نماز كه پایان یافت، باید نشست و دعا خواند و ذكر گفت و خدا را ستایش كرد و از او حاجت خواست و حالت معنوى نماز و صورت زیباى عبادت و بندگى را، تا مدتى پس از اتمام نماز، نگه داشت. استمرار بخشیدن به حالت نماز و خواندن دعاهاى مستحب، «تعقیب» نماز است.
 تعقیبات، نوعى بدرقه نماز است. همانگونه كه اذان و اقامه نوعى استقبال از نماز است.
 مهمانى حق میزبان را ادا مى‏كند كه قبل از طعام وپس از آن نیز با صاحبخانه، گفت و گو و احوالپرسى و حضور در محضر داشته باشد. و گرنه آنكه خود را به سر سفره برساند و همین كه خورد، فوراًو بى خداحافظى و بى تشكّر، برخاسته و میزبان را ترك كند، بى ادبى كرده است.
 نماز، فریضه‏اى الهى است. ولى پیش از نماز، در مسجد و مصلاّ به انتظار آن نشستن، اذان و اقامه گفتن، ذكرها و دعاهاى مستحب پیش از نماز را خواندن، به استقبال نماز رفتن است. و تعقیبات هم، بدرقه آن محسوب مى‏شود. بى اعتنایى به تعقیبات، بى علاقگى به نماز را مى‏رساند.
 در قرآن مى‏خوانیم: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَإِلَى‏ رَبِّكَ فَارْغَب»(122) چون از كارى فارغ شدى، به كار دیگرى خود را مشغول كن، و به سوى پروردگارت رغبت‏نما.
 پس از پایانِ فریضه و نیایِش واجب، دعا و مناجات مستحب آغاز مى‏شود.
 امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: همین كه از نماز واجب فارغ شدى، به دعا و تعقیب نماز مشغول شو. دعاى بعد از نمازِ صبح و ظهر و مغرب، مستجاب مى‏شود.(123)
 دعاهاى و تعقیب‏هاى مشترك و مخصوص هر نماز، در كتاب‏هاى دعا آمده است.

 تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام‏
 از بهترین تعقیبات نماز، تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام است. این ذكر عالى را رسول خدا صلى الله علیه وآله به دختر گرامى‏اش آموخت:
 34 مرتبه «اللّه اكبر»، 33 مرتبه «الحمدللّه» و 33 مرتبه «سبحان اللّه». این صد بار ستایش خدا به بزرگى و شكر نعمت‏هایش و تنزیه و تقدیسش، به فرموده امام صادق علیه السلام از هزار ركعت نماز مستحب، نزد خدا برتر است.(124)
 این تسبیحات در كتب اهل سنّت نیز آمده است.(125)
 امام باقر علیه السلام فرموده است: در میان ستایش‏ها، بهتر از تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام نیست، و اگر مى‏بود، رسول خدا به فاطمه علیها السلام تعلیم مى‏داد.(126)
 همان گونه كه در روایات، سجده بر تربت سید الشهدا مورد تأكید قرار گرفته است، داشتن تسبیح 34 دانه‏اى از خاك مزار امام‏حسین‏علیه السلام نیز ثواب بسیار دارد، و حتّى گرداندن آن بدون ذكر هم با ارزش است.(127) زیرا الهام بخش فرهنگ جهاد و شهادت و قیام براى خداوند است.
 آنچه لازم است، تأنّى، تأمّل وتوجّه در این تسبیحات است.
 تنها نباید چرخش سریع زبان و كلماتى تند و نامفهوم باشد. این تسبیحات، هر چه با وقار و با توجّه به معناى این سه ذكر مهمّ باشد، نزد خدا با ارزش‏تر و براى انسان سازنده‏تر است.
 سجده شكر
 سجده شكر نیز یكى از تعقیبات نماز است.
 به شكرانه نعمت‏هاى بى پایان و بى شمار خداوند، پس از نماز، سر بر خاك نهادن و نعمت‏هاى او را به یاد آوردن، و شكر گفتن و حمد كردن، اعمالى است كه هم محبّت خدا را در دل انسان مى‏افزاید و هم انسان را نزد خدا محبوب و مقرّب مى‏سازد و هم سبب افزایش نعمت‏ها مى‏شود.
 در روایات بسیارى روى این سجده، سفارش شده است.(128) حتّى اگر چیزى هم نگوییم، به شكرانه نعمت‏ها و سپاس از توفیق طاعت و بندگى، پیشانى و صورت بر زمین نهادن و حالت سپاس گرفتن، شكر است. ولى بهتر است ذكرهایى چون شُكْراًلِلّه، یا حَمْداًلِلّه و ... گفته شود.
 در حدیث آمده است اگر انسان به طول یك نفس كشیدن مرتب بگوید: یا ربّ، یا ربّ ... خداوند خطاب مى‏كند:لَبَّیْكَ، ماحاجَتُكَ؟ حاجتت چیست تا برآورم؟(129)
 به تعبیر امام صادق علیه السلام سجده شكر بعد از نماز، دلیل كامل شدن نماز و خشنودى خدا و خوشامدن و اعجاب فرشتگان است. خداوند از آنان مى‏پرسد: پاداش این بنده شاكر چیست؟ مى‏گویند: رحمت تو، بهشت تو، حلّ مشكل او، ... خداوند مى‏فرماید: همانگونه كه او از من تشكّر كرد، من هم از او سپاسگزارم. این جمله مى‏فهماند كه رضایت و سپاس الهى از همه نعمت‏ها برتر است.(130)

122) انشراح، آیه 6 - 7.
123) مستدرك الوسائل، ج 1، ص 336.
124) مستدرك الوسائل، ج 1، ص 336.
125) صحیح‏مسلم، ج‏1، ص‏418، صحیح‏بخارى، ج 1، ص‏110، سنن‏ابى‏ماجه، ج 1، ص‏299.
126) وسائل‏الشیعه، ج 4، ص 1024.
127) جواهرالكلام، ج 10، ص 405 .
128) در جلد 83 بحارالانوار، 63 حدیث از پیشوایان معصوم درباره سجده شكر، نقل شده است.
129) بحارالانوار، ج 83، ص 205.
130) وسائل‏الشیعه، ج 4، ص 1071.