محور : قرآن و مسائل اقتصادي

 ثروت , وسيله امتحان

يكى از وسائل آزمون بشر و ارزشيابى افراد, مال و ثروت است . چگونگى كسب و مصرف مال , ميزانوابستگى و علاقه باطنى به آن , كيفيت نگهدارى , انفاق , عكس العمل بشر هنگام از بين رفتن آن و ... مـيـدانـهاى آزمايش انسان است . چه ساافرادى كه نسبت به عبادتهاى معمولى بسيار وفادار و نـسـبت به انجام آنها دقيق و مقيدند, اما هنگام كسب مال , حق و عدالت رافراموش مى كنند و در حـلال و حـرام بودن آن توجه كافى ندارند و يا در هنگام هزينه كردن آن برخلاف دستورات شرع ,
موضع مى گيرند. قرآن مجيد به آنها چنين هشدار مى دهد: و اعلموا انما اموالكم و اولادكم فتنة و ان اللّه عنده اجر عظيم ))  (( بدانيد كه داراييها و فرزندان شما وسيله آزمايشند و پاداش بزرگ نزد خداست .
خـداونـد گاه سببى براى بنده اش ايجاد مى كند تا حقيقت او را ظاهر سازد, مانند فقر و غنا,اگر وى نـسـبـت بـه غنا شكر گزار گرديد يادر فقر, صبر پيشه كرد, مستحق ثواب است , ولى اگر با وجود ثروت , طغيان كرد و با پيدايش فقر كفر ورزيد, سزاوار نكوهش وعذاب مى گردد. 

      ماهيت امتحان الهى

آزمايش بشر با مال , يكى از سنتها و وعده هاى حتمى و مؤكد خداوند است :
لتبلون فى اموالكم و انفسكم ... ))  (( شما به يقين با مال و جانتان آزمايش خواهيد شد.
زيـرا مـال و ثـروت , باطن آدمى را نشان مى دهد و درون او را بدون ظاهرسازى و در شكل واقعى نمايان مى سازد. حضرت على (ع ) مى فرمايد: المال يبدى جواهر الرجال و خلائقها ))  (( ثروت , جوهره افراد و ويژگيهاى اخلاقى آنان را مى نماياند. داشـتـن مـال , نـشـانـه خوشبختى و فقدان آن , علامت بدبختى نيست , بلكه بود و نبود, فزونى و كاستى خواه و ناخواه , امتحان است . همان حضرت مى فرمايد:
لا تـفـرح بـالـغـنـاء و الـرخاء و لا تغتم بالفقر و البلاء, فان الذهب يجرب بالنار و المؤمن يجرب (( بالبلاء )) 
به ثروت و گشايش , خوشحال و به فقر و گرفتارى غمگين مباش , زيرا طلا با آتش و مؤمن با بلا, ناب و خالص مى شود.
و نيز مى فرمايد: ثلاث يمتحن بها عقول الرجال , هن المال و الولاية و المصيبة ))  (( عقل مردمان با سه چيز آزمايش مى شود, مال و رياست و مصيبت .

      كيفيت امتحان

امـتـحان افراد به وسيله اموال با توجه به ظرفيت , طرز تفكر و گرايش فطرى آنان متفاوت است ,گاه با افزايش رفاه و گاه باكاستى و خسران صورت مى گيرد, چنان كه در قرآن آمده است :
و لنبلونكم بشى ء من الخوف و الجوع و نقص من الا موال ))  (( همواره شما را به نوعى از ترس و گرسنگى و كاستى در اموال مى آزماييم . در سوره فجر به دو بخش آزمايش اشاره كرده , مى فرمايد:
فاما الا نسان اذا ما ابتلاه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربى اكرمن و اما اذا ما ابتلاه فقدر عليه رزقه (( فيقول ربى اهانن )) 
امـا انـسـان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش , اكرام مى كند و نعمت مى بخشد (مغرور مى شود و) مى گويد: پروردگارم مرا گرامى داشت و چون او رابيازمايد و روزى اش را بر او تنگ گيرد, مى گويد: پروردگارم مرا خوار ساخت .
از دقت درآيه ها چند نكته به دست مى آيد: نـخـسـت ايـنكه از تكرار كلمه (ابتلاء) روشن مى شود كه هم نعمت دادن خدا امتحان است و هم ندادن وى , هم فقر سبب آزمايش است و هم ثروت زياد, چنان كه در جاى ديگر قرآن آمده است :
... و نبلوكم بالشر و الخير فتنة ... ))  (( ما شما را با خير و شر مى آزماييم .
بـنـابـرايـن , نبايد ثروت و مال زياد را خير و خوبى از جانب خدا تلقى كرد. چه بسا فزونى اموال به عـنوان امتحان سبب شود كه درامتحان مالى مردود و سرافكنده شويم . قرآن هم اين نوع برداشت را از ثروتمند بودن تخطئه كرده و مى فرمايد:
ايحسبون انما نمدهم به من مال و بنين نسارع لهم فى الخيرات بل لا يشعرون ))  (( آيا آنان مى پندارند مال و فرزندانى كه به آنها مى دهيم در نيكى به آنها مى شتابيم ؟ (هرگزآنها در نمى يابند.
نكته دوم اينكه برخى از مردم دنيا پرست , زندگى را در تنعم و داشتن نعمتهاى فراوان مى دانند و مـلاك ارزش را داشتن مال زياد مى پندارند و نداشتن آن را علامت نداشتن قدر و منزلت در پيش خدا تصور مى كنند, در حالى كه نه فزونى مال دليل برترى انسان و نزديكى به خداست و نه كمبود ثـروت , نـشـانه دورى از وى , آنچه كه ميزان ارزش انسان در پيشگاه الهى است ,تقوا و عمل صالح است , چه شخص فقير باشد, چه ثروتمند. 
كم يا زياد بودن ثروت , زينت دنيا و وسيله امتحان است , نه نشانه زياد يا كمى لطف و رحمت الهى , بلكه امتياز و برترى انسانهااز ديدگاه قرآن تقواست و بس : ... ان اكرمكم عند اللّه اتقيكم ... ))  ((
... با ارزش ترين شما در پيش خداوند با تقواترين شما است . امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
چـنـيـن مى پندارى كه خداوند به كسى مال مى دهد كه دوستش مى دارد و محبتش به وى زياد اسـت ؟ و كـسـى را از مال و ثروت محروم مى دارد كه بر او خشم دارد وپستش مى شمارد؟ هرگز چنين نيست . مال , مال خداست مقدارى از آن را در نزد كسى به امانت مى گذارد و به آنان اجازه مى دهد كه با رعايت اعتدال از آن بخورند,بپوشند, ازدواج كنند, مركب (مناسب ) تهيه نمايند و با آنـچـه از آن بـاقـى مـى ماند به فقراى مؤمن رسيدگى و اختلافشان را حل و فصل كنند. هركس چنين كند,خوردنش , آشاميدنش , مركبش و ازدواجش حلال است و جز اين موارد, آن مال بر وى حرام است . 

      فلسفه آزمايش

خـداونـد بـشـر را بـه وسـيـلـه مـال و عوامل ديگر مى آزمايد, ولى نه به آن معنا كه افراد بشر درمـنـاسـبتهاى مختلف يكديگر راآزمايش مى كنند, بلكه آزمايش الهى براى پرورش انديشه , كشف استعدادهاى نهفته و به فعليت رساندن آنها و همچنين باهدف خالص سازى اعمال مردم و اعطاى پاداش و كيفر به آنهاست ,  زيرا خداوند به همه امور آگاه است و چيزى بر اومخفى نيست . قرآن در اين باره مى فرمايد:
... و ليبتلى اللّه ما فى صدوركم و ليمحص ما فى قلوبكم و اللّه عليم بذات الصدور ))  (( (و ايـنها براى اين است كه ) خداوند, آنچه در سينه هايتان پنهان داريد, بيازمايد, و آنچه در دلهاى شما از (ايمان ) است , خالص گرداند, و خداوند از آنچه در درون سينه هاست , با خبر است . حضرت على عليه السلام در بيان فلسفه آزمايشهاى الهى مى فرمايد:
لتظهر الا فعال التى بها يستحق الثواب و العقاب ))  (( (آزمايش الهى بدين جهت است ) تا افعالى كه سزاوار ثواب و عقاب است , ظاهر گردد. چـرا كـه افـراد مـؤمن در سختيها و گرفتاريها به خدا پناه مى برند و از وى كمك مى جويند و در حـوادث نـاگوار نسبت به خداخوش گمانند و در مقابل ناملايمات موضع خصمانه نمى گيرند, بـرعـكـس غـير مؤمن , در سختيها زبان به شكوه مى گشايد و به خدا بدبين مى شود چنان كه در روايات آمده است :
اذا ضاق المسلم فلا يشكون من ربه و يشك الى ربه الذى بيده مقاليد الا مور ))  (( هـنـگـامـى كه مسلمان در تنگنا قرار مى گيرد, نبايد از خدا پيش ديگران شكايت برد, بلكه بايداز سختيها به خدا شكايت كند كه كليد امور در دست اوست .
نـكـتـه قـابل توجه اينكه خداوند از راه امتحان مالى مى خواهد مردم به زندگى ميانگين و به حد كـفـاف و رزق حـلال بـسـنـده كـنند وبه مال و متاع ديگران چشم ندوزند, اغنيا مغرور نشوند و مستمندان بى تابى نكنند.
و لا تمدن عينيك الى ما متعنا به ازواجا منهم زهرة الحيوة الدنيا لنفتنهم فيه و رزق ربك خير (( و ابقى )) 
و هـرگـز چـشـمـان خـود را به نعمتهاى مادى , كه به گروههايى از آنان داده ايم , ميفكن : اينها شكوفه هاى زندگى دنياست , تا آنان را در آن بيازماييم , و روزى پروردگارت بهتر و پايدارتر است . امام صادق عليه السلام فرمود:
اترك الدنيا ما بك الغنى عنه و لا تنظر عينيك الى كل مفتون بها )) 146) (( آنچه از دنيا نيازندارى رها ساز و به كسى كه مفتون دنيا شده است , چشم ندوز.

منبع : كتاب ثروت از ديدگاه قرآن