محور : اخلاق اقتصادي

      كسب حلال

اسـلام در نـظـام اقـتـصـادى خـويش ، برخى از راه هاى كسب درآمد را به خاطر مفاسدى كه در پى دارد، حرام و ممنوع كرده است ، مانند ربا، كم فروشى ، احتكار، غصب و سرقت ، اختلاس ، رشوه و مـانـنـد آن ولى كـارهـاى مـعـمـول و معقول را مشروع دانسته و از پيروان خويش مى خواهد كه از راه مشروع به كسب درآمد و امرار معاش بپردازند و هرگز گرد كار و درآمد حرام نگردند :
(وَ كُلُوا مِمّا رَزَقْناكُمْ حَلالاً طَيِّبًا وَ اتَّقوُا اللّهَ الَّذى اَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ) 
از نعمت هاى حلال و پاكيزه اى كه خداوند روزى شما كرده بخوريد و تقواى خدا را ـ كه
به او مؤ من هستيد ـ پيشه كنيد.
امام باقر(ع ) مى فرمايد:رسول خدا(ص ) در حجة الوداع به مردم فرمود:
روح الامـيـن بـه مـن الهـام كـرد كـه هـيـچ كـس نـمـى مـيـرد تـا ايـنـكـه (پـيـمـانـه ) روزى او تكميل شود
بـنـابـرايـن تقواى الهى پيشه كنيد و روزى را با نيكويى طلب كنيد(زياد حرص نزنيد) و دير رسـيـدن روزى ، شـمـا را وادار نـكـنـد كـه از راه مـعـصـيـت آن را بـه چـنـگ آوريـد هـمـانـا خـداونـد مـتـعـال روزى حـلال مـيان بندگانش تقسيم كرده نه روزى حرام ، هر كس تقوا و صبر پيشه كند، خداوند روزى اش را از راه حلال عطا كند و هر كس ‍ پرده درى و عجله كند و آن را از راه
حـرام بـه چـنـگ آورد خـداونـد از روزى حـلال او كـسـر كـرده ودر روز قـيـامـت نيز بايد حساب پس بدهد. 
كـسـب حـرام ، عـلاوه بـر ايـنـكـه كـارى زشـت و نـادرسـت اسـت ، بـر افـكـار و اعمال
حرامخوار نيز آثار نابهنجارى مى گذارد كه سبب تباهى دين و دنياى او مى گردد، زندگى اش را نـكـبـت بـار مـى كـنـد، فـرجـامـش را تـبـاه مى سازد، او را از چشم مردم مى اندازد، بى عاطفه و سنگدل كرده در نهايت وارد دوزخ مى كند.

      سخاوت

(اسـراف ) و (بـخـل ) دو سـوىِ افـراط و تـفـريـط در مـصرف ثروت است و (سخاوت ) حدّ ميانه آنهاست ؛ بخل ، خوددارى از مصرف مال در موارد لازم است و اسراف ، هزينه كردن ثروت درموارد غير لازم ، و سخاوت ، مصرف ثروت است به اندازه ضرورى . 
رسول اكرم (ص ) در تعريف سخاوتمند واقعى مى فرمايد :
سخاوتمند كسى است كه دارايى (حلال ) خويش را در مسير خواست خدا مصرف كند.
امـّا آن كـه مـال را در مـعـصـيت خدا هزينه نمايد، مستحق خشم و غضب الهى است چرا كه به خود نيز بخل ورزيده ، چون هواپرستى كرده ـ تا چه رسد به
ديگران !... 
بنابراين براى دستيابى به خصلت ارزشمند سخاوت بايد؛
1 ـ راه هاى كسب ثروت ، حلال و مشروع باشد.
2 ـ حـقـوق واجـب شـرعـى مـانـنـد خـمـس ، زكـات ، نـفـقـه واجـب افـراد تـحـت تكفّل ، كفّارات شرعى و ... پرداخت شود.
3 ـ ثـروت در راه مـشـروع و مـعـقـول هـزيـنـه شـود نـه در راه مـعـصـيـت خـدا و كـارهـاى بـيـهوده و باطل
4 ـ مـصرف در راه هاى مذكور نيز به اندازه و حساب شده انجام گيرد قرآن مجيد در اين باره مى فرمايد:
(وَلا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلوُلَةً اِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً
مَحْسوُراً) 
دستت را (از روى تنگ نظرى ) به گردنت زنجير نكن و آن را يكباره نگشا كه سرزنش شده و
درمانده خواهى شد.
با چنين اوصافى ، هزينه ثروت ، سخاوت محسوب مى شود كه اميرمؤ منان (ع ) در دو
جمله حكيمانه آن را نتيجه خردمندى و از سجاياى اخلاقى پيامبران دانسته ، مى فرمايد:
(اَلسَّخاءُ ثَمَرَةُ الْعَقْلِ) 
(اَلسَّخاُء خُلُقُ الاَنْبِياءِ) 
و شايسته است هر انسانى بدان آراسته گردد.

      قناعت

دسـت تـوانـاى آفرينش ، سرشت آدمى را به گونه اى آفريده كه خواسته هاى مادّى و معنوى او سـيـرى نـاپـذيـر اسـت و بـه دنـبـال كـمـال مـطـلق مـى گردد و همواره در تلاشى پيگير براى نيل به اهدافى جديد است تا به سرمنزل مقصود راه يابد.
از سـوى ديـگـر كـمال مطلق ، چه مادّى و چه معنوى ، نهايت پذير نيست وانسان محدود هرگز نمى تواند به چنين آرزويى دست يابد. گر چه در حدّ توان خويش و سعى و تلاشى كه مى كند به آن نزديك مى شود. امام صادق (ع ) به اين واقعيت ، چنين تصريح مى كند :
(مَنْهوُمانِ لا يَشْبَعانِ؛ مَنْهوُمُ عِلْمٍ وَ مَنْهوُمُ مالٍ) 
دو گرسنه حريص هيچ گاه سير نمى شوند؛ گرسنه دانش و گرسنه ثروت .
تلاش در ميدان كسب كمالات معنوى خصلتى پسنديده است كه آدمى بايد قدر آن را
بداند و تا آخرين لحظه عمر نيز به آن مداومت كند چنانكه قرآن مجيد مى فرمايد:
(... وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى عِلْماً) 
بگو:(پروردگارا بر دانش من بيفزا.)
ولى حرص و طمع در مظاهر مادّى دنيا مانند زرپرستى ، جاه و مقام ، شهوت و...
امـرى نـاپـسـنـد و اغـواگـر اسـت و فـرجـام آدمـى را تـبـاه مـى سـازد و او را از كـمـال حـقـيـقـى ـ كـه هـمـان بـنـدگـى خـدا و كـسـب مـعـنـويـات اسـت ـ بـاز مـى دارد. بـه هـمـيـن دليـل ، اخـلاق اسلامى به مؤ منان توصيه مى كند كه به يك زندگى ساده و بى دغدغه بسنده كنند و در پى مال و منال به اندازه اى بروند كه نيازهاى زندگى را در حد كفاف برآورده سازد و تا حدودى هم گشايش داشته باشد ولى بيشتر از آن چندان مطلوب نيست و بايد با قناعت ، جلو حرص و طمع را سدّ كرد. به تعبير اميرمؤ منان (ع ) :
(اِنْتَقِمْ مِنْ حِرْصِكَ بِالْقُنُوعِ كَما تَنْتَقِمُ مِنْ عَدُوِّكَ
بِالْقِصاصِ) 
با قناعت ورزى از آزمندى ات انتقام بگير چنان كه با قصاص از دشمنت انتقام مى گيرى !

      انفاق و احسان

در هـر جـامـعـه اى كـم و بـيـش افـرادى يـافـت مـى شـونـد كـه بـه عـلل گـونـاگـونـى توان تاءمين زندگى خويش را ندارند، همچنين مواردى پيش مى آيد كه نياز بـه كـمـك تـوانـگـران احـسـاس مـى شـود مـانـنـد سـاخـتـن بـيـمـارسـتـان ، مـدرسـه ، پـل و راه ، مـسجد و كارهاى عام المنفعه ديگر. در اين گونه موارد سخاوت و جوانمردى اقتضا مى كـنـد كـه آدمى به كمك همنوعان خود بشتابد و با انفاق بخشى از دارايى خود در رفع نيازمندى هـاى عـمـومـى سـهـيـم شـود. قـرآن مـجـيد اين اقدام خيرخواهانه را برخاسته از ايمان دانسته ، مى فرمايد :
(قُلْ لِعِبادِىَ الَّذينَ امَنوُا يُقيموُا الصَّلوةَ وَ يُنْفِقوُا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّاً وَ عَلانِيَةً مِنْ
قَبْلِ اَنْ يَاءْتِىَ يَوْمٌ لابَيْعٌ فيهِ وَ لا خِلالٌ) 
بـه بـندگان من ـ كه ايمان آورده اند ـ بگو:نماز را برپاى دارند و از آنچه به آنها روزى داده ايم ، پنهان و
آشـكـار، انـفـاق كـنـنـد پـيـش از آن كـه روزى فـرارسد كه نه خريد و فروشى در آن است و نه دوستيى .
همچنين در آيات متعدد ديگرى از شرايط و آداب و آثار ارزشمند
انفاق سخن رفته است .


 

منبع : كتاب اخلاق عملي