نیّت، به معناى قصد و توجّه و تصمیم است. مفهوم نیّت در نماز، آنست كه نمازگزار، قصد انجام دستور خدا دارد و براى رضاى او و تقرّب به پروردگار، نماز مى‏خواند و هدفى جز اجراى فرمان و انجام تكلیف ندارد.
یك مسلمان، باید نیّت خود را در هركارى، به خصوص در عبادات، «قصد قربت» قرار دهد،
یعنى به خاطر خدا و نزدیك شدن به او عبادت كند، نه از روى ریا، تظاهر وخودنمایى یا اهداف دیگر.
نیّت، از اركان نماز است.
در طول نماز، باید این توجّه و هشیارى در نمازگزار باشد و عمل‏هاى بدون نیّت، یا با نیّت‏هاى مادى وفاسد، بى‏ارزش است.
در آیات قرآن، تعبیر «فى سبیل اللَّه» درباره كارهاى بسیارى همچون نماز، جهاد، انفاق، هجرت و ... بكار رفته است، یعنى در راه خدا بودن و رنگ خدایى داشتن این اعمال.
نیّت، شرط قبولى عمل است و اگر نیّت خالص در عبادت‏هایمان نداشته باشیم، نباید از خداوند، انتظار پاداش داشته باشیم. خداوند، تنها عمل‏هاى خالص را مى‏پذیرد.
اگر نیّت، خالص و الهى باشد، كارهاى كم و كوچك، بسیار ارزشمند و بزرگ مى‏شود، ولى اگر نیّت بد و انگیزه‏هاى غیر خدایى داشته باشیم، اعمال بسیار هم بى فایده و ارزش است.
سخن امام صادق علیه السلام در این باره چنین است:
«هر كس با كار اندك خود، هدف و انگیزه الهى داشته باشد، خداوند كار او را در نظر مردم بسیار جلوه مى‏دهد و آنكه براى جلب توجّه مردم كار بسیار هم بكند، خداوند آن را در نظرها كم جلوه مى‏دهد».
پس باید به خاطر خدا كار كرد و عبادت نمود، دلهاهم در دست خداوند است، اوست كه عزّت و آبرو و اعتبار و محبوبیّت مى‏دهد. مسلّم است كه خداوند هرگز بندگان شایسته و خالص خویش را فراموش نمى‏كند و آنان را برترى و عظمت و محبوبیّت مى‏بخشد.
پس، لازم است انگیزه عبادت و نمازمان تنها خدا باشد نه مردم و در خانه دل خود، جز خداوند، احدى را راه ندهیم و به پسند خدا و رضاى او، بیشتر از پسند مردم ارزش بدهیم.
البتّه اخلاص در عمل و نیّت، دشوار است و شیطان همواره مى‏كوشد تا با هر نیرنگ و وسوسه‏اى، انگیزه غیر خدایى را در دل‏هاى ما پدید آورد. ولى ما در برنامه مبارزه با شیطان و جهاد با نفس، باید بكوشیم هر كار را براى خدا انجام دهیم.
حضرت على علیه السلام مى‏فرماید:
«اخلص للَّه علمك و عملك و بغضك و اخذك و تركك و كلامك و صمتك»(26)
كار و علم خود را، دشمنى و گرفتن و نگرفتن و سخن و سكوت خود را، براى خدا خالص كن.
اگر انسان تمام كارهاى خود را رنگ خدایى بدهد، حتّى كارهاى غیر عبادى هم عبادت مى‏شود، زیرا رنگ اخلاص و خدایى پیدا مى‏كند.
نیّت، یعنى آنكه همه نماز، همیشه و همه جا براى خدا باشد، در غیر این صورت، باطل است.
حتّى اگر كسى در مكان خاصّى یا زمان خاصّى یا به حالت خاصّى كه نماز مى‏خواند براى غیر خدا باشد، باز هم عمل باطل است. مثل آنكه براى غیر خدا به مسجد برود یا براى ریا و خودنمایى، نماز جماعت بخواند یا براى مردم، ركوع وسجود خود را طول بدهد، اینها همه با «اخلاص در نیّت» ناسازگار است.
آنكه براى خدا كار كند، نه خسته مى‏شود، نه ناامید مى‏گردد، نه از بى‏توجّهى مردم ناراحت مى‏شود، نه از تشویق نكردن دیگران افسرده مى‏گردد، و نه آفرین و احسن گفتن مردم برایش تأثیرى دارد. اخلاص، نیرویى در انسان پدید مى‏آورد كه همه جا و همیشه او را به عمل خوب، تحریك مى‏كند، بدون آنكه مأیوس و خسته و آزرده شود.
على علیه السلام فرموده است:
«العمل كلّه هباء الاّ ما اخلص فیه»(27)
همه كارها نابود و پوچ مى‏شود، جز آنكه در آن خلوص باشد.
از دو كار، كه در ظاهر مثل هم هستند، آنكه نیّت و انگیزه درستى داشته باشد، ارزشمند است. مثلاً چاقوكش و جرّاح، هر دو شكم پاره مى‏كنند، ولى اوّلى را به زندان مى‏برند و به دوّمى پول مى‏دهند و تشكّر مى‏كنند. چون اوّلى براى كشتن و دشمنى شكم پاره مى‏كند، دوّمى براى زنده كردن ونیكى ومحبّت نمودن!
پس، نیّت، خمیرمایه تمام عبادات است و به فرموده على علیه السلام:
«النیّة اساس العمل»(28)
نیّت، اساس كار است.
از دو نفرى كه مثل هم و در كنار هم ایستاده و نماز مى‏خوانند، نماز آن فرد با ارزش و مقبول است كه نیّت بهتر و خدایى داشته باشد، هر چند ظاهر عمل هر دو یكسان است.

26) فهرست غررالحكم، واژه اخلاص.
27) فهرست غررالحكم، واژه اخلاص.
28) فهرست غررالحكم، واژه نیّت.