محور : اقتصاد و اخلاق

      تشويق اسلام به كار

اسـلام بـراى كـار و فـعـّاليـت ، ارج فـراوان قـائل اسـت وآن را ازجـهت كمّى و كيفى ستوده است . رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد:
(اَلْعِبادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً اءَفْضَلُها طَلَبُ الْحَلالِ) 
عـبـادت ، هـفـتـاد جـزء اسـت ، بـرتـريـن آن بـه دسـت آوردن روزى حلال است .
در حديث ديگرى مى فرمايد:
(اَلْعِبادَةُ عَشَرَةُ اَجْزاءٍ تِسْعَةُ اَجْزاءٍ فِى طَلَبِ الْحَلالِ) 
عـبـادت ، ده جـزء اسـت كـه نـه جـزء آن بـه دسـت آوردن حلال مى باشد.
معلّى بن خنيس گويد:
در مـحـضـر امـام صـادق عـليـه السـّلام بـودم و ايـشـان احوال كسى را جويا شد.
پاسخ دادند: سخت نيازمند و درمانده است .
ـ اكنون چه مى كند؟
ـ درخانه مشغول عبادت است .
ـ خرج زندگى اش چگونه تاءمين مى شود؟
ـ از سوى برخى از دوستانش .
ـ به خدا سوگند كسى كه مخارج زندگى او را مى دهد. از او عابدتر است . 

      احترام ويژه براى كارگر

كـارگـر زحمتكش نيز در فرهنگ اسلام از ارج و منزلت ويژه اى برخوردار است و تلاش وكوشش او در راه اسـتـقـلال و سـازنـدگـى مـيهن اسلامى ، همچون جهاد در راه خدا قلمداد شده است . حضرت صادق (ع ) مى فرمايد:
(اَلْكادُّ عَلى عَيالِهِ كَالْمُجاهِدِ فِى سَبيلِ اللّهِ) 
كسى كه باتلاش ،در راه تامين هزينه خانواده اش مى كوشد مانند مجاهد درراه خداست .
راز اين نكته نيز روشن است و آن اينكه هيچ نظامى بدون پشتوانه كار و تلاش نيروهاى توليد كننده ، قادر به ادامه حيات خود نيست .
از سـيـره رسـول خـدا صـلى الله عـليـه وآله نكته بسيار ظريف و بى نظيرى نسبت به كارگر مسلمان نقل شده كه حاكى از توجّه فراوان رهبر اسلام به اين قشر از جامعه است :
هـنـگـامـى كـه آن حـضـرت از غـزوه تـبـوك بـاز مـى گـشـت ، سـعـد انـصـارى بـه استقبال او شتافت و با دست خشن و پينه بسته اش با پيامبر(ص ) مصافحه كرد.
پـيـامـبـر(ص ) فـرمـود: (چـرا دسـتـت چـنـيـن اسـت ؟) عـرض كـرد: بـا بـيـل و طناب كار مى كنم و هزينه زندگى همسر و فرزندانم را فراهم مى سازم . در اين هنگام ، پيامبر(ص ) دست پينه بسته اين كارگر باايمان را بوسيد وفرمود:
(هذِهِ يَدٌ لا تَمَسُّهَاالنّارُ)  اين دستى است كه آتش دوزخ به آن نخواهد رسيد.
حضرت على عليه السّلام نيز مى فرمايد:
(اِنـّى لاََرَى الرَّجـُلَ فـَيـُعـْجـِبـُنـى فـَاَقـُولُ: اءَلَهُ حـِرْفـَةٌ؟ فـَاِنْ قـالُوا لا، سـَقـَطَ مـِنْ عـَيـْنـى ) 
من گاهى مردى را مى بينم كه مرا شگفت زده مى كند (از او خوشم مى آيد) و مى پرسم آيا شغلى هم دارد؟ اگر گفتند: نه ، از چشمم مى افتد.
پـيـشـوايـان بـزرگ اسـلام نيز به منظور تعميم و توسعه كار و تعظيم مقام كارگر شخصاً و بادست خويش كار مى كردند.
يـكـى از دوسـتـان امـام مـوسـى بـن جـعـفـر عـليـه السـّلام او را مـشـغـول كـار در زمـيـن كـشاورزى خود ديد در حالى كه عرق كرده بود. تعجّب كرد وپرسيد چرا زحمت اين كار را به دوش ديگران نمى گذاريد؟ امام فرمود:
پـيـامبر و اميرمؤ منان و همه نياكان من با دست خويش كار مى كردند و اين برنامه همه پيامبران و رسولان و اوصياى آنها و همه بندگان صالح خداست . 
از سوى ديگر، اسلام (پرخوابى ) (كم كارى ) و(بيكارى ) را بشدت محكوم كرده و دستور داده است كه از دسترنج ديگران استفاده نكنيد. پيامبراكرم (ص ) مى فرمايد:
(مَلْعُونٌ مَنْ اَلْقى كَلَّهُ عَلَى النّاسِ) 
كسى كه سنگينى زندگى خود را بر دوش مردم بيفكند، از رحمت خدا دور است .
امام صادق عليه السلام به يكى از دوستانش اخطار مى دهد كه :
(لاتَكْسَلْ عَنْ مَعيْشَتِكَ فَتَكُونَ كَلاًّ عَلى غَيْرِكَ) 
درامر زندگى (طلب روزى ) سستى مكن كه سربار ديگران شوى .
حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام مى فرمايد:
(اِنَّ اللّهَ تَعالى لَيُبْغِضُ الْعَبْدَالنَّوامَ، اِنَّ اللّهَ لَيُبْغِضُ الْعَبْدَ الْفارِغَ) 
همانا خداوند، بنده پرخواب و بيكار را مبغوض مى دارد.

      طلب روزى

مـعـلوم بـاشـد و چـه نـبـاشـد رزق خـوانـدنـد... سـپـس تـوسـعـه ديـگرى در معناى آن داده و آن را شـامـل هر سودى كه به انسان رسد نموده اند هر چند كه غذا نباشد، و به اين اعتبار همه مزاياى زندگى اعمّ از مال و جاه و عشيره و ياوران و جمال ، علم و غيره را رزق خواندند.) 
اسلام به دست آوردن روزى رااز ضروريات زندگى دانسته ورهبرآن فرموده است :
(طَلَبُالْحَلالِفَريضَةٌ عَلى كُلِّمُسْلِمٍ وَمُسْلِمَةٍ) 
طلب حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است .
اسـلام ، عـلاوه بـر پـيـشـنـهـاد كارهايى چون زراعت ، تجارت ، صنعت وغيره ، سحر خيزى ، سفر وتحمّل زحمت و مشقّت در راه كسب روزى رانيز سفارش كرده است :
الف ـ سحر خيزى
امام صادق (ع ) مى فرمايد:
(اِذا اَرادَ اَحَدُكُمْ حاجَةً فَلْيُبْكِرْ اِلَيْها وَلْيُسْرِعِ الْمَشْىَ اِلَيْها) 
هريك از شما كه نيازى دارد، صبح زود حركت كندو با سرعت به سراغ آن برود.
و نيز مى فرمايد:
( اِنـّى لاَُحـِبُّ اَنْ اَرَى الرَّجـُلَ مُتَحَرِّفاً فى طَلَبِ الرِّزْقِ، اِنَّ رَسُولَ اللّهِ(ص ) قالَ: اَللّهُمَّ بارِكْ لاُِمَّتى فِى بُكُورِها) 
مـن دوسـت دارم كـه مرد براى كسب روزى خودبه اين سو وآن سو برود، پيامبر خدا(ص ) فرمود: بار خدايا به صبحگاهان امّت من بركت عطاكن .
ب ـ سفر
يكى ازدستورات اسلام براى كسب روزى ، سفرتجارى است .امام صادق (ع ) مى فرمايد:
(اِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى لَيُحِبُّ الاِْغْتِرابَ فِى طَلَبِ الرِّزْقِ) 
خداى تبارك و تعالى دورى از وطن براى كسب روزى را دوست دارد.
و در حديث ديگر مى فرمايد:
(اِنَّ عـَلَى الْعـاقِلِ اَنْ لا يَكُونَ ظاعِناً (اى مسافراً) اِلاّ فِى ثَلاثٍ: تَزَوُّدٍ لِمَعادٍ، اَوْ مَرَمَّةٍ لِمَعاشٍ، اَوْ لَذَّةٍ فِى غَيْرِ مُحَرَّمٍ) 
خـردمـنـد جـز در سـه مورد به سفر نمى رود: به دست آوردن توشه اى براى آخرت ، يا تاءمين زندگى ، يا لذّتى مشروع .
قـابـل توجّه است كه مسافرت ، علاوه بر سود مالى و فايده عقلى ، ايجاد تنوّع و نشاط را به همراه دارد. 
ج ـ تحمّل مشقّت
ابوعمرو شيبانى مى گويد:
امام صادق (ع ) را ديدم كه بيلى در دست وجامه خشنى در برداشت ، و در مزرعه شخصى خود كار مى كرد وعرق مى ريخت . عرض كردم بيل را به من بدهيد تا كارشما را انجام دهم . فرمود:
دوسـت دارم كـه مـرد در راه بـه دسـت آوردن مـعـاش ، حـرارت آفـتـاب را بـبـيـنـد و رنـج آن را تحمّل نمايد. 
امام باقر عليه السّلام مى فرمايد:
(كـانَ اَمـيـرُالْمـُؤْمـِنـيـنَ(ع ) يَخْرُجُ فِى الْهاجِرَةِ فِى الْحاجَةِ قَدْ كَفاها يُريدُ اَنْ يَراهُ اللّهُ يُتْعِبُ نَفْسَهُ فِى طَلَبِ الْحَلالِ) 
امـيـرمـؤ مـنـان عـليـه السـلام در نـيـمـروز گـرم بـراى انـجـام كـارهـايـى از منزل خارج مى شد درحالى كه ديگران بودند به جاى او آن كار را انجام دهند و قصدش اين بود كه خدا او را مشاهده كند كه در طلب حلال خود را به زحمت انداخته است .

      تاءثير كار برا خلاق

شـغـل هـر فـردى از يـك طـرف مـجـراى درآمـد مـالى و وسـيـله زنـدگـى و از طـرف ديگر سازنده شخصيّت اجتماعى و صفات اخلاقى اوست .
شـغـل هـر انـسانى روى شخصيّتش اثر عميق دارد و صفات اخلاقى وى بر اساس نيازمنديهاى آن شغل ، ساخته مى شود. دراينجا به بيان تاءثير كار براخلاق مى پردازيم :
الف ـ بى نيازى
اگـر انـگـيـزه كـار و بـه دسـت آوردن مال ، تاءمين معاش و بى نيازى از ديگران باشد، آن كار، مقدّس و آن مال ، ممدوح و صاحبش مورد احترام است .
يـه وآله بـا اصـحـاب خـود نـشـسـتـه بـودنـد. جـوان تـوانـا و نـيـرومـنـدى را ديـدنـد كـه اوّل صـبـح به كار و كوشش ، مشغول شده است . كسانى كه در محضر آن حضرت بودند، گفتند: اين جوان شايسته مدح و تمجيد بود اگر جوانى و نيرومندى خود را در راه خدا به كار مى انداخت . رسول خدا(ص ) فرمود:
ايـن سـخـن رانـگـويـيد اگر اين جوان براى معاش خود كار مى كند كه در زندگى محتاج ديگران نباشد و از مردم بى نياز گردد، با اين عمل در راه خدا قدم بر مى دارد... . 
عبدالا على مى گويد:
در يـك روز بـسـيـار گرم تابستان در يكى از جادّه هاى مدينه به امام صادق (ع ) برخورد كردم گـفـتـم : فـدايـت شـوم ، مـقـام شـمـانـزد پـروردگـار و خـويـشـاونـدى شـمـا بـا رسول خدا(ص ) معيّن وبلند است و شما اين گونه براى خودتان فعّاليت و كوشش داريد آن هم در مانند چنين روز گرمى ؟ فرمود:
(يا عَبْدَالاَْعْلى خَرَجْتُ فِى طَلَبِ الرِّزْقِ لاَِسْتَغْنِىَ بِهِ عَنْ مِثْلِكَ) 
اى عـبـدالاعـلى ! (بـدان ) بـراى كـسـب روزى ازمـنـزل خـارج شـدم تـا از امثال تو بى نياز گردم .
ب ـ حفظ دين
انسان مى تواند با كار و تلاش ، زندگى خود را تاءمين نمايد و از فقر، كه منشاء بسيارى از رذايـل اخـلاقـى اسـت ، رهـايـى يـابـد و بـا بـهـبـود وضـع اقـتـصـادى ، بـسـيـارى از اعمال دينى خود را انجام دهد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
(لاتَدَعْ طَلَبَ الرِّزْقِ مِنْ حِلِّهِ، فَاِنَّهُ عَوْنٌ لَكَ عَلى دينِكَ) 
طلب رزق از راه حلال را ترك نكن ، چون كمك خوبى براى دين توست .
تنبلى ، كاهلى ، فقر و بى چيزى نيز، مانع تكامل مادّى ومعنوى و باعث گرفتاريهاى اخلاقى مى شود. امام باقر عليه السّلام مى فرمايد:
(اَلْكـَسـَلُ يـَضـُرُّ بـِالدّيـنِ وَالدُّنـْيـا)  تـنـبلى به دين و دنياى انسان ، ضرر مى رساند.
ج ـ عزّت نفس
عزّت و شرافت هر فردى در گرو كار و تلاش اوست . زراره مى گويد:
مـردى بـه حـضـور امـام صـادق (ع ) آمـد و عـرض كـرد: من با دستم نمى توانم كارى انجام دهم ، ازعهده تجارت هم بر نمى آيم . ومحروم ونيازمندم . امام (ع ) فرمود:
با سرت باربرى كن تا از مردم بى نياز باشى . 
امام رضا(ع ) به مصادف مى فرمايد:
(اُغْدُ اِلى عِزِّكَ، اَعْنِى السُّوقَ)  بامداد به سوى عزّتت يعنى بازار بشتاب .
بـنـابـرايـن كـار و كـوشـش ، كـه خـود مـمـدوح و پـسـنـديـده اسـت ، اثـر مـسـتـقـيـم بـر مـسـائل مـادّى ، روحـيه واخلاق انسان دارد وهر چه كسب و كار، شريفتر وبا ارزشتر باشد، ارزش اخلاقى فرد را افزون مى كند.
آنـچـه در ايـن درس آمـد، تـنـهـا بـراى يـادآورى و اثـبـات مـطـلب بـود و گـرنـه تـحـليـل و بـررسـى آثـار كـار وتـلاش بـراخـلاق فـردى يـا اجـتـمـاعـى ، مجال بيشترى مى طلبد.

منبع : كتاب اخلاق اقتصادي