به هر اندازه كه ایمان انسان بیشتر باشد، بیشتر بیاد خداست و به هر اندازه كه انسان بیاد خدا باشد كمتر معصیت می‏كند. معصیت كردن و نكردن دائر مدار علم نیست، دائر مدارغفلت و تذكر است، بهر اندازه كه انسان غافل باشد یعنی خدا را فراموش كرده باشد، بیشتر معصیت می‏كند و بهر اندازه كه خدا بیشتر بیادش بیاید كمتر معصیت می‏كند. بنابراین در برنامه تربیتی اسلام، عبادت برای اینست كه‏ انسان زود به زود بیاد خدا بیفتد و هر چه كه انسان بیشتر به یاد خدا باشد، بیشتر پایبند به اخلاق و عدالت و حقوق می‏شود و این یك حساب بسیار بسیار روشنی است. ریشه همه آثار معنوی اخلاقی و اجتماعی که در عبادت است در یک چیز است: یاد حق و غیر او را از یاد بردن. قرآن‏ کریم در یک جا به اثر تربیتی و جنبه تقویتی روحی عبادت اشاره می‏کند و می‏گوید: نماز از کار بد و زشت باز می‏دارد: «ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنكر و لذكر الله اكبر؛ و نماز را برپا دار، که نماز (آدمی را) از زشتکاری و ناشایست باز می دارد و قطعا یاد خدا مهم تر است» (سوره عنكبوت، آیه 45). و در جای دیگر می‏گوید: نماز را برای اینکه به یاد من باشی به پادار. اشاره به اینکه انسان‏ که نماز می‏خواند و در یاد خدا است همواره در یاد دارد که ذات دانا و بینائی مراقب او است و فراموش نمی‏کند که خودش بنده است.

در این آیه، به رابطه نزدیك «نماز» و پرهیز از گناه و فحشاء و منكر اشاره شده است؛ در این آیه شخص پیامبر اکرم به عنوان یك الگو و اسوه، مخاطب به این خطاب شده است: نماز را بر پا دار كه نماز (انسان را) از زشتیها و گناه باز مى‏دارد. «فحشاء و منكرات‏» مجموعه افعال غیر اخلاقى است، و تمام افعال غیر اخلاقى سرچشمه‏اى از صفات ضد ارزشى در درون جان انسان دارد؛ و به تعبیر دیگر، همیشه اخلاق درونى است كه در اخلاق برونى اثر مى‏گذارد. تاثیر نماز در بازداشتن از فحشاء و منكر نیز درست ‏به همین دلیل است؛ زیرا نماز با افعال و اذكار بسیار پر محتوایش، انسان را در جهانى برتر و والاتر جهان قرب به خدا وارد مى‏كند؛ و این نزدیكى او را از سرچشمه‏هاى اصلى فحشاء و منكر كه همان هواى نفس و حب افراطى به دنیا است دور مى‏سازد.

به همین دلیل، نماز گزاران واقعى كمتر گرد گناه مى‏گردند؛ و هر قدر نماز روح و جان و محتواى بیشترى داشته باشد، به همان نسبت انسان از منكرات و زشتیها دورتر مى‏شود و شكوفه‏هاى فضائل و اخلاق در درون جانش آشكارتر مى‏گردد. ذکر خدا و یاد خدا که هدف عبادت است، دل را جلا می‏دهد و صفا می‏بخشد و آن را آماده تجلیات الهی قرار می‏دهد. عبودیت اظهار آخرین درجه خضوع در برابر كسى است كه همه چیز از ناحیه اوست، و بخوبى مى‏توان نتیجه گرفت كه تنها كسى مى‏تواند «معبود» باشد كه نهایت انعام و اكرام را كرده است و او كسى جز خدا نیست! به تعبیر دیگر،«عبودیت‏» نهایت اوج تكامل روح یك انسان و قرب او به خداست، و عبودیت تسلیم مطلق در برابر ذات پاك اوست. عبادت تنها ركوع و سجود و قیام و قعود نیست، بلكه روح عبادت تسلیم بى‏قید و شرط در برابر كمال مطلق و ذات بى‏مثالى است كه از هر عیب و نقص مبراست. بدیهى است چنین عملى بهترین انگیزه توجه به كمال مطلق و پرهیز از هرگونه آلودگى و ناپاكى است؛ چرا كه انسان سعى مى‏كند خود را به معبود خویش نزدیك و نزدیكتر سازد تا پرتوى از جلال و جمال او در وجودش ظاهر شود كه گاه از آن تعبیر به «مظهر صفات خدا شدن‏» مى‏كنند.

در آیات قرآن رابطه نزدیكى میان «عبادت‏» و تقوا و پرهیز از گناه و پرورش فضائل اخلاقى دیده مى‏شود و نشان مى‏دهد كسانى كه مى‏خواهند به تهذیب نفس راه یابند باید از در عبودیت و پرستش خداوند وارد شوند. سالكان راه خدا، و پویندگان طریق خودسازى و تقوا، باید از نیایش و عبادت یارى طلبند و ناخالصیهاى وجود خود را در كوره داغ عشق به خدا بسوزانند و از بین ببرند، و مس وجود خود را با كیمیاى عبادت زر كنند. خداوند می فرماید: « یا ایها الناس اعبدوا ربكم الذى خلقكم و الذین من قبلكم لعلكم تتقون؛ اى مردم! پروردگار خود را پرستش كنید، آن كس كه شما و كسانى را كه پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزگار شوید» (سوره بقره، آیه‏21). دراین آیه، همه انسانها را بدون استثنا مخاطب ساخته و راه تقوا را این گونه به آنها نشان مى‏دهد؛ مى‏فرماید: اى مردم! پروردگارتان را كه شما و پیشینیان شما را آفریده پرستش كنید تا پرهیز كار شوید. مى‏گوید خداوند هم آفریدگار شماست و هم آفریننده پیشینیان است؛ او خالق همه كس و همه چیز و مالك همه كس و همه چیز است و تنها او شایسته عبادت است، نه بتها؛ اگر رو به سوى عبودیت‏خالص او آرید، شكوفه‏هاى تقوا بر شاخسار جان شما آشكار مى‏شود؛ و این آلودگیهاى اخلاقى شما ناشى از عبادت خرافى شماست. این آیه رابطه نزدیك تقوا و عبادت را بطور مطلق بیان مى‏كند.

در جای دیگر می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب على الذین من قبلكم لعلكم تتقون؛ اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد، تا پرهیزگار شوید» (سوره بقره، آیه‏183). دراین آیه به رابطه «روزه‏» كه یكى از عبادات مهم است و «تقوا» اشاره شده است. هركس به روشنى در مى‏یابد كه به هنگام روزه داشتن، نور و صفاى تازه‏اى در دل احساس مى‏كند، خود را به نیكیها نزدیكتر، و از زشتیها و بدیها دورتر مى‏بیند، حتى آمارهاى مستند نشان مى‏دهد كه در ایام ماه مبارك سطح جرائم در جامعه روزه‏دار، بسیار پایین مى‏آید، تا آنجا كه ماموران انتظامى به اعتراف خودشان در این ماه به كارهاى عقب مانده ماههاى دیگر مى‏پردازند! این امور بخوبى نشان مى‏دهد كه هر قدر انسان به عبودیت ‏خداوند نزدیكتر شود از زشتیها دورتر خواهد شد.

در جای دیگر می فرماید: «ان الانسان خلق هلوعا* اذا مسه الشر جزوعا *و اذا مسه الخیر منوعا* الا المصلین* الذین هم على صلاتهم دائمون؛ به یقین انسان حریص و كم طاقت آفریده شده است، هنگامى كه بدى به او رسد بى تابى مى‏كند و هنگامى كه خوبى به او رسد مانع دیگران مى‏شود (و بخل مى‏ورزد) مگر نماز گزاران، آنها كه نماز را پیوسته به جا مى‏آورند» (سوره معارج، آیات‏19 تا 23). در این آیه، بعد از اشاره به بعضى از رذائل اخلاقى مانند جزع و بى تابى به هنگام بروز مشكلات، و بخل به هنگام دست‏یافتن به خیرات، تنها نماز گزاران را استثنا مى‏كند، و مى‏فرماید: انسان حریص و كم طاقت آفریده شده است هنگامى كه بدى به او رسد بى تابى مى‏كند و هنگامى كه خوبى به او رسد بخل مى‏ورزد و مانع دیگران مى‏شود مگر نمازگزاران آنها كه نماز را بطور مرتب به‏جا مى‏آورند. این آیات به روشنى ثابت مى‏كند كه توجه به ذات پاك پروردگار و عبادت و نیایش در پاكسازى روح و جان از رذائل اخلاقى مانند بخل و جزع و بى‏تایى اثر مستقیم دارد.

در مورد زکات و صدقه می فرماید:« خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزكیهم بها؛ از اموال آنها صدقه‏اى (به عنوان زكات) بگیر تا به وسیله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى» (سوره توبه، آیه‏103). در این آیه، اشاره به تاثیر مساله زكات در پاكسازى روح و تزكیه نفس مى‏كند و مى‏دانیم زكات در اسلام یكى از عبادات مهم محسوب مى‏شود. تعبیر «تزكیهم بها» دلیل روشنى بر این حقیقت است كه تطهیر و تزكیه نفس به وسیله زكات حاصل مى‏شود، چرا كه زكات، رذائلى همچون بخل و دنیاپرستى و حرص و آز را از روح، زائل مى‏كند، و نهال نوعدوستى و سخاوت و حمایت از مستضعفان را در سرزمین دل پرورش مى‏دهد. این عبادتهاى مهم فضائلى همچون توكل و شجاعت و شهامت و صبر و استقامت را در وجود انسان زنده مى‏كند، و از رذائل اخلاقى همچون جبن و ترس، تردید و دو دلى، و اضطراب و نگرانى در برابر حوادث مهم، و دنیاپرستى، دور مى‏سازد و به این ترتیب، بخش مهمى از فضائل اخلاقى را در وجود انسان زنده مى‏كند، همان‏گونه كه بخش قابل توجهى از رذائل را مى‏میراند.

منبع : سیری در نهج البلاغه ص 88-86،
    آزادی معنوی، ص143-137،
    اخلاق در قرآن ج1، ص 344-335