای فریضه نماز برای كسبه راسته یا گذرهای مجاور خود بوده اند.


ج) مساجدی كه در مركز محلات و در مجاورت راسته های اصلی قرار گرفته و نقش مركز فعالیت ها را در سطح محله ایفا می كردند.

این مساجد اغلب توسط افراد صاحب نام ساخته شده و در مجاورت آنها حمام و كاروانسرا و بازارچه ها نیز ایجاد می شد كه عواید آن وقف مسجد بود و بدین ترتیب امور مسجد اداره می شد.
این مساجد اغلب دارای فضاهای متنوع و ابعاد بزرگی بودند و گاه مدرسه و مسجد در كنار و با در تلفیق با هم ایجاد می شدند، همانند؛ مسجد- مدرسه خان در شیراز.


د) مساجد كوچكی كه در محلات مختلف پراكنده بودند و به عنوان محل انجام فریضه نماز و عبادات اهالی ساكن در محلات شناخته می شدند.

تعداد زیادی از این گونه مساجد در سطح شهر و در همه محلات وجود داشت.

در حالی كه سه گروه اول مساجد به طور عمده در بخش مركزی شهر گرد آمده و جای گرفته بودند.
با توجه به دسته بندی ذكر شده، فضاهای اصلی مجاور فضای مسجد در هر یك از گروه های مساجد به صورت زیر است:


1.میدان مركزی شهر، سلطنتی، بازار


2.بازار، سراها و كاروانسراها، حمام و ...


3.بازارچه، حمام، كاروانسرا، مسكن


در رابطه با مساجدی كه عملكرد آنها در مقیاس شهر و فرامحله اهمیت می یابد، سه خصوصیت عمده را می توان برشمرد:


نخست: مركز: این گونه مساجد در بافت قدیمی تر شهر متمركز شده اند و در بسیاری موارد مساجد جدید بر مكان مسجد قدیمی بنیان نهاده شده اند.

محلات نوساز گرچه دارای مسجد خاص خود می شوند، اما عملكرد اصلی این مساجد، ادای فریضه نماز و آیین های عبادی است.


دوم: تجمع: این مساجد حول محور اصلی بازار و محورهای منشعب از آن كه گذرهای اصلی شهر را تشكیل می دهند، جمع شده و دسترسی خود را از آنها می گیرند.

 
سوم: امتزاج: آن گروه از مساجد كه در بدنه بازار واقع اند، استقراری ممزوج را واجد هستند. مساجدی كه در مقیاس شهر كاركرد می یابند، خود را از بدنه مجاور تا حدود زیادی متمایز ساخته اند.
 
4.روش ساخت


4-1-  ارتباط با نظم مقدس
همه مساجد رو به قبله ساخته شده اند. در مساجد بزرگ و دارای اهمیت در سطح شهر یا محله، كل بدنه مسجد در جهت قبله شكل گرفته است.

در مساجد دیگر (مثل مساجد موجود در بافت بازار و یا مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله در مجاورت میدان نقش جهان) كل بنا با بافت مجاور منطبق شده است، اما دسترسی به فضاهای اصلی مسجد با چرخش صورت می گیرد، به ترتیبی كه فضاهای اصلی در راستای قبله جهت می یابند.

 
4-2-  ارتباط با نظم هوا
بدنه اغلب مساجد در جهت باد غرب كه در فصول سرد می وزد، بسته است، در عین آن كه بیشتر مساجد به دلیل انطباق با نظم مقدس، در جهت «رون» اصفهان قرار نگرفته اند. مگر مساجدی كه بنا به ضرورت بافت همجوار خود چنین جهتی را یافته اند.

 
4-3-ارتباط با نظم آب
حوض از عناصری است كه در فضای باز درونی اغلب مساجد دیده می شود.

مگر در حالتی كه فضای باز به قدری كوچك است كه امكان تعبیه حوض در آن نبوده است.

حوض، اغلب در میانه حیاط، جز آن كه محل قرار گرفتن وضو و آب خوردن انبوه كبوتران و پرندگان دیگر است، به عنوان عنصری تزیینی و مبلمان شهری در شكستن دید و كاستن از وسعت ابعاد فضای حیاط مسجد برای رهگذرانی كه در میانه راه خود از درون حیاط مسجد عبور می كنند، مؤثر است.

اهمیت چنین نقشی وقتی افزایش می یابد كه وضوخانه موجود در جوار یا درون مسجد، آب پاكیزه تری را برای نمازگزاران فراهم می سازد و اغلب مساجد بزرگ چنین وضوخانه ای را دارند.

 
4-4- ارتباط با نظم گیاه
فضای باز درونی مساجد از گیاه خالی است.

این امر می تواند دلایل متعددی داشته باشد.

از آن جمله پویا بودن فضای باز درونی مساجد به دلیل خاصیت عبوری آن، در عین حال استفاده از این فضا برای نمازگذاردن كه لزوم حفظ یكپارچگی حیاط را پیش می آورد.


4-5- ارتباط با نظم خاك
چگونگی اراضی و برخورد با قشر غیرقابل نفوذ در فاصله اندكی از سطح زمین (15 سانتی متری تا 5/1 متری) از سویی و بالا بودن سطح آب های زیر زمینی از سوی دیگر، همراه با اعتدال هوا و عدم نیاز جدی به پناه بردن به خنكنای زیر زمین (مانند مناطق كویری) سبب شده است كه نیاز به زیر زمین و سرداب چندان شدید نباشد.

گرچه در برخی از مساجد كه كاركردهای دو گانه مسجد – مدرسه دارند، با بردن شبستان ها در عمق معین، امكان ایجاد حیاط های مدارس را در ارتفاع فراهم كرده اند.


4-6- ارتباط درونی و بیرونی
از نظر نحوه ارتباط مسجد با فضای دیگر نیز، مساجد را باید به دو گروه عمده تقسیم كرد:


الف) مساجدی كه عملكرد آنها محدود و در مقیاس درون محله ای است.

این مساجد بیشتر از طریق یك ورودی با فضای بیرونی ارتباط می یابند.

در مواردی ورودی به حیاط مسجد گشوده می شود.

در مساجدی از این نوع كه در بافت بازار قرار دارند، ورودی مسجد به درون فضای بسته مسجد راه می یابد (چون بیشتر این مساجد فاقد فضای باز هستند.)


ب) مساجدی كه عملكرد آنها در مقیاس فرا محله ای و یا شهری است.

در این مساجد چند ورودی ارتباط فضای درونی مسجد را با فضاهای پیرامون فراهم می سازد.

این ورودی ها از جوانب مختلف به درون حیاط راه می یابند و در برخی مساجد مثل مسجد جامع، مسجد حكیم، مسجد سید ... تعدد ورودی ها و گشوده شدن آنها در بخش های مختلف حیاط، خصلت عبوری فضای درونی را تشدید می كند.
مسجد شیخ لطف الله از نظر نحوه ارتباط درونی و بیرونی موقعیت ویژه ای دارد كه ناشی از عملكرد خاص آن است.


4-7- تركیب فضاها در اطراف فضای باز درونی
گوناگونی فضاهای مسجد كه پیرامون فضای باز درونی قرار گرفته اند، تركیب فضاهای اطراف فضای حیاط را از تنوع زیادی برخوردار كرده است.
در حالتی كه شبستان مجاور حیاط قرار می گیرد، ردیف طاقی های مشرف به حیاط با شبكه گچی پوشانده می-شود و در واقع فضای بسته ای در جوار حیاط دیده می شود كه با روزن متخلخل شده است.
در حالتی كه فضاهایی مثل حجره ها وجود دارند، فضاهای نیمه باز در اطراف حیاط قرار می گیرند.
در حالتی كه فضاهای مجاور حیاط عملكردهای خصوصی دارند و شكل تاق های مجزا می یابند – به ویژه در مساجد كوچك – اطراف حیاط فضاهای بسته قرار می گیرند.
در حالتی كه تركیبی از مسجد و مدرسه وجود دارد، حیاط های عقب نشسته در ارتفاع، كالبد بخش مربوط به مدرسه را شكل می دهند.
در موردی مثل مسجد آقانور، حیاط در طبقه دوم، شبستان روباز در اطراف حیاط را ساخته است.
 
 

5.انسجام فضایی- مكانی
یكی از مفاهیمی كه ارزش های فضایی_ مكانی مسجد را در ایران باز می نمایاند، انسجام فضایی_ مكانی است.
یكی از ارزش های سازماندهی فضایی عناصر شهر كه به خوبی مفهوم انسجام فضایی را دارد و سطح خرد و كلان را بیان می كند، مجموعه سازی است.

مجموعه سازی را می توان چنین تعریف كرد: «ایجاد یك كل منسجم از عناصر از هم متمایز را از نظر كالبدی به هم پیوسته كه زمینه رابطه متقابل كاركردی میان واحدهای عمومی شهر را هموار كرده است.»
در ایران، مجموعه سازی ها با هدف ایجاد همزیستی میان عناصر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی با اشغال فضای مركزی در سطح محله و شهر، مسجد را نیز به عنوان جزئی اصلی در نظام فضایی_ اجتماعی در بر گرفته، اتصال و پیوستگی آن را با واحدهای مسلط در مجموعه حفظ می كرده است.
معماران این مجموعه ها با ایجاد بناهای متنوع، سعی در پوشاندن و تحت الشعاع قرار دادن تأثیر زیبایی شناختی بنای مسجد را نداشته و با بهره گیری صحیح از هنر پیوند، توده و فضای مسجد را در نقاطی خاص به سایر بناها پیوند داده و به اندیشه افزایش كارآیی و تأثیر بصری این مكان مقدس احترام می گذاشتند.
 
 

6.پویایی فضایی_ مكانی
گرچه اصطلاح پویایی فضایی_ مكانی به یك معنا بر كمّ و كیف تحولات فضا در گسترش زمان تأكید دارد.

پویایی فضایی ساده و شكیل مسجد، مرهون جایگزینی آن در سلسله مراتبی از فضاهای عمومی و نیمه عمومی، ایستا و پویا، فضاهای باز و سرپوشیده، خطی و گرد هم آورنده با مقیاس های كوچك و بزرگ و با عملكردهای متنوع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.
پیوستگی مسجد با این فضاها كه در فرد حس تداوم، تنوع و تحرك فضایی را القا می كرد، پیوند استفاده كنندگان با اهداف و نیازهای متفاوت را نیز به همراه داشت و مكملی برای پویایی فضایی و مكانی آن بود.
اتصال مساجد گذشته به گذرهای فرعی و اصلی اطراف، از طریق استقرار ورودی های قابل دید و نمایان در مسیر حركت فرد، هدایت او را به نقاط داخلی آن بر عهده داشت.

گاه تعداد این ورودی ها و اتصال آن به صحن مساجد، عرصه ای برای تداوم و تنوع حركت های عبوری افراد پدید می آورد.
صحن مسجد به عنوان فضایی محصور، تعریف شده و قابل ادراك، با شكل منظم هندسی خود بر تباین میان فضایی كاملاً سازمان یافته با فضای نامنظم اطراف به منظور دستیابی به «تعادل فضایی» تأكید داشته است.

این فضا به عنوان نیروی سازمان دهنده در شبكه ارتباطی پیاده عمل می كرد، ضمن هدایت حركت عابرین، آنها را در فضایی مقدس و معنوی قرار می داد.

به این ترتیب، طراح مسجد مهارت و توانایی خود را در پوشاندن بی نظمی-های شكل زمین در قالب توده ساختمانی به كار گرفته و با ایجاد صحتی شكیل و منظم، این فضا را برای پذیرش بخشی از فعالیت ها و روابط اجتماعی مردم محله و شهر آماده می ساخت.

این گونه سازماندهی فضایی_مكانی با ممانعت از متروك ماندن فضای مسجد، پویایی فضایی_اجتماعی آن را تضمین می كرد.
 
 

7.آگاهی عابر از سمت و سوی مسجد
در مساجد گذشته، حركت به سمت مسجد، حركتی پیاده، تدریجی، پرمعنی و جاذب بود كه تعریف مقصد می-كرد.
مقیاس بزرگ و تمایز چشمگیر كالبد مسجد نسبت به بناهای پیرامون به همراه عناصر حجمی تعریف شده و شاخص هایی همچون گنبد و مناره بر حضور برجسته مسجد به عنوان یك نشانه شهری قابل احترام تأكید داشت، شناسایی مسجد را از فواصل دور میسر می ساخت و به جهت یابی فرد كمك می كرد، علاوه بر آن، فرد را از حركت به سوی مكانی مهم، معنوی و قابل تعظیم آگاه می ساخت.
به دنبال تعیین جهت حركت، عابر با گذر از فضاهای متنوع تا رسیدن به صحن و پای اصلی مسجد به همراه تفاوت فضاها و مناظر، صداها، بوها و فعالیت های متفاوتی را نیز در مسیر حركت خود تجربه می كرد و به نحوی تدبیر شده به سوی مسجد هدایت می شد. همان گونه كه در قبل اشاره شد، توجه ویژه به مكان یابی كاربری متناظر و متناسب با فعالیت مسجد در نزدیكی و جوار آن، عابر را از نزدیك شدن تدریجی به مكان مسجد آگاه می كرد و به نقش نشانه های آن قوت می بخشید. با ملحوظ داشتن این تدابیر در سازمان دهی ویژگی-های فضایی مسجد و فعالیت های اطراف آن بود كه ناظر از جست وجو برای تابلوهای معرف هویت مكان بر فراز بنای مسجد، بی نیاز می گردید.
آنچه به عنوان یكی از خصوصیات ارزنده نهفته در فضای مكانی مساجد گذشته ما آموختنی است، حضور اندیشه ای است كه حركت به سمت مسجد را به جای حركت مكانیكی صرف، حركتی آگاهانه و هدفمند می داند كه پوینده را نه تنها به سوی مقصد، بلكه به جانب مقصودی معنوی هدایت می كند و بر این اساس، فضای مكانی، وظیفه هدایت حركتی (جابه جایی) و هدایت ذهنی و روحی فرد را به طور همزمان عهده دار شود و در او حس ناشی از جدایی تدریجی از محیط «بیرون» و پیوستن به فضای «درون» و حضور در فضایی معنوی را بر می انگیزد

.
8.آگاهی ناظر از رسیدن به مسجد
همراهی فضای مكانی مسجد با عابر، سرانجام با ارائه جلوه هایی از شكوه كالبدی بنای مسجد، حسی از حضور در جایگاهی والا و مقدس را به وی القا می كرد.

سازندگان مسجد این بار نیز با تمایز بخشیدن به عناصر كالبدی بنای اصلی آن در مقایسه با متن محیط پیرامون، رسیدن عابر به مقصد_ مسجد_ را به او اعلام می-داشتند.

مواجه شدن با ورودی های تعریف شده و نمایان، صحنی محصور و با طاق نماهای منقوش و آبنمایی در میان گنبد و مناره و سردر عظیم، رسیدن به مقصد و به مقصودی متعالی را خبر می داد.
در معماری این مساجد، توجه به چشمگیری و ارزندگی بصری ممتاز بنای مسجد (به واسطه بهره گیری از مصالح، رنگ ها، خطوط، نقش ها، نمادها و نشانه های خاص و مراعات قالب های هنری چون تركیب، ریتم، وحدت، توازن و تقارن) و یا به حداقل رساندن تداخل ها و اغتشاشات بصری (عدم استفاده از مجسمه ها، درخت های مرتفع، پر شاخ و برگ در مقابل سطوح بنا) بر وضوح و پرمایگی تجربه حسی محیط افزوده و امكان دریافت ذهنی از فضایی واحد را مهیا می كرده است.

دریافت  این «بیان حسی» از سوی ناظر و پردازش ذهنی آن، از آنجا كه با اطلاع از زمینه های ذهنی مخاطب_ایرانی و مسلمان_ به كار گرفته شده است، قرائت ناظر از فضای مسجد را به راحتی میسر كرده و به او این امكان را می دهد كه با شكل دهی به یك سازمان مفهومی تعریف شده و آشنا در ذهن، به هویت مكانی _معنوی و اسلامی_ خود پی برده و از رسیدن به مقصد و حضور در آستان مسجد  آگاهی یابد.
 

9.چگونگی احساس تعلق خاطر و دلبستگی به فضای مكانی مسجد
احساس تعلق و دلبستگی نسبت به مكان، سطح بالاتری از حس مكان را تشكیل می دهد كه در موفقیت هر فضای مكانی_ به منظور جذب، بهره مندی و تداوم حضور در مكان_ نقشی تعیین كننده دارد.

احساس تعلق و دلبستگی به مكان بر پایه حسی فراتر از آگاهی از استقرار در یك مكان، به پیوند فرد با مكان منجر می شود به نحوی كه او خود را جزئی از مكان می داند و بر اساس تجربه هایش از نشانه ها، معانی و عملكردهای مكان، معنی و شخصیتی برای مكان در ذهن خود متصور می سازد كه در نزد او منحصر به فرد و متفاوت از دیگر مكان ها، مهم و قابل احترام است.
در سازماندهی فضای مكانی مساجد گذشته، القای چنین حسی به استفاده كنندگان مورد توجه بوده است.

در پی جویی این ویژگی، توجه به تأثیرات مطلوب ناشی از پویایی و همگرایی میان اجزای فضایی و عملكردی، نكته ای آموختنی است.

بافت متنوع و منسجم فضای مكانی مسجد، تركیب ادراكی و عملكردی توانمندی را در پیرامون مسجد شكل می داد كه به لحاظ همخوانی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با نیازها و الگوهای رفتاری متنوع و متعارف جامعه_ چه در بعد فردی و اجتماعی_ به القای حسی از آشنایی و تعلق به مكان می انجامید.
در حقیقت سازندگان مساجد در آن روزگار، با افزودن بر دامنه انگیزه های مختلف حاضر در محیط و با بالا بردن دامنه انتخاب فرد، بر مقبولیت و دلپذیری حضور در فضای مكانی مسجد می افزودند.

در بررسی دقیق این امر، در چارچوب محدود موضوع مقاله، موارد زیر قابل ذكرند:
مكان یابی مسجد در مسیر راه های اصلی و فرعی ارتباطی، امكان انتخاب بیشتری در اختیار استفاده كنندگان گذاشته و به واسطه توجه به این ویژگی، مفهومی مثبت از سهولت دسترسی و سهل الوصول بودن مسجد را در اذهان جای می داد.
انتقال تدریجی فرد از «بیرون» به «درون» از طریق ساماندهی مدبرانه فضاهای متنوع، ارتباط او را از دنیای مادی و پرهیاهوی بیرون می گسست و زمینه حضور او را در فضای «درون» و «آرام» مسجد، آماده می ساخت؛ فضایی كه پاسخگوی نیاز فرد به تنهایی و خلوت، تفكر و تمركز و عبادت، در كنار «با هم بودن» و انجام مناسك مذهبی جمعی بود و به دلیل مطلوبیت یعنی احساسی ارزشمند، تعلق خاطر و دلبستگی به مسجد را تقویت می كرد.
خلق مجموعه ای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی پیرامون مسجد و در انطباق با نیازهای متناظر انسانی، شبكه ای در هم تنیده از روابط اجتماعی و اقتصادی را در جوار مسجد شكل می داد.

با توجه به این ویژگی ضمن آن كه مسجد را در منظومه ای از عملكردهای متنوع و آشنا جای می داد و آن را بخشی از ملزومات حیات جاری شهر قلمداد  می كرد، قادر بود اقشار مختلف را به دلایل متفاوت و در زمان های مختلف به فضای  مكانی مسجد  جذب كند  و با ایجاد حركت و پویایی اجتماعی  در اطراف آن بر حس هویت و سرزندگی آن بیفزاید.

وجود چنین تحركی، زمینه نظارت اجتماعی غیر رسمی را افزایش می داد و با ایجاد بافت اجتماعی در فضای مكانی مسجد، محیطی امن مهیا می ساخت.
در واقع آنچه كه از این یادگار در شرایط امروز می توان آموخت، حذف فاصله میان فضای مقدس مسجد و مكان زندگی جاری مردم است.

تأكید بر همجواری و پیوند زندگی مادی و معنوی موجب می شود فرد خود را آشنا و جزئی پیوسته به فضای مكانی مسجد احساس كند. این حس با نفی «از خود بیگانگی» فضایی_ مكانی با حس آرامش بخش و خوشایندی همراه است كه تعلق خاطر و دلبستگی فرد به فضای مكانی را فراهم می آورد

.
10.ضوابط مسجد سازی امروز
مساجد امروزی نیز باید اولاً همانند بناهای مستحكم امروز از نظر سازه ها، طراحی و ساخته شوند.

ثانیاً جوابگوی نیازهای جامعه، با توجه به تكنولوژی و اصول زندگی اجتماعی امروز باشند.
به طور كلی مساجد مدرن باید طبق اصولی كه شرح آن خواهد آمد، طراحی و ساخته شوند تا ضمن برآوردن نیاز اجتماعی، از ابهت و چشمگیری و معنویت خاص خود بهره مند باشند تا از این عظمت برای معنویت دین مبین اسلام بهره گیری شود؛ لذا شرایط عمومی مساجد عبارتند از:
مسجد در اماكن پرجمعیت و آباد ساخته شود
مسجد حتی الامكان در محیط های خوش آب و هوا و مرتفع بنا شود.
فضاسازی سبز مناسب در خود مسجد و محوطه اطراف آن انجام گیرد.
مساجد در فواصل معین و دور از هم ساخته شوند و از مسجد سازی در مجاورت مسجد، جداً پرهیز شود.
مسجد در كنار خیابان و یا كوچه های عریض اصلی و معابر پر رفت و آمد ساخته شود.
مسجد در زمین گسترده و چشمگیری ساخته شود و در طرح و اجرای فضاهای جنبی دقت كافی به عمل آید.
به طور كلی در مسجد سازی مدرن سه اصل مهم مدّنظر است:

اصل طراحی،

اصل اساس سازی،

اصل نماسازی.
 
منابع و مآخذ
11.        پوپ، آرتور (1382): معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، نشر اختران، تهران.
12.        پیرنیا، محمد كریم (1374): معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران.
13.        پیرنیا، محمد كریم (1380): سبك شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، نشر پژوهنده معمار، تهران.
14.        زمرشیدی ، حسین ( 1374): مسجد در معماری ایران، كیهان، تهران.
15.        سقاپور، حمید، نصر،  طاهره (1388): نقش مسجد معاصر در شهر سازی امروز شیراز، طرح پژوهشی، دانشگاه آزاد اسلامی شیراز.
16.        كیانی، یوسف (1379): معماری ایران دوره اسلامی، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاهها، تهران.
17.        مجموعه مقالات اولین همایش معماری مسجد، انتشارات دانشگاه هنر، تهران. _ (1378):
18.        مجموعه مقالات دومین همایش معماری مسجد، انتشارات دانشگاه هنر، تهران. _ (1380):
19.        معماریان، غلامحسین (1387): معماری ایرانی، انتشارات سروش دانش، تهران.
20.        نصر، طاهره (1386): از هنر و هنر اسلامی، انتشارات نوید، شیراز.
21.        هیلن براند، رابرت (1377): معماری اسلامی، ترجمه ایرج اعتصام، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران.



مهندس حمید سقاپور
مهندس طاهره(سها) نصر

پایگاه مذهبی صلات



::
 
» تعداد مطالب : 2884
» کل نظرات : 135
» بازديد کل : 2899500
» تاريخ ايجاد وبلاگ :
شنبه 30 دی 1391 
» آخرين بروز رساني :
سه شنبه 19 دی 1396