برخی معتقدند امام عصر – ارواحنا له الفداء- می‌آیند تا جهان را پر از عدل و داد کنند و برخی می‌گویند، هدف اصلی انتقام است. انتقام از خون پایمال شده‌ی پیامبران و فرزندان پیامبران. چنانچه در ندبه می‌خوانیم: «کجاست خونخواه انبیاء و فرزندان انبیاء؟ کجاست خونخواه کشته‌ی کربلا؟» امّا بیایید ببینیم در کتاب ها و روایات چه دلیلی برای آمدن و ظهور حضرت مهدی(عج) ذکر شده است.
برقراری قسط و عدل هدف زمینی ارسال رسل و انزال کتب
برقراری قسط و عدل هدف زمینی ارسال رسل و انزال کتب است که در سایه‌ی آن کمالات انسانی هم به نهایت خود خواهد رسید و انسان به کنه عبودیت و قرب ربوبیت دست خواهد یافت.
اصالت اعتدال اخلاقی و رابطه آن با عدل اقتصادی، سیاسی
به فرموده شهید بهشتی(ره):
در جامعه اسلامی زیربنای همه عدلها، عدل اخلاقی است و حتی عدل اقتصادی و عدل سیاسی به دلیل نقشی که در عدل اخلاقی دارد مورد توجه است. (1)
سرّ مطلب در این است که عدل اخلاقی بیش از سایر عدلها با اهداف عالیتر خلقتسنخیت دارد. چرا که هدف اصلی خلقتیعنی کنه عبودیت و رسیدن به قرب الهی مقدماتی دارد که البته به بیان شهید مطهری، مقدمات آلی (2) نیستند، بلکه دارای ارزش ذاتیاند. از این مقدمات میتوان قسط و عدل اقتصادی، سیاسی و هم اخلاقی را نام برد که ارزش آنها بسته به در برداشتن میزانی از هدف عالی در آنهاست.
برای مثال نسبتبه هدف رسیدن به دانشگاه، تحصیلات ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان مقدماتاند؛ اما تحصیلات ابتدایی گرچه چیزی نیست که پس از رسیدن به مرحله بالاتر دیگر بیارزش شود و وجود و عدمش بالسویه گردد، بلکه عدم آن مرتبه بالاتر را از بین میبرد (دقتشود) اما روشن است که به اندازه تحصیلات دبیرستان در بر دارنده معلومات دانشگاه نیست؛ از اینرو میتوان گفت تحصیلات دبیرستان اصل استیا به تحصیلات دانشگاه نزدیکتر است. (6)
در قسط و عدل هم سخن همینگونه است؛ گرچه برقراری قسط و عدل اقتصادی، سیاسی و اخلاقی همه مقدمه رسیدن به قرب الهی هستند اما چون قرب الهی بیش از عدل اقتصادی، سیاسی با اعتدال اخلاقی هم سنخ است، اعتدال اخلاقی در بین این سه، اصل به شمار آمده و آندو و به نوعی مقدمه (البته مقدمه با ارزش ذاتی نه آلی) برای آن میشوند و در مرتبه پایینتر قرار میگیرند.
«قانون» و «الگو» لازمه رسیدن به عدل جامع
قانونی که بیانگر رابطه این ارکان با هم بوده و مناسبات بین اینها را برای نیل به هدف اعلی به شکل معتدل و کامل تنظیم نماید، همان شرایع آسمانی و در اسلام؛ کتاب و سنتیا به طور خلاصه «فقه مستند» ما است؛ اما فقط همین قانون کافی نیست در کنار انزال کتب، ارسال رسل - یعنی تجسم عینی قانون عدل جامع - هم لازم است تا بتوان آن را به اثبات رساند. اقامه قسط و عدل علاوه بر قانون جامع و فراگیر نیاز به قائم به قسط عادل هم دارد که همان مقام امامت است.
نظام اسلامی، نظام امامت عدل نه امام عادل
نظام اسلامی - یعنی نظامی که هدف این جهانی آن اقامه قسط و عدل همه جانبه است - نظامی است مبتنی بر امامت عدل نه امام عادل. بدین معنی که فقط با قرار گرفتن امام عادل در راس هرم قدرت نظام اسلامی تمام نمیشود، بلکه باید تمام مخروط قدرت از بالا تا پایین دارای سزاواری و شایستگی باشد و اصطلاحا عنصر عدالت در همه سطوح حکومتساری و جاری باشد. این نظام را نظام امامت عدل می‌گویند. (4) به طوری که وزیر و وکیل و استاندار و... هم بسان مرجع تقلید و امام جماعت و... دارای عدالت اخلاقی و بینشی بوده تا بتوانند چارچوب نظام و حرکت آن را بر محور عدل همه جانبه اخلاقی، اقتصادی، سیاسی رهنمون شوند.
ملازمه نظام امامت عدل و رسیدن به عدالت همه جانبه
ممکن است چنین توهم غلطی در بسیاری از اذهان باشد که وزیر و وکیل و... چه لزومی دارد که دارای عدالت اخلاقی و ارزشی باشند او که امام جماعت و مرجع تقلید نیست، همین قدر که کار خویش را بدرستی انجام دهد کفایت میکند! به دیگر سخن اینکه کارگزاری صالح برای کار است که قوانین را مو به مو اجرا کند حال فاسق باشد یا عادل. فرقی نمیکند و به حرکت نظام به سوی اهداف الهی خویش ضربهای وارد نمیکند!
به قول شهید بهشتی(ره):
در جامعهای که قرار است مردم به سوی اصل جامع هدایتبشوند اداره کنندگان آن جامعه باید جامعه را بر محور عدل بگردانند و این در صورتی امکان دارد که مسؤولین خود عادل باشند. آیا عدالت آنها باید در حدی باشد که مقررات را مو به مو اجرا کنند؟ نه، مساله بالاتر از اجرای مقررات است؛ اگر در او تقوا و ایمان [عدل اخلاقی] نباشد، عملا دیده خواهد شد که قسمتهایی از امور جامعه بر محور غیر عدل میگردد. (5)
هدف امام چیست؟
با بیان این مقدمات کلی اکنون به این مطلب میرسیم که اساسا در واقعه سال 61 هجری چه روی داد؟ به طور کلی آنچنان که از مضامین روایات و زیارات ماثوره به دست میآید؛ کربلا تبلور ظلمی بزرگ بود که در مدت زمانی نه چندان دراز به نهایت رشد خود رسید و به شکل مصیبتی هولناک ظاهر گردید. آنچه در سقیفه رخ داد، انعقاد نطفه آن ظلم - یعنی انکار ربوبیت تشریعی خداوند و عوض کردن طرح و نقشه خداوند برای تدبیر آدم و عالم - بود که بعد از پیامبر خدا، صلیاللهعلیه وآله، از آن سخن رفته است. (6)
بر اساس قوانین و احکام الهی چنین خواسته شده بود که بعد از پیامبر خدا(ص) اهل بیت آن حضرت در مسند حکومت قرار گیرند تا بر اساس «قانون عادلانه خداوند» و «با وجود معصومانه خویش» سیاست عباد کرده و جامعه را به سوی قسط و عدل همه جانبه سوق دهند تا در پرتو آن بندگان بتوانند به کمال بندگی خویش یعنی قرب الهی نایل آیند. اما توطئه سقیفه عملیاتی علیه این «طرح خداوندی» بود که در پی آن اهل بیت، علیهمالسلام، از رتبه الهی خویش در عالم اثبات (7) (یعنی این دنیا) سلب شد و به جای امام عادل، کسانی دیگر بر مسند نشستند و لاجرم مخروط امامت عدل هم تشکیل نشد، بلکه در مخروط امامت فساق و جهال، بسیاری صاحب منصب شدند یعنی اکثر رانده شدگان از مدینه و حزب منحله اموی.
در زیارت شریف عاشورا می‌خوانیم:
«خداوند لعنت کند امّتی را که شما را از مراتبی که خداوند به شما ارزانی داشته بود، پایین آوردند...»
لعن الله امة دفعتکم عن مقامکم و ازالتکم عن مراتبکم التی رتبکم الله فیها...
با تشکیل این «مخروط امارت جور» واضح بود که حتی با وجود قرآن و تا اندازهای سنت نبوی، کار جامعه بسوی عدل نگرایید و طولی نکشید که ظلم و جور، گسترش یافت. عدالتسیاسی نبوی جای خود را به حکومت فاشیستی اموی داد و قسط و عدل علوی جای خود را به کاخهای سبز و سرخ قاسطین بخشید. گرچه این ظلم عظیم همان روزها هم برای عدهای اندک تبلوری روشن داشت، اما کربلا عرصه تبلور جهانی و برهنه و عیان شدن این ظلم عظیم و فربه در دورهای کوتاه اما بسیار درس آموز بود که به شکل مصیبتی جانگداز و ابدی و ماندگار تبلور یافت. در این عرصه عادلترین بلکه معصومترین بندگان خدا با وضعی عجیب زیر یوغ فاسدترین افراد به مذبح رفت و فاسقترین و بدکارترین آنها به مسند امارت تکیه زد و مخروط امارت جور را تمکین و گسترش داد.
امروز، انتقام از چه کسانی مطرح است؟
از بیانات گذشته به دست میآید که آنچه در روایات درباره انتقام امام عصر، ارواحنا فداه، از قاتلین اباعبدالله، علیهالسلام، آمده است، (8) مراد از انتقام کشتن جانیان کربلا نیست که آنها را مختار ثقفی و امثال او کشتند و از آنها چیزی امروز باقی نمانده است تا کشته شوند.
از این رو خصوصیت اصلی «دولت کریمه» امام عصر، ارواحنا فداه، همان است که در دعای افتتاح آمده است:
«اسلام و اهلش به وسیله‌ی ایشان عزّت یابند و اهل نفاق و منافقان، ذلیل شوند.»(9)
شاید بهترین نظر این باشد که هدف حضرت مهدی(عج) رساندن مردم به عدل و دادگری است. عدلی که در سایه‌ی آن، هم جهان از ظلم و ستم پاک می‌شود و هم انتقام خون کشتگان گرفته می‌شود.
برقراری قسط و عدل هدف زمینی ارسال رسل و انزال کتب است که در سایه‌ی آن کمالات انسانی هم به نهایت خود خواهد رسید و انسان به کنه عبودیت و قرب ربوبیت دست خواهد یافت.
اصالت اعتدال اخلاقی و رابطه آن با عدل اقتصادی، سیاسی
به فرموده شهید بهشتی(ره):
در جامعه اسلامی زیربنای همه عدلها، عدل اخلاقی است و حتی عدل اقتصادی و عدل سیاسی به دلیل نقشی که در عدل اخلاقی دارد مورد توجه است. (1)
سرّ مطلب در این است که عدل اخلاقی بیش از سایر عدلها با اهداف عالیتر خلقتسنخیت دارد. چرا که هدف اصلی خلقتیعنی کنه عبودیت و رسیدن به قرب الهی مقدماتی دارد که البته به بیان شهید مطهری، مقدمات آلی (2) نیستند، بلکه دارای ارزش ذاتیاند. از این مقدمات میتوان قسط و عدل اقتصادی، سیاسی و هم اخلاقی را نام برد که ارزش آنها بسته به در برداشتن میزانی از هدف عالی در آنهاست.
برای مثال نسبتبه هدف رسیدن به دانشگاه، تحصیلات ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان مقدماتاند؛ اما تحصیلات ابتدایی گرچه چیزی نیست که پس از رسیدن به مرحله بالاتر دیگر بیارزش شود و وجود و عدمش بالسویه گردد، بلکه عدم آن مرتبه بالاتر را از بین میبرد (دقتشود) اما روشن است که به اندازه تحصیلات دبیرستان در بر دارنده معلومات دانشگاه نیست؛ از اینرو میتوان گفت تحصیلات دبیرستان اصل استیا به تحصیلات دانشگاه نزدیکتر است. (6)
در قسط و عدل هم سخن همینگونه است؛ گرچه برقراری قسط و عدل اقتصادی، سیاسی و اخلاقی همه مقدمه رسیدن به قرب الهی هستند اما چون قرب الهی بیش از عدل اقتصادی، سیاسی با اعتدال اخلاقی هم سنخ است، اعتدال اخلاقی در بین این سه، اصل به شمار آمده و آندو و به نوعی مقدمه (البته مقدمه با ارزش ذاتی نه آلی) برای آن میشوند و در مرتبه پایینتر قرار میگیرند.
«قانون» و «الگو» لازمه رسیدن به عدل جامع
قانونی که بیانگر رابطه این ارکان با هم بوده و مناسبات بین اینها را برای نیل به هدف اعلی به شکل معتدل و کامل تنظیم نماید، همان شرایع آسمانی و در اسلام؛ کتاب و سنتیا به طور خلاصه «فقه مستند» ما است؛ اما فقط همین قانون کافی نیست در کنار انزال کتب، ارسال رسل - یعنی تجسم عینی قانون عدل جامع - هم لازم است تا بتوان آن را به اثبات رساند. اقامه قسط و عدل علاوه بر قانون جامع و فراگیر نیاز به قائم به قسط عادل هم دارد که همان مقام امامت است.
نظام اسلامی، نظام امامت عدل نه امام عادل
نظام اسلامی - یعنی نظامی که هدف این جهانی آن اقامه قسط و عدل همه جانبه است - نظامی است مبتنی بر امامت عدل نه امام عادل. بدین معنی که فقط با قرار گرفتن امام عادل در راس هرم قدرت نظام اسلامی تمام نمیشود، بلکه باید تمام مخروط قدرت از بالا تا پایین دارای سزاواری و شایستگی باشد و اصطلاحا عنصر عدالت در همه سطوح حکومتساری و جاری باشد. این نظام را نظام امامت عدل می‌گویند. (4) به طوری که وزیر و وکیل و استاندار و... هم بسان مرجع تقلید و امام جماعت و... دارای عدالت اخلاقی و بینشی بوده تا بتوانند چارچوب نظام و حرکت آن را بر محور عدل همه جانبه اخلاقی، اقتصادی، سیاسی رهنمون شوند.
ملازمه نظام امامت عدل و رسیدن به عدالت همه جانبه
ممکن است چنین توهم غلطی در بسیاری از اذهان باشد که وزیر و وکیل و... چه لزومی دارد که دارای عدالت اخلاقی و ارزشی باشند او که امام جماعت و مرجع تقلید نیست، همین قدر که کار خویش را بدرستی انجام دهد کفایت میکند! به دیگر سخن اینکه کارگزاری صالح برای کار است که قوانین را مو به مو اجرا کند حال فاسق باشد یا عادل. فرقی نمیکند و به حرکت نظام به سوی اهداف الهی خویش ضربهای وارد نمیکند!
به قول شهید بهشتی(ره):
در جامعهای که قرار است مردم به سوی اصل جامع هدایتبشوند اداره کنندگان آن جامعه باید جامعه را بر محور عدل بگردانند و این در صورتی امکان دارد که مسؤولین خود عادل باشند. آیا عدالت آنها باید در حدی باشد که مقررات را مو به مو اجرا کنند؟ نه، مساله بالاتر از اجرای مقررات است؛ اگر در او تقوا و ایمان [عدل اخلاقی] نباشد، عملا دیده خواهد شد که قسمتهایی از امور جامعه بر محور غیر عدل میگردد. (5)
هدف امام چیست؟
با بیان این مقدمات کلی اکنون به این مطلب میرسیم که اساسا در واقعه سال 61 هجری چه روی داد؟ به طور کلی آنچنان که از مضامین روایات و زیارات ماثوره به دست میآید؛ کربلا تبلور ظلمی بزرگ بود که در مدت زمانی نه چندان دراز به نهایت رشد خود رسید و به شکل مصیبتی هولناک ظاهر گردید. آنچه در سقیفه رخ داد، انعقاد نطفه آن ظلم - یعنی انکار ربوبیت تشریعی خداوند و عوض کردن طرح و نقشه خداوند برای تدبیر آدم و عالم - بود که بعد از پیامبر خدا، صلیاللهعلیه وآله، از آن سخن رفته است. (6)
بر اساس قوانین و احکام الهی چنین خواسته شده بود که بعد از پیامبر خدا(ص) اهل بیت آن حضرت در مسند حکومت قرار گیرند تا بر اساس «قانون عادلانه خداوند» و «با وجود معصومانه خویش» سیاست عباد کرده و جامعه را به سوی قسط و عدل همه جانبه سوق دهند تا در پرتو آن بندگان بتوانند به کمال بندگی خویش یعنی قرب الهی نایل آیند. اما توطئه سقیفه عملیاتی علیه این «طرح خداوندی» بود که در پی آن اهل بیت، علیهمالسلام، از رتبه الهی خویش در عالم اثبات (7) (یعنی این دنیا) سلب شد و به جای امام عادل، کسانی دیگر بر مسند نشستند و لاجرم مخروط امامت عدل هم تشکیل نشد، بلکه در مخروط امامت فساق و جهال، بسیاری صاحب منصب شدند یعنی اکثر رانده شدگان از مدینه و حزب منحله اموی.
در زیارت شریف عاشورا می‌خوانیم:
«خداوند لعنت کند امّتی را که شما را از مراتبی که خداوند به شما ارزانی داشته بود، پایین آوردند...»
لعن الله امة دفعتکم عن مقامکم و ازالتکم عن مراتبکم التی رتبکم الله فیها...
با تشکیل این «مخروط امارت جور» واضح بود که حتی با وجود قرآن و تا اندازهای سنت نبوی، کار جامعه بسوی عدل نگرایید و طولی نکشید که ظلم و جور، گسترش یافت. عدالتسیاسی نبوی جای خود را به حکومت فاشیستی اموی داد و قسط و عدل علوی جای خود را به کاخهای سبز و سرخ قاسطین بخشید. گرچه این ظلم عظیم همان روزها هم برای عدهای اندک تبلوری روشن داشت، اما کربلا عرصه تبلور جهانی و برهنه و عیان شدن این ظلم عظیم و فربه در دورهای کوتاه اما بسیار درس آموز بود که به شکل مصیبتی جانگداز و ابدی و ماندگار تبلور یافت. در این عرصه عادلترین بلکه معصومترین بندگان خدا با وضعی عجیب زیر یوغ فاسدترین افراد به مذبح رفت و فاسقترین و بدکارترین آنها به مسند امارت تکیه زد و مخروط امارت جور را تمکین و گسترش داد.
امروز، انتقام از چه کسانی مطرح است؟
از بیانات گذشته به دست میآید که آنچه در روایات درباره انتقام امام عصر، ارواحنا فداه، از قاتلین اباعبدالله، علیهالسلام، آمده است، (8) مراد از انتقام کشتن جانیان کربلا نیست که آنها را مختار ثقفی و امثال او کشتند و از آنها چیزی امروز باقی نمانده است تا کشته شوند.
از این رو خصوصیت اصلی «دولت کریمه» امام عصر، ارواحنا فداه، همان است که در دعای افتتاح آمده است:
«اسلام و اهلش به وسیله‌ی ایشان عزّت یابند و اهل نفاق و منافقان، ذلیل شوند.»(9)
شاید بهترین نظر این باشد که هدف حضرت مهدی(عج) رساندن مردم به عدل و دادگری است. عدلی که در سایه‌ی آن، هم جهان از ظلم و ستم پاک می‌شود و هم انتقام خون کشتگان گرفته می‌شود.
پی نوشت‌ها:
1. مقاله «عدالت در جامعه اسلامی»، شهید بهشتی، روزنامه جمهوری اسلامی، شنبه 4/4/73، ص13.
2. مقدمات آلی مقدماتی هستند که پس از رسیدن به هدف فاقد ارزش هستند مثل مقدمه بودن سنگ برای رد شدن از رودخانه که ارزش آن فقط برای رد شدن است و با رسیدن به آن سوی رودخانه دیگر برای ما ارزشی ندارد.
3. برای توضیح بیشتر ر. ک: وحی و نبوت، شهید مطهری، فصل هدف بعثتها.
4. برای توضیح بیشتر ر. ک: مقاله «عدالت در جامعه اسلامی»، شهید بهشتی، و مقاله مکتب و تخصص از ایشان.
5. مقاله «عدالت در جامعه اسلامی»، شهید بهشتی.
6. برای نمونه ر. ک: زیارت عاشورا، مفاتیح الجنان.
7. توجه به این نکته مهم است که رتبه اهل بیت در عالم اثبات دفع شد نه در عالم ثبوت، چراکه آنها عندالله و در نفس الامر برترین بندگان خدا و هم والیان اویند اما در عرصه دنیا بسا که مقام آنها درک نشده و تا یک همشهری عادی در چشم مردمان تنزل یابند.
8. برای نمونه مرحوم کلینی در کتاب شریف اصول کافی، ج 2، ص366-367، روایتی از امام صادق، علیهالسلام، نقل میفرماید که: «چون کار حسین، علیهالسلام، چنان شد که شد (اصحاب و جوانهایش کشته شدند و خودش تنها ماند) فرشتگان به سوی خداوند شیون و گریه برداشتند و گفتند: با حسین، علیهالسلام، برگزیده و پسر پیغمبرت چنین رفتار کنند؟ پس خداوند شبح و سایه حضرت قائم، علیهالسلام، را به آنها نمود و فرمود با این انتقام او را میگیرم».
9. دعای شریف افتتاح، صحیفة المهدی، جواد قیومی اصفهانی، ص 244؛ و هم مفاتیح الجنان، حاج شیخ عباس قمی؛ ترجمه این فراز دعا چنین است: (خدایا ما مشتاق آن دولت کریمهایم که) با آن اسلام و اهلش را عزت بخشیده و نفاق و اخلش را ذلیل و خوار گردانی.
محسن قنبریان، موعود، شماره‌ی 19
1. مقاله «عدالت در جامعه اسلامی»، شهید بهشتی، روزنامه جمهوری اسلامی، شنبه 4/4/73، ص13.
2. مقدمات آلی مقدماتی هستند که پس از رسیدن به هدف فاقد ارزش هستند مثل مقدمه بودن سنگ برای رد شدن از رودخانه که ارزش آن فقط برای رد شدن است و با رسیدن به آن سوی رودخانه دیگر برای ما ارزشی ندارد.
3. برای توضیح بیشتر ر. ک: وحی و نبوت، شهید مطهری، فصل هدف بعثتها.
4. برای توضیح بیشتر ر. ک: مقاله «عدالت در جامعه اسلامی»، شهید بهشتی، و مقاله مکتب و تخصص از ایشان.
5. مقاله «عدالت در جامعه اسلامی»، شهید بهشتی.
6. برای نمونه ر. ک: زیارت عاشورا، مفاتیح الجنان.
7. توجه به این نکته مهم است که رتبه اهل بیت در عالم اثبات دفع شد نه در عالم ثبوت، چراکه آنها عندالله و در نفس الامر برترین بندگان خدا و هم والیان اویند اما در عرصه دنیا بسا که مقام آنها درک نشده و تا یک همشهری عادی در چشم مردمان تنزل یابند.
8. برای نمونه مرحوم کلینی در کتاب شریف اصول کافی، ج 2، ص366-367، روایتی از امام صادق، علیهالسلام، نقل میفرماید که: «چون کار حسین، علیهالسلام، چنان شد که شد (اصحاب و جوانهایش کشته شدند و خودش تنها ماند) فرشتگان به سوی خداوند شیون و گریه برداشتند و گفتند: با حسین، علیهالسلام، برگزیده و پسر پیغمبرت چنین رفتار کنند؟ پس خداوند شبح و سایه حضرت قائم، علیهالسلام، را به آنها نمود و فرمود با این انتقام او را میگیرم».
9. دعای شریف افتتاح، صحیفة المهدی، جواد قیومی اصفهانی، ص 244؛ و هم مفاتیح الجنان، حاج شیخ عباس قمی؛ ترجمه این فراز دعا چنین است: (خدایا ما مشتاق آن دولت کریمهایم که) با آن اسلام و اهلش را عزت بخشیده و نفاق و اخلش را ذلیل و خوار گردانی.
محسن قنبریان، موعود، شماره‌ی 19