يکي از نمازهايي که بايد به جماعت خوانده شود و به تنهايي نمي توان خواند، نماز بسيار با عظمت جمعه است.نماز جمعه زيباترين گردهمايي هفتگي مسلمانان و عالي ترين عبادت سياسي هر هفته خداپرستان است.در اين نماز، امام جمعه نمازگزاران را به تقوا و پاکدامني توصيه مي کند و آنها را با مسائل سياسي و اقتصادي جهان اسلام آگاه مي سازد.

احکام نماز جمعه

نماز جمعه همان نماز ظهر است در روز جمعه با کیفیت خاصی و به عبارت دیگر نمازی است در روز جمعه جانشین نماز ظهر. نماز ظهر چهار رکعت است و نماز جمعه دو رکعت، ولی به جای آن دو رکعت‏ دیگر، دو خطبه قرار داده شده است. در احادیث ائمه علیهم السلام این‏ تعبیر به‏طور مکرر آمده است که فرموده‏اند: «جعلتا مکان الرکعتین» (وسائل الشیعه، ج7، ص331) دو خطبه جمعه جانشین آن دو رکعت شده است و نکته قابل توجه این است‏ که قرآن از آن دو خطبه با اینکه منبر و سخنرانی است، مانند نماز تعبیر به " ذکرالله " کرده است. نماز جمعه دو رکعت است (مانند نماز صبح) و دو قنوت مستحبي دارد؛ يکي در رکعت اول، قبل از رکوع و ديگري در رکعت دوم، پس از رکوع. نماز جمعه همانند نماز صبح است و مستحب است حمد و سوره را در آن بلند بخوانند و نيز مستحب است سوره جمعه را در ركعت اول و سوره منافقين را در ركعت دوم قرائت كنند .


نماز جمعه، اول ظهر روز جمعه و به جاي نماز ظهر خوانده مي شود.در نماز جماعت خواندن دو خطبه، توسط امام جمعه، قبل از نماز، واجب است. وقتي که امام جمعه، خطبه هاي نماز جمعه را مي خواند، بر شرکت کنندگان واجب است، به خطبه ها گوش دهند، و سخن گفتن به هنگام ايراد خطبه ها مکروه است، بلکه اگر به سبب سخن گفتن، نتواند به خطبه ها گوش دهد، سکوت لازم است. همچنين هنگام ايراد خطبه ها، خواندن نماز مستحبي يا کتاب و روزنامه و انجام دادن کارهايي که مانع گوش دادن به خطبه ها است، خلاف است. اگر کسي به خطبه اول يا هر دو خطبه نرسد، بازهم، شرکت در نماز جمعه فضيلت دارد و جايگزين نماز ظهر مي شود.
نماز جمعه يك نماز جماعت خاص است . اولين تفاوت آن با نماز جماعت اين است كه واجب است ، جز بر افرادی كه عذر داشته باشند مثلا مريض باشند . همچنين بر زنان هم واجب نيست ، مثل جهاد است كه بر زنان‏ ، مريضها و مسافران و چند دسته ديگر واجب نيست ولی بر باقی مردان واجب‏ است كه شركت كنند . برخلاف نماز جماعت كه‏ در يك شهر مسجد هر محلی می‏تواند يك نماز جماعت داشته باشد ، نماز جمعه‏ را در يك شهر به صورت متعدد نمی‏شود اقامه كرد ، يعنی يك نماز جمعه‏ بايد اقامه شود و بس . اين كه می‏گوييم يك شهر ، ملاك يك شهر نيست . بر مكلفين اگر فاصله آنها از دوازده كيلومتر بيشتر نيست ، واجب است كه‏ شركت كنند .
مساله ديگر اين است كه در فاصله كمتر از شش كيلومتر ، تشكيل دادن‏ نماز جمعه ديگر حرام است ، يعنی اگر نماز جمعه‏ای در اين نقطه تشكيل‏ می‏شود ، تا شش كيلومتر كسی حق تشكيل نماز جمعه را ندارد . آن‏وقت قهرا می‏شود يك نماز عمومی . وقتی كه تا شعاع دو فرسخ ، آمدن مردم واجب است‏ و در شعاع يك فرسخ تشكيل‏دادن نماز جمعه ديگر حرام است و شركت در نماز جمعه هم واجب است ، معنايش اين می‏شود كه در هفته يك روز ، همه مردم‏ به استثنای معذورها و به استثنای زنها و به استثنای كسانی كه وظيفه‏ شرطه‏گری و مانند آن دارند كه حضورشان در كوچه‏ها و خيابانها برای حفظ امنيت مردم لازم و ضروری است ، در يك نماز عمومی شركت می‏كنند . حتی‏ زندانيهای شرعی واقعی را بايد از زندان تحت مراقبت مامورين بياورند و در نماز جمعه شركت بدهند و پس از انجام نماز به زندان برگردانند . اين‏قدر اين كار ضروری است .

 
صدای مؤذن که بلند شد برای نماز جمعه، معامله کردن حرام است: «و ذروا البیع». این جهت، نص قرآن است و از مسلمات اسلام است. شیعه‏ و سنی در این زمینه اختلافی ندارند که اگر نماز جمعه صحیحی تشکیل شود و اذانش گفته شود، در آن حال مثلا مغازه‏داری پشت ترازوی خودش نشسته یا ایستاده است و مشتری آمده و از او مثلا پنیر می‏خواهد و او کارد را برده‏ روی پنیر می‏خواهد ببرد، و در آن حال بانگ موذن بلند می‏شود، الله اکبر، واجب است بر مشتری و بر فروشنده که دست نگه دارند و بشتابند: «فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع»، یعنی بشتابید به سوی نماز و معامله‏ را رها کنید. معامله در آنوقت حرام است، باید بشتابند و این خطابه‏ها، این سخنرانیها را گوش کنند. در روایت دارد که حتی واجب است زندانیها را پلیسها و مأمورین زندان با خودشان بیاورند و به این نماز عمومی هفتگی شرکت بدهند، آنها را تحت‏ الحفظ و با مراقبت اینکه فرار نکنند با خود بیاورند.یعنی باید زندانی‏ را از زندان بیرون کشید و آورد تا نماز جمعه‏اش را با اجتماع بخواند و خطابه لازم را گوش کند و سپس برگردد به محل خودش.


در نماز جمعه نماز ظهر عوض وتبديل به نماز جمعه می شود . تبديل‏شدنش به اين صورت است‏ كه چهار ركعت تبديل شده است به دو ركعت و به جای آن دو ركعت ديگر دو خطبه ايراد می‏شود .در نماز جمعه امام برای ايراد خطبه‏های نماز جمعه كه دو خطبه است با يك زی خاصی‏ برای خطبه خواندن می‏رود ، زيی كه جمع ميان حالت نمازگزار و حالت‏ جهادكننده است . امام عصا و يا شمشير خود را به دست می‏گيرد و دامنها را بالا می‏زند و می‏رود بالای منبر می‏ايستد و در زی يك مجاهد خطبه می‏خواند. خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه واجب است همانگونه كه ايستادن خطيب به هنگام ايراد خطبه نيز واجب مى باشد ، شخصى كه خطبه مى خواند حتما بايد همان امام نماز جمعه باشد . خطيب بايد صداى خود را چنان بلند كند كه مردم صداى او را بشنوند تا محتواى خطبه به گوش همگان برسد . به هنگام ايراد خطبه بايد خاموش بود ، و به سخنان خطيب گوش داد ، و روبه روى خطيب نشست . شايسته است خطيب مردى فصيح و بليغ و آگاه به اوضاع و احوال مسلمين و با خبر از مصالح جامعه اسلامى ، و شجاع ، و صريح اللهجه ، و قاطع در اظهار حق باشد .

 

اعمال و رفتار او سبب تاثير و نفوذ كلامش گردد ، و زندگى او مردم را به ياد خدا بياندازد . شايسته است پاكيزه ترين لباس در تن بپوشد ، و خود را خوشبو كند ، و با وقار و سكينه گام بردارد ، و هنگامى كه بر فراز منبر جاى گرفت بر مردم سلام كند ، و رو به روى آنان بايستد ، و بر شمشير يا كمان يا عصا تكيه كند ، نخست بر منبر بنشيند ، تا اذان تمام شود ، و بعد از فراغت از اذان شروع به خطبه كند . محتواى خطبه نخست حمد خدا و درود بر پيامبر است ( احتياط اين است كه اين قسمت به زبان عربى باشد ولى بقيه به زبان مستمعين خوانده مى شود ) سپس مردم را به تقواى الهى توصيه كند ، و يكى از سور كوتاه قرآن را بخواند ، و اين امر را در هر دو خطبه رعايت كند ، و در خطبه دوم بعد از درود بر پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلّم) دعا بر ائمه مسلمين كند ، و براى مؤمنين و مؤمنات استغفار نمايد . و شايسته است در ضمن خطبه مسائل مهمى كه با دين و دنياى مسلمين ارتباط دارد مطرح كند ، و آنچه مورد نياز مسلمين در داخل و خارج كشورهاى اسلامى و در داخل و خارج آن منطقه مى باشد مورد بحث قرار دهد ، و مسائل سياسى و اجتماعى و اقتصادى و دينى را با در نظر گرفتن اولويتها مطرح نمايد ، به مردم آگاهى بخشد و آنها را از توطئه هاى دشمنان با خبر بسازد ، برنامه هاى كوتاه مدت و دراز مدت براى حفظ جامعه اسلامى و خنثى كردن نقشه هاى مخالفان به آنها گوشزد كند . خلاصه خطيب بايد بسيار هوشيار و بيدار و اهل فكر و مطالعه در مسائل اسلامى باشد ، و از موقعيت اين مراسم بزرگ حداكثر استفاده را براى پيشبرد اهداف اسلام و مسلمين بنمايد .


امام جمعه وظيفه دارد تازه‏ترين خبرها را از آنچه در دنيای اسلام واقع شده است به اطلاع مردم برساند .ببينيد اسلام تا چه‏ اندازه توجه دارد كه مسلمين را در جريان اطلاعات مربوط به دنيای اسلام‏ قرار دهد . پس اين خطبه‏ها و خطابه‏ها و اين منبرها كه وظيفه امامی است كه‏ جمعه را اقامه می‏كند ، يكی برای اين است كه تازه‏ترين اطلاعات دنيای اسلام‏ را به اطلاع مردم برساند. امر ديگر اين است كه امام جمعه مصالح‏ مردم را برای آنان بازگو كند ، يعنی درباره مصالح كلی عالم اسلام برای‏ مردم بحث كند . در مورد حکم نماز جمعه از نظر شیعه نظریات مختلفی است. بعضی‏ می‏گویند اصلا نماز جمعه اختصاص به امام معصوم دارد، جز امام معصوم کس‏ دیگری حق ندارد نماز جمعه را اقامه کند، حتی مجتهد عادل جامع الشرایط مبسوط الید هم حق ندارد نماز جمعه بخواند.این نظر، بسیار ضعیف است به‏ جهت اینکه معصومین محدودند و نماز جمعه برای همه دنیا و برای همیشه است‏.

 

(معمولا) فقها چنین حرفی را نمی‏زنند. آنها کلمه " امام و یا نایب‏ امام " را به کار می‏برند.آیا نایب امام اختصاص به نایب خاص دارد یا نواب عام هم می‏توانند نماز جمعه را اقامه کنند؟ مثلا امیرالمؤمنین خودشان امام هستند و نایبهای‏ خاص ایشان حکامی بودند که در بلاد معین کرده بودند.بعضی می‏گویند نواب‏ عام، یعنی هر کس که مجتهد شد می‏تواند نماز جمعه را اقامه کند. ولی‏ بعضی دیگر می‏گویند نه، در این جهت هر مجتهدی نایب عام نیست. به هر حال جمعى معتقدند اين نماز از وظائف امام معصوم يا نماينده خاص او است ، و به تعبير ديگر مربوط به زمان حضور امام معصوم (عليه السلام) است .در حالى كه بسيارى از محققين معتقدند كه اين شرط وجوب عينى نماز جمعه است ، ولى براى وجوب تخييرى اين شرط لازم نيست و در زمان غيبت نيز مى توان نماز جمعه را برپا داشت و جانشين نماز ظهر مى شود ، و حق همين است ، بلكه هر گاه حكومت اسلامى با شرايط آن از طرف نايب عام امام (عليه السلام) تشكيل گردد احتياط اين است كه امام جمعه منصوب از طرف او باشد ، و مسلمانان در نماز جمعه شركت كنند .

    
منابع :  ده گفتار، ص 233-232 ، آشنایی با قرآن 7، ص 89-88 و ص 97 وص 87، تفسير نمونه ج : 24 ص : 140 و ص : 138

منبع : طهور