"بسمه تعالی"

مسجد، محلی برای برنامه‌ریزی شهری در چشم‌انداز 1404

محمد کرمی ، رهام جباری

مقدمه

     مسجد عبادتگاه خاص مسلمانان است که کتاب الهی از زاویه‌های مختلفی به آن اشاره کرده است. مسجد همواره مورد عنایت شارع مقدس اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بوده، در جمع‌های مسلمانان نیز مرکز توجه بوده است. بنابراین، به‌صراحت می‌توان گفت: کالبد و فضای عبادتگاه خاص مسلمانان، یعنی مسجد، اهمیت و نقش ویژه‌ای دارد. در طول تاریخ ایران، همواره حاکمان و مردم به مسجد توجه کرده‌اند. در دوران حاضر، نه‌تنها از اهمیت آن باتوجه‌به تنوع کاربری‌های شهری کاسته نشده است، بلکه با تجدیدنظر در روند کاربری آن در حکومت فعلی، تنها مکان عمومی مسلمانان (غیردولتی و غیرخصوصی) با خصوصیت‌های خاص خود است. در ایران، به‌دلیل رشد جمعیت، گسترش شهرها و مهاجرت گسترده به‌خصوص از 1345 به بعد، رشد شهرهای کشور به حالت انفجاری و لجام‌گسیخته بوده است. بعد از پیداکردن مشکل‌های موجود و راه‌حل آن‌ها، مسئولان شهری برای اداره‌ی بهتر شهر و کنترل آن طرح‌های توسعه‌ی شهری را راه‌حل مشکل‌ها دانستند. سند چشم انداز 20ساله‌ی کشور، برای رسیدن به رتبه‌ی ممتاز در منطقه و جهان، هدف‌های متنوعی را در بندهای مختلفی ارائه کرده است. در شهر و شهرسازی ایران، همواره به مسجد توجه ویژه‌ای شده است و انسان‌های زیادی شهرهای ایران را به‌دلیل وجود مسجدهای معروفشان می‌شناسند. طرح‌های توسعه‌ی شهری یا همان استراتژی توسعه‌ی شهری (CDS) جدیدترین روش برنامه‌ریزی شهری در جهان است که برنامه‌ریزی درسطح خُرد را مدنظر دارد؛ این طرح برنامه‌ریزی از بالا به پایین را رد می‌کند. این نوع برنامه‌ریزی شهری به جماعت کوچک و اجتماع‌های محله‌ای توجه ویژه‌ای دارد. در این برنامه‌ریزی، به‌صورت‌خلاصه، نظریه‌ها و عقیده‌ی مردم اجتماع‌های محلی اساس طرح‌های شهری است. «برنامه‌ریزی با مردم و برای مردم» است. در جامعه‌های شهری ایرانی، به‌دلیل محدودیت «مکان‌های تجمع مردم»، مسجد تنها و مهم‌ترین مکان عینی تجمع مردم است. مسجد می‌تواند محل تجمع مردم و اظهارنظر شهروندان در زمینه‌ی مسئله‌ها و مشکل‌های خود و جامعه باشد. درحال‌حاضر، مسجد بهترین مکان برای اتحاد مردم شهرها است. سند چشم‌انداز 20ساله‌ی جمهوری اسلامی ایران برنامه‌ریزی فرآیندی است که از گذشته تاریخی پرشکوه و طولانی داشته است. در گذشته‌ی بسیار دور، انسان‌ها نخستین حرکت‌های خود را با برنامه‌ریزی نیمه‌آگاهانه آغاز کردند و اکنون که جهان درگیر مشکل‌های جامعه‌ی بشری است، اهمیت نقش برنامه و برنامه‌ریزی دوچندان شده است. بعد از انقلاب اسلامی و باتوجه‌به آسیب‌های برجای‌مانده از گذشته، برای سرعت‌بخشیدن به خدمات‌رسانی به مردم برنامه‌ها و طرح‌های فراوانی انجام شد. در سال 1384، مقام معظم رهبری سند و چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران را ابلاغ کرد. بندهای مختلف این سند با نظریه‌های کارشناسی و تخصصی و با دقتی خاص تهیه شد که به‌طورخلاصه از این قرار است: 1. تأکید مسئولان بر تقویت نظام مردم‌سالاری دینی؛ 2. تقویت روحیه‌ی مشارکت‌جویی مردم و تشکل‌های خودجوش آن‌ها در مقاطع مختلف تحول‌های سیاسی- اجتماعی؛ 3. توسعه‌ی همه‌جانبه‌ی کشور با انسان‌محوری و تأکید بر جنبش فناوری تکنولوژی؛ 4. تعامل با جهانیان و ارائه‌ی الگوی کاملی از کشور توسعه‌یافته‌ی اسلامی به جهانیان. باتوجه‌به بندهای سند، هدف‌های جامع آن، توجه مسئولان به آن و آرزوی جامعه‌ی ایرانی برای دستیابی به سند، این نکته بسیار مهم است که همگان چشم‌انداز 20ساله را با دیدی آرمان‌نگر و جامع تأیید کنند. نکته اینجاست که راه‌های رسیدن به همه‌ی هدف‌های برنامه چیست؟ مکانیزم‌ها و عمل‌هایی که باعث رسیدن به هدف می‌شود چیست؟ مسجد و شهر در طول زمان شکل‌گیری شهرها، عملکرد عنصرها و کاربری‌های اصلی بر بافت شهری تاثیرگذار بوده است و در بسیاری از موردها، به‌خصوص در بافت کهن شهری، بر سیستم و کالبد شهر (جهت حرکت سیستم‌ها، عملکرد و نقش فضاهای جانبی، بزرگی و کوچکی فضاها و سایر ویژگی‌ها) تأثیر گذاشته است. در بافت سنتی شهرهای ما، مسجدها و مرکزهای مذهبی (مانند تکیه) نقشی اساسی در شکل‌دهی فضاها و سلسله‌مراتب شهر داشته‌اند. روند شکل‌گیری و تأثیر مسجد بر بافت و ساخت شهری و به‌طورمتقابل تأثیر معماری و شهرسازی بر ساخت مسجد در بافت همه‌ی شهرها قابل‌توجه است. چنین امری حتی در زندگی مادی و معنوی ساکنان محل تأثیر مستقیم داشته است. مسجدها به‌طورعمده در قسمت‌های کلیدی و پرازدحام ساخته شده‌اند و باتوجه‌به قرارگیری آن‌ها در سلسله‌مراتب شهری مهم هستند. درمجموع، مسجدها بر معماری و شهرسازی تأثیر گذاشته‌اند و از آن تأثیر پذیرفته‌اند. در سلسله‌مراتب تقسیم‌های کالبدی شهر، مسجد جامع نقش محوری دارد و مجموعه‌ی شهر را تحت پوشش قرار می‌دهد. مسجد جامع ضمن هویت‌بخشیدن به شهر، تعریف شهر را کامل می‌کند. پس از مسجد جامع در سطح شهر، مسجد دیگری نیز وجود دارد که عملکردش در سطح محله است و مکانی ساده‌تر و کوچک‌تر است. ساختار شبکه‌های دسترسی در بافت‌های قدیم شهری، خودبه‌خود و بدون طرح ازپیش تعیین‌شده، به شکل تار عنکبوت توسعه یافته است. بازار شهر محور اصلی و مرکز محله‌ها نقطه‌های کلیدی شهرند که راه‌های ارتباطی را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند؛ به‌نحوی‌که همه‌ی دسترسی‌های شهر به بازار و راه‌های دسترسی محله به میدانچه منتهی می‌گردد. دراین‌ارتباط، مسجدهای مهم شهر (ازجمله مسجد جامع و مسجدهای محله‌ای دیگر) به‌طورعمده کنار محورهای اصلی، مرکزها، محله‌ها یا مفصل‌های شهری قرار گرفته‌اند. 1. ارتباط مسجد با سایر عملکردهای شهری امروزه، اوضاع به‌طورکامل دگرگون شده است و مسجدها به‌طورمعمول به‌صورت منفک از سایر عملکردهای شهری در کنار معبری قرار گرفته‌اند و درمقایسه‌با سایر فعالیت‌ها مرکزیت و تسلطی القا نمی‌کنند. پس از ظهور انقلاب اسلامی، مسجدها تاحدودی نقش اصلی خویش را دررابطه‌با سایر فعالیت‌های اجتماعی بازیافتند. گرچه طی مدت کوتاهی، قسمتی از فضای مسجدها به محل صدور حواله‌ی انواع کالاها تبدیل شده بود؛ اما انجام بسیاری فعالیت‌های اجتماعی در آن‌ها (ازقبیل بسیج مستضعفان، کتابخانه، کلاس‌های درس، صندوق قرض‌الحسنه و ...) سبب شد تا مسجدها به‌سمت ایفای نقش خویش گام بردارند. به‌دلیل‌اینکه بیشتر مسجدها، به‌ویژه مسجدهای احداث‌شده در دهه‌های گذشته، برای انجام فعالیت‌های اجتماعی طراحی نشده‌اند، به‌ندرت می‌توانند به‌صورت جامع پاسخگوی نیازهای اجتماعی باشند. مسجدها فضای کمی دارند و ارتباط فضاها و فعالیت‌های مختلف آن‌ها منظم نیست؛ درنتیجه باید در طراحی جدید به این نکته‌ها توجه کرد. نکته‌ی دیگر اینکه مجموعه‌ی مسجد و اطراف آن باید به صورتی طراحی شود که نقش اصلی و محوری به مسجد واگذار شود و سایر فعالیت‌ها با رعایت سلسله‌مراتب و هماهنگی حول آن استقرار یابند. 2- مفهوم و تعریف برنامه‌ریزی شهری برنامه‌ریزی شهری عبارت است از کوشش اندیشمندانه و سیستماتیک برای به‌کارگیری منبع‌ها و امکانات جامعه‌ی شهری، به‌بهترین‌وجه و باصرفه‌ترین صورت ممکن، تا بتواند محیطی دلپذیر فراهم کند. برنامه‌ریزی شهری فرآیندی پوینده و گویاست؛ به‌دلیل‌آنکه روابط انسانی ویژگی‌های پویایی آن را تضمین می‌کند. در این نوع برنامه‌ریزی، باتوجه‌به اقتصاد و عملکرد عوامل شهر، نحوه‌ی استفاده از اراضی شهر، محله‌بندی، مسکن، ترافیک، فضای سبز و غیره، بررسی می‌شود. هدف از این نوع برنامه‌ریزی تأمین رفاه شهروندان است، ازطریق محیطی بهتر، مساعدتر، سالم‌تر و دلپذیرتر. افلاطون نیز مکان شهری را چنین بیان کرده است: «شهر جایی است که انسان‌ها برای نیل به عاقبتی شرافتمندانه به‌طورمشترک در آن زندگی می‌کنند». به‌طورکلی، برنامه‌ریزی شهری مجموعه‌ای است از پیش‌بینی‌ها جهت رسیدن به نتیجه‌ی مطلوب. این نتیجه‌ی نهایی براساس هدفی اولیه تعیین می‌شود و درنهایت طرح توصیف‌کننده‌ی فرآیندها و روش‌های مورد نیاز برنامه‌ریزی می‌شود. 3- معضل‌ها و مشکل‌های برنامه‌ریزی شهری و طرح‌های توسعه‌ی شهری در ایران الف) مشکل‌های نظری در طرح‌های توسعه‌ی شهری ایران؛ اقتباسی است از الگوی خطی برپایه‌ی فرآیند سه‌گانه‌ی «شناخت، تحلیل و طرح» که بر خردگرایی و مبانی منطقی نظریه‌ی کارکردگرایی استوار است. این الگوی نظری محدودیت‌هایی دارد است که نمی‌تواند شناختی همه‌جانبه و دقیق از کلیات حیات شهری و تحول‌های آن به‌دست دهد. ب) مسئله‌ها و مشکل‌های مربوط به حوزه‌ی فراشهری (منطقه‌ای – ملی)؛ نظام برنامه‌ریزی شهری با نظام حکومتی و حوزه‌ی فرادست خود ارتباطی مستقیم دارد و نمی‌تواند مستقل از سیستم عمل کند. برخی چیزها در نظام شهری تأثیر می‌گذارد، مثل رشد جمعیت، مهاجرت‌های گسترده از روستا به شهر و کلان‌شهرها، بحران‌های مالی و وجود ساختارهای چندگانه‌ی اقتصادی؛ بدون‌آنکه این نظام بتواند به‌تنهایی آن‌ها را بررسی و تحلیل کند یا به‌تنهایی بتواند برای آن‌ها تعیین تکلیف کند. ج) مسئله‌ها و مشکل‌های نظام تهیه و تدوین طرح تجربه‌ی برنامه‌ریزی در جهان، به‌طورخاص در کشورهای سوسیالیستی، نشان داده است که پیش‌بینی‌ای درازمدت برای اجزای متنوع حیات اجتماعی کشور وجود ندارد. 4- مسئله‌ها و مشکل‌های نظام اجرایی و مدیریتی طرح طرح‌های توسعه‌ی شهری، باتوجه‌به ماهیت ذاتی‌شان، فعالیتی هستند با اهداف و وظایفی خاص. تدوین و اجرای طرح به دو شکل انجام می‌شود؛ ازیک‌سو، تهیه‌ی آن به عهده‌ی کارشناسان خارج از نظام اجرایی است و ازسوی‌دیگر، اجرای طرح به عهده‌ی تشکیلات اداری و اجرایی است که اغلب با هدف‌های برنامه‌ریزی شده در طرح همخوانی ندارد. همچنین، ضعف نهادهای اجرایی محلی و محدودیت اختیار و مسئولیت آن‌ها در روند تهیه، تصویب و اجرای طرح، باعث رشد برنامه‌ریزی متمرکز و دستوری شده است. چنین روندی مانع همکاری نهادها و نیروهای محلی مؤثر در توسعه‌ی شهری می‌شود. راهبرد توسعه‌ی شهری یا Strategy development city (CDS) از زمان شکل‌گیری برنامه‌ریزی شهری به مفهوم امروزی آن، بیش از یک قرن می‌گذرد و در این مدت اصول روش‌های آن تغییرهای زیادی داشته است. این برنامه‌ها متناسب با افزایش تجربه‌ی برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران توسعه‌ی شهری و همگام با رشد و تغییرهای جامعه‌های شهری، تغییر کرده‌اند. نگاهی به سابقه‌ی طرح‌های شهری و برنامه‌ریزی‌های گذشته نشان می‌دهد که طرح‌های جامع و تفصیلی و نیز طرح‌های ساختاری و راهبردی، هریک تامدت‌زیادی شهرها را در گستره‌ی خویش قرار داده‌اند؛ ولی به‌مرورزمان از نقش و اهمیتشان کاسته شده است و جای خود را به رویکردی نو داده‌اند. یکی از این رویکردهای جدید در برنامه‌ریزی‌های شهری برنامه‌ریزی استراتژی توسعه‌ی شهری (CDS) است؛ رویکردی که بر مشارکت جمعی تأکید زیادی می‌کند. برنامه‌ریزی استراتژیک توسعه‌ی شهری هم اکنون در خط رشد قرار گرفته است و انتظار می‌رود در سال‌های آینده، بیشتر شهرهای جهان را دربر بگیرد و به استراتژی فراگیر جهانی تبدیل شود. راهبرد توسعه‌ی شهری برنامه‌ای است با ماهیت راهبردی که همزمان بر تهیه و اجرای سند تأکید می‌کند و تدوین آن برپایه‌ی چشم‌اندازسازی مشارکتی است. مقصود نوعی سند است که بانک جهانی، مرکز سکونتگاه‌های انسانی سازمان ملل متحد و سازمان وابسته به آن‌ها (یعنی ائتلاف شهرها) پیشنهاد می‌کنند و ترویج می‌دهند. این سند وسیله‌ای است که در آن تکنیک‌های مشارکتی به‌کار گرفته شده است و هدف اصلی آن تأمین توسعه‌ی پایدار شهری است با ایجاد ظرفیت اجتماعی برای چشم‌اندازسازی مشارکتی و اقدام همگانی. مبحث فقر شهری و اتخاذ سیاست‌های حمایت از قشرهای فقیر و ارتقای وضعیت آنان در این سند جایگاه ویژه‌ای دارد. این سند برای آن تهیه شده است تا رشد شهرها متضمن عدالت اجتماعی نیز باشد که این امر ازطریق همکاری و مشارکت افراد جامعه برای ارتقای کیفیت زندگی شهری میسر می‌شود. براساس چشم‌اندازی مشترک جهت ارتقای کیفیت اداره و مدیریت شهری، افزایش میزان سرمایه‌گذاری به‌منظور بالابردن نرخ اشتغال و کاهش منظم و پایدار فقر شهری تدوین می‌شود. راهبرد توسعه‌ی شهری این خصوصیت‌ها را دارد: - بیشتر فعالیت‌گراست تا کاربردگرا و با صراحتی بیشتر از برنامه‌های سنتی با تصمیم‌گیری و اجرای برنامه سروکار دارد. - فرایند برنامه‌ریزی‌شده و دائمی جرح‌وتعدیل سیاست‌گذاری‌ها؛ به‌دور از رهیافت‌های سنتی که وضعیتی نهایی را برای آینده‌ی دور درنظر می‌گرفتند. - در این رهیافت، بر مشارکت تأکید شده است؛ چه در تهیه‌ی و چه در مراحل پیشبرد و اجرای طرح. - برنامه‌ریزی مبتنی بر رهیافت راهبردی، نرمش‌پذیری و توان تطابق با وضعیت ویژه‌. این رهیافت برنامه‌ریزی با مردم است نه فقط برنامه‌ریزی برای مردم. این نوع برنامه‌ریزی‌ها در واکنش به جدایی برنامه‌ریزی از مردم مطرح شده‌اند. • توسعه‌ی محله‌ای چیست؟ توسعه‌ی محله‌ای اولین و بهترین کوشش در همیاری همسایگان است که اشخاص و گروه‌ها در فضای محله‌های کوچک به شناخت و حل مشکلات می‌پردازند. توسعه‌ی محله‌ای تلاشی برای بسیج‌کردن منبع‌ها و دارایی‌های اجتماعی- اقتصادی است تا بتواند کاستی‌ها و مشکل‌های همسایگان (فرد یا گروهی از ساکنان) را حل کند و سطح رفاه محله را ارتقا دهد. در این چهارچوب، تلاش اصلی ساکنان محله پیداکردن راه‌حل برای موضوع‌هایی این‌چنینی است: رفع بیکاری، جلوگیری از گسترش جرم و بزهکاری، اصلاح بافت‌های فرسوده و ناپایدار، پرکردن اوقات فراغت فرزندان و سایر مسئله‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در سطح محله. آموزش و ارتقا توان فنی افراد از عوامل مهم در توسعه‌ی محلی هستند. شوراها کانون برنامه‌ریزی توسعه‌ی پایدار محلی هستند. برنامه‌ریزی برای مسئولان محلی آن‌ها را تجهیز می‌کند و چهارچوبی فراهم می‌کند تا توسعه‌ی پایدار محلی، شهری، منطقه‌ای و سرانجام ملی تحقق یابد. چنین رویکردی به تعامل اجتماعی افراد نیاز دارد. توسعه‌ی پایدار شهری ازطریق تصمیم‌گیری مشارکتی در سطح محلی امکان‌پذیر می‌گردد؛ زیرا این سطح مماس با نیازهای روزمره‌ی زندگی افراد است. در چنین وضعیتی ساکنان شهر شورا را متعلق به خود می‌دانند و بر این تصور خواهند بود که بافت و کالبد شهر، مدیران شهر و نظایر این‌ها طبق خواسته‌های آن‌ها انتخاب شده است. جایگاه مسجد در توسعه‌ی محله‌ای CDS)) و نقش آن در دستیابی به چشم‌انداز 20ساله اکنون، به‌اختصار جایگاه مسجد را در رسیدن به طرح‌های توسعه‌ی شهری بررسی می‌کنیم که باتوجه به سند چشم‌انداز در چند زمینه بررسی می‌شود. زمینه‌های تحقق هدف‌های چشم‌انداز ازطریق اجرای برنامه‌های CDS با نقش محوری مسجد به این قرار است: 1. مشارکت مسجد به‌طورمعمول جایگاه طرح مشکل‌ها و نارسایی‌های اجتماعی است و حضور در چنین مکانی روح تعهد و دردمندی را در افراد می‌دمد. پرورش این رفتار پسندیده در اشخاص نوعی مبارزه با روحیه‌ی بی‌تعهدی و بی‌تفاوتی است؛ یعنی روحیه‌ای که هرگاه در افراد جامعه، به‌ویژه نسل جوان، پیدا شود آسیب‌های اساسی بر امنیت آن جامعه وارد می‌شود. مشارکت فرایندی است که طی آن افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها در انجام طرح‌ها و برنامه‌ها با هم به‌صورت‌فعال همکاری می‌کنند. تازه‌ترین زمینه‌ی مشارکت، مشارکت شهروندان در اداره‌ی شهرهاست. این مشارکت یکی از الزام‌های زندگی شهری است و هنگامی تحقق می‌یابد که شهرنشینان از حالت فردی درآیند و به «شهروند» تبدیل شوند. به‌طورمکرر، در بندهای مختلف چشم‌انداز به مسئولیت‌پذیری افراد و مشارکت آنان در صحنه‌های مختلف جامعه تأکید شده است که نشانگر اهمیت موضع در سند است. همه‌ی برنامه‌های کشور و پروژه‌های مملکتی بدون مردم و مشارکت آنان شکست‌خورده است. مسجد همواره پایگاهی برای حضور افراد و شهروندان و هنگام بروز مشکل‌ها مکان هم‌فکری، جمع‌آوری نظری‌ها و کمک به حل مشکل‌ها بوده است. نمونه‌ی عینی آن هنگام جنگ تحمیلی و مشارکت مردم در این زمانه است. در جمع‌بندی باید خاطرنشان کرد که مسجد، به‌خصوص مسجد‌ محله، بستر مناسبی برای ایجاد مشارکت در شهروندان است. 2. نقش مسجد در امنیت اجتماعی در مسجد دو گونه رفتار متجلی می‌شود که در تعلیم‌وتربیت و جهت‌دهی رفتارهای فردی و جمعی انسان‌ها بسیار مؤثر است. جلوه‌ی ظاهری مسجد شامل رفتارها و روابط پسندیده‌ی دینی است؛ درحالی‌که در جلوه‌ی پنهانی مساجد رفتارهای شخصیتی، غیرجمعی و کنترلی رخ می‌دهد. مسجد با برخورداری از کارکرد امنیتی دین، نقش بسزایی در مهار و ازمیان‌بردن آسیب‌های اجتماعی، به‌ویژه در سطح محله‌ای، ایفا می‌کند و بدین ترتیب موجبت برقراری امنیت در محله‌ها و شهرها می‌شود. 3. تقویت و توسعه‌ی نهادهای منتخب برای اداره‌ی شهر و محله؛ با توان دراختیارگرفتن منبع‌ها، درک و ایفای نقش و اداره‌ی مناسب محله‌ها. 4. کمک به برنامه‌ریزی انسان‌محور باتوجه‌به نیازهای گروه‌های سنی، مذهبی و قومی و با موقعیت‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی در جهت ایجاد توسعه‌ی محله‌ای و شهری. 5. نقش مسجدها در آموزش (آموزش شهروندی) آموزش اجتماعی فرهنگ شهری و شهرنشینی برای زندگی بهتر. 6. تقویت سرمایه‌های اجتماعی و انسانی با توانایی و مهارت زیاد در تصمیم‌گیری برای تعیین سرنوشت خود در شهر. 7. جلوگیری از کم‌رنگ‌شدن ارزش‌های فرهنگی محله‌ها درمقابل تهاجم فرهنگ بیگانه و ارائه‌ی فرهنگ بومی و اصیل مردمی در پایان چشم‌انداز. 8. انتخاب، انتصاب، حمایت و گزینش افراد مصلح، بومی و مردمی برای تصدی مسئولیت‌های محله‌ای و کمک به رشد محله‌ها . 9. نقش مسجدها در کمک به برنامه‌ریزی محله‌ای و شهری مسجدها با اولویت‌بندی مشکل‌های موجود در محله‌ها، برنامه‌ریزان را از اولویت‌های اصلی مطلع می‌کنند. 10. نقش مسجد در دگرگون‌نکردن بافت‌های قدیمی و اصیل محله‌ها و رسم‌های آن‌ها و ارائه‌ی معماری بومی و غیربیگانه و شهرسازی اسلامی به منطقه و جهان. 11. زمینه‌سازی مشارکت بین نهادهای محله‌ای (هسته‌های مردمی) و مقامات محله‌ای با آسان‌کردن کار با مسجدها. 12. کمک مسجد برای شناسایی بافت‌های مسئله‌دار و سعی در جلوگیری و اصلاح اجتماعی و کالبدی. 13. کاستن از بار مسئولیت دولت برای برنامه‌ریزی شهری. 14. تعیین کمیته‌ای در داخل مسجد برای بازبینی و نظارت بر طرح‌های اجرایی در سطح محله. 15. کمک مسجدها در افزایش مشارکت مردم با دولت و بالعکس؛ کاری که در کشور اسلامی مالزی انجام می‌شود و می‌تواند سرلوحه‌ی فعالیت‌های اجتماعی مسجدها باشد. 16. کمک به شناسایی افراد آسیب‌پذیر جامعه و بازیابی هویت و پتانسیل خود همراه با حفظ صیانت شخصی افراد. 17. ارائه‌ی خدمات چندجانبه‌ی مسجدهای محله و کار با نهادهای محله‌ای برای توسعه‌ی فراگیر جامعه. هیأت امنای مسجد مسئولیت طرح‌ریزی توسعه‌ی مسجد، جمع‌آوری اعانه، اجرای طرح‌های توسعه، نگهداریً و مدیریت امور مساجد را برعهده دارند. این امور را می‌توان درخصوص عنصرهای دیگر محله نیز انجام داد؛ ازقبیل پارک محله‌ای. این الگو در سایر موضوع‌های مربوط به محله مصداق دارد؛ مانند انجام انتخابات مختلف، پروژه‌های عمرانی و ... . پیشنهادها باتوجه‌به وضعیت موجود، دراین‌زمینه پیشنهادهایی ارائه می‌شود: • اجرایی‌‌کردن طرح‌های مردمی و مشارکت‌جویانه‌ی طرح‌های توسعه‌ی شهری با CDS در نظام شهرسازی کشور. • قرارگیری مسجدها در کانون مکانی طرح‌های CDS در ایران و استفاده از این کانون برای ایجاد مشارکت و برنامه‌ریزی در زمینه‌ی شهرسازی کشور. • استفاده از رهبران، پیشوایان، امام‌های مسجدها و متولیان خوشنام در محله که روحیه‌ای مطلع، پویا و بدون تعصب دارند برای تحقق هدف‌های چشم‌انداز ازطریق برنامه‌ریزی محلات و CDS. • سعی در ایجاد بانک اطلاعاتی در مورد خصوصیت‌های محله و منطقه‌ی شهری و کمک به دولت در زمینه‌های شناخت برای سرمایه‌گذاری و تسهیل در مکان‌یابی بهینه‌ی منبع‌ها درراستای افزایش بازدهی آن و تهیه‌ی نقشه‌ی اطلاعاتی مسجدها در شهرها. • ظرفیت‌سازی مسجدها در طول برنامه‌ی چشم‌انداز درزمینه‌ی توسعه‌ی محلی. • جهت‌دهی برنامه‌های مسجدها برای افزایش سرمایه‌ی اجتماعی محله‌ها و توانمندسازی افراد جامعه شهری. • تشکیل ستادهای حفاظت اجتماعی در مسجدها، شهرها و محله‌های شهری. • توسعه‌ی مکان‌ها و فضاهای قدسی با مشارکت مردم. • توجه دولت به محله‌ها، برنامه‌ریزی در سطح پایین و تغییر نگرش از دیدگاه آمرانه به دیدگاه سازنده‌ی مشارکتی. • ایجاد قوانین و دادن اختیارهای لازم به متولیان مردمی در سطح محله‌ها. • ایجاد مسجد در مرکز محله‌ها با تنوع کاربری‌های اطراف خود و متناسب با حریم مسجد برای قرارگرفتن در بطن امور مردم. • مکان‌یابی درست مسجدها برای دریافت بیشترین بازدهی. • استقرار نظام مدیریت انتخابی (شوراهای اسلامی شهر و محله)، غیرمتمرکز و محلی در برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت بر طرح‌های توسعه‌ی شهری در شهرسازی کشور. نتیجه‌گیری شهرهای کشور و نظام شهرنشینی کنونی مشکل‌های زیادی دارد؛ زیرا طرح‌های توسعه جوابگوی آن نیست. شهر و نظام شهرنشین برای دستیابی به کشوری آباد و توسعه‌یافته ضروری است. دراین‌بین، طرح‌های استراتژی توسعه‌ی شهری یا CDS از کامل‌ترین طرح‌هاست؛ زیرا واقع‌گرایانه‌تر است. درراستای سند چشم‌انداز، داشتن محیط شهر و نظام شهرنشینی سالم و توسعه‌یافته از اولویت‌های پایه‌ای است. برای رسیدن به این هدف‌، اجرای طرح‌های CDS و مکان اجرای آن مهم است. طرح‌های CDS برای رسیدن به نتیجه‌ی مطلوب به مکانی عمومی نیاز دارد که در این بین «مسجد» بهترین مکان است؛ زیرا ماهیتی قدسی و معنوی و نیز سابقه‌ای دراز دارد در متحدکردن مردم. در این بین، با انجام و ایجاد این طرح‌ها در طول برنامه‌ی‌ 20ساله کشور و با رسیدن به محلات سالم و آباد و توسعه‌یافته که در پس خود زمینه‌ساز شهرهای کامل و پایدار است، می‌توانیم به جامعه‌ی اسلامی کامل، توسعه یافته و پیشرفته برسیم و یکی از زمینه‌های تحقق سند چشم‌انداز 20ساله کشور را با کمک مسجدها محقق کنیم. منابع 1. استادی و علی اقدم، «نقد طرح‌های تفضیلی در ایران»،تهران، 1386. 2. اسماعیل زاده، حسن، «حقوق شهروندی و مشارکت در اداره‌ی امور شهر»، 1385. 3. باقری، اشرف السادات، «شهر و عدالت اجتماعی»، تهران،1382. 4. پهلوانی، عباس، مجموعه مقالات شهرسازی، «توسعه‌ی محله‌ای در ایران»، تهران، 1386. 5. سند چشم‌انداز 20ساله‌ی جمهوری اسلامی ایران و سیاست‌های کلی برنامه‌ی چهارم توسعه. 6. صالح، حمید، «شهر و مسجد»، دومین همایش معماری مساجد در ایران، تهران. 7. عارفی، محمد، «نقش مسجد در امنیت اجتماع محله‌ای»، تهران، 1383. 8. کرمی، محمد، «توسعه‌ی محله‌ای در ایران و ضرورت توجه به آن»، تهران، 1386. 9. مجموعه مقالات اولین و دومین دوره‌ی همایش معماری مساجد در ایران. 10. مجموعه مقالات همایش توسعه‌ی محله‌ای در ایران، تهران، 1383. 11. مهدی‌زاده، جواد، «ضرورت بازنگری در طرح‌های توسعه‌ی شهری»، تهران، 1382. 12. میرفندرسکی، محمد امین، «مسجد به‌مثابه‌ی اندامی از شهر»، 1379. استفاده از سایت‌های: 1. www.parandehsfyd 2. www.civlica.com 3. www.sbu.ac.ir منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد