محور : اقتصاد و اخلاق

      تعريف مال

مال ، چيزى است كه مورد توجّه انسان قرار گيرد، وانسان بخواهد مالك آن شود، گويا اين كلمه از مـصـدر (مـيـل ) گـرفـتـه شـده اسـت ، چـون مـال ، چـيـزى اسـت كـه دل آدمى به سوى آن متمايل مى شود. 

      فوايد مال

مـال ، مـانـند مارى است كه هم داراى زهر كشنده و هم داراى پادزهر است ، يعنى ممكن است انسان به وسيله آن مسموم شود وهم ممكن است دفع مسموميّت نمايد. 
بـنـابـرايـن ، هـمـان طور كه مال ، ناهنجاريهايى را در ظاهر و باطن آدمى ، ايجاد مى كند، فايده هـايـى نـيـز دارد كـه زيـانـهـاى نـاشـى از آن را بـر طـرف مـى سـازد. بـخـشـى ازفـوايـد مال را به اختصار بيان مى كنيم .
فوايد مال به دودسته تقسيم مى شود: دنيوى و اخروى .
و تـوضـيـح نـدارد، زيـرا هـمـه مـردم از آن بـا خـبـرنـد، بـه دليـل ايـنـكـه بـيـشـتـر مـردم ، بـخـش مـهـمّ عـمـر خـويـش را در راه جـمـع آورى مـال ، صـرف مـى كـنـنـد وزن ومرد، خرد و كلان ، خود را به آب و آتش مى زنند تا ثروتى به دسـت آورنـد. از ايـن رو، تـنـهـا بـه بـيـان فـوايـد اُخـروى (ديـنـى ) مال مى پردازيم :

      فوايد اُخروى

الف ـ وسيله كسبِ آخرت
مـال مـى تـوانـد انـسـان را در انـجـام بـنـدگـى خـدا كمك كند. به عبارت ديگر، انسان به وسيله مـال ، مـقـدّمـاتـى را فـراهـم مى سازد تا راه بندگى خدا بر او آسان شود. حضرت صادق عليه السّلام مى فرمايد:
(غِنىً يَحْجُزُكَ عَنِ الظُّلْمِ، خَيْرٌ مِنْ فَقْرٍ يَحْمِلُكَ عَلَى الاِْثْمِ) 
آن ثروتى كه ترا از ستم باز دارد، بهتر ازفقرى است كه ترا به گناه وا دارد.
عـلاوه بـر ايـن ، عـبادتهاى بزرگى دراسلام تشريع شده كه جز از عهده ثروتمندان بر نمى آيد مانند: جهاد بامال در راه خدا، حجّ و زيارت ، خمس و زكات ، اطعام مؤ من و برآوردن نيازهاى او، قرض الحسنه و غيره .
بطور مثال ، قرآن درباره قرض الحسنه مى فرمايد:
(مَنْ ذَالَّذى يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ اَضْعافاً كَثيرَةً) 
كيست كه به خدا قرض الحسنه دهد، تاخدا برآن چند برابر بيفزايد؟
هـمـيـنـطـور، انـجـام بـرخـى كـارهـا بـا داشـتـن خـانـه بـزرگ امـكـان پـذيـر اسـت ، چـنـان كـه نقل شده است على عليه السّلام وقتى واردخانه وسيع (علاءبن زياد) شد به او فرمود:
اگـربـخواهى مى توانى باهمين خانه ، آخرت را به دست آورى ؛ اگر در آن مهمانى كنى ، صله رحـم نـمـايـى و حـقـوق لازم را بـپـردازى ، در ايـن صـورت بـا ايـن خـانـه بـه آخـرت رسيده اى . 
ب ـ كمك به ديگران
ثـروتـمـنـدان مـى تـوانـنـد بـه هـمـنـوعـان خـودكـمـك كـنـنـد، و بـا دادن صـدقـه و بـخـشـشـِ مال ، رضايت الهى را كسب نمايند. قرآن كريم مى فرمايد:
(يااَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اَنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناكُمْ) 
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از آنچه به شما روزى داده ايم ، انفاق كنيد.
ق ) دعـوت مى كند و براى انفاق كنندگان ، پاداشهاى عظيم بر مى شمارد. اين گونه انفاقها، عـلاوه بـرايـنـكـه بـه رفـاه حـال مـحـرومـان كـمـك مـى كـنـد، خـصـلت نـيـكـول بـذل و بـخـشـش را در دل مـؤ مـن ايـجـاد مـى كـنـد و صـفـت نـاپـسـنـد بخل و حرص را از آن مى زدايد. رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
(لَمْ نُبْعَثْ لِجَمْعِ الْمالِ وَلكِنْ بُعِثْنا لاِِنْفاقِهِ) 
مـا نـه بـراى ثـروت انـدوزى ، بـلكـه بـراى انـفـاق مال ، مبعوث شده ايم .
ايـن صـفـت ، از اوصـاف شـيـعـيـان و پيروان اهل بيت عليهم السّلام است . امام صادق عليه السّلام فرمود:
(يـَاابـْنَ جـُنـْدَبْ! اِنَّمـا شـيـعـَتـُنـا يـُعـْرَفـُونَ بـِخـِصـالٍ شـَتـّى : بـِالسَّخـاءِ وَالْبـَذْلِ لِلاِْخْوانِ) 
اى پسر جُندب ! همانا پيروان ما به وسيله خصلتهاى گوناگون شناخته مى شوند، ازجمله با سخاوت و بذل و بخشش به برادران .
ج ـ انجام امور خيريّه
ثـروتـمـنـد، امـوال خـود را بـراى رضـاى خـدا در كـارهـاى عـامّ المـنـفـعـه ، مـثل ساختن مسجد، پل ، بيمارستان و... مصرف كند، سالها از دعاى خير مردم ، بهره مند مى شود و پـرونـده عـمـل وى حـتـى پـس از مـرگـش بـسـتـه نـشـده و بـراى او حـسـنـه نـوشـتـه مـى شـود. رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
(اِذا مـاتَ الاِْنـْسـانُ انـْقـَطـَعَ عَمَلُهُ اِلاّ مِنْ ثَلاثٍ: اِلاّ مِنْ صَدَقَةٍ جارِيَةٍ، اَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، اَوْ وَلَدٍ صالِحٍ يَدْعُوالَهُ) 
بـا مـرگ انـسان ، نامه عملش بسته مى شود، مگر از سه چيز: صدقه جارى ، (مقصود از صدقه جارى ، امور خيريه با دوام مثل وقف مسجد، مدرسه ، بيمارستان ، كتابخانه و... مى باشد.) علمى كه نفعش به ديگران برسد و فرزند صالحى كه برايش دعا كند.

      مفاسد مال

مـال بـاهـمـه خـوبـيـهـا و فوايدى كه دارد، گاهى مشكل آفرين و فساد آور است . اگر انسان به بـيـمـارى (مـال دوسـتـى ) و (دنيا طلبى ) گرفتار شود، و ثروت اندوزى را هدف خود قرار دهد، از كمالات روحى و اخلاقى باز مى ماند.
انـسـان بـايـد بـه مـال ، بـه عـنـوان ابـزار زنـدگـى نـگـاه كـنـد و بـدانـد كـه مال براى انسان خلق شده است نه انسان براى مال ، در غير اين صورت ، مفاسدى كه در زير مى آوريم گريبانگير وى خواهد شد:
الف ـ غفلت از ياد خدا
لسـفـه وجـودى انـسـان ، بـنـدگـى خـدا و بـا يـاد او زيـسـتـن اسـت ، ولى مـال دوسـتـى ، انـسـان را از يـاد خـدا غـافـل مـى كـنـد، وچـون طـبـيـعـت انـسـان ، بـه مـال گـرايـش دارد، درجـمـع و حـفـظ آن مـى كـوشـد. مـشـغـول شـدن ذهـن و دل به جمع آورى و افزودن مال با عبادت وياد خدا منافات دارد. قرآن كريم مى فرمايد:
(يـا اَيُّهـَاالَّذيـنَ امـَنـُوا لا تـُلْهـِكـُمْ اَمْوالُكُمْ وَلا اَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِاللّهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَاُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ) 
اى كـسـانـى كـه ايمان آورده ايد! ثروت و فرزندانتان شما را از ياد خدا باز ندارند وكسانيكه چنين كنند، زيانكارند.
حضرت عيسى عليه السّلام فرمود:
درمـال ، سـه آفـت اسـت ، يـكـى آنـكـه از غـيـر حـلال بـه دسـت آيـد. پـرسـيـدنـد: اگـر ازحـلال بـه دسـت آيـد؟ فرمود: آفت ديگر دارد كه در غير حقّ، مصرف شود. گفتند: اگر در حقّش صرف شود؟ فرمود: نگاهدارى و پرداختن به آن ، آدمى را از خدا باز مى دارد. 
مرحوم ملاّ احمد نراقى در اين مورد مى نويسد:
نـگـاه داشـتـن مـال وانـجـام امـور مـربـوط بـه آن انـسـان را از يـاد خـدا غـافـل مـى كند واين مفسده اى است كه گريبانگير هر مالدارى خواهد شد، و هر چه انسان را از ياد خدا غافل كند، جز خسران نخواهد بود. 
حضرت سجّاد عليه السّلام مى فرمايد:
سـاوتِ پـرخـورى ، سـسـتىِ ميل (به دنيا)، مستىِ سيرى ، و نخوتِ مُلك (مرد را) از كار و كوشش بـاز دارد. تـذكـّر (خـدا و عـالم ديـگـر) را بـه فـرامـوشـى سـپـارد، و فـكـر نـزديـك شـدن اجـل را از سـر بـبـرد، چـنـان كـه گـويـى فـرد گـرفـتـار حـبّ دنـيـا، ازمـسـتـى بـاده ، عقل از كف داده است ...) 
حضرت امام خمينى (قدّس سرّه ) در اين باره مى نويسد:
(انـسـان چـون قـلبـاً مـتوجّه به كمال مطلق است ، هر چه از زخارف دنيا را جمع آورى كند، تعلّق قلبش بيشتر مى شود، حرصش رو به ازدياد گذارد و عشقش افزون تر شود و احتياجش به دنيا بيشتر گردد. 
ب ـ تكبّر
كـب ر، يـكـى از صفات ناپسند اخلاقى است ، كه در روايات به پست ترين و پايين ترين درجه برگشت از حقّ، تعبير شده است . 
يـكـى از مـوجـبـات كـبـر، ثروتمندى است از اين رو، اين صفت زشت ، بيشتر درميان ثروتمندان ، رواج دارد. اغـنـيـا نسبت به فقرا تكبّر مى ورزند ودل آنان را با گفتار ورفتار متكبّرانه خود مى آزارند.
قـرآن كـريـم ، مـال زياد را باعث طغيانگرى ، عيّاشى و گردنكشى در برابر رسولان الهى مى داند و مى فرمايد:
(وَما اَرْسَلْنا فِى قَرْيَةٍ مِنْ نَذيرٍ اِلاّ قالَ مُتْرَفُوها اِنّا بِما اُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ) 
مـا هـيـچ بـيـم دهـنـده اى را به قريه اى نفرستاديم ، جز آنكه توانگران عيّاش آن قريه گفتند: مابه رسالت شما ايمان نمى آوريم .
حضرت على عليه السّلام مى فرمايد:
(اِسْتَعيذُوا بِاللّهِ مِنْ سَكْرَةِ الْغِنى فَاِنَّ لَهُ سَكْرَةً بَعيدَةَ الاِْفاقَةِ) 
از مستى توانگرى به خدا پناه بريد كه مستى اى دير پا دارد.
مـفـاسـد جـمـع مـال ، فـراوان اسـت ، ازجـمـله : تـفاخر، هلاكت ، فساد دين ، فساد قلب ، سنگدلى ، فـرامـوشـى گـنـاه ، لهـو، غـصـب ، سـرقـت ، بـخـل ، طـمع ، حرص ، فريب دنيا خوردن ، دشمنى تهيدستان ، ترك تكليفهاى دينى واجتماعى و... . 

      حفظ مال

نـظـر بـه اينكه مال در زندگى انسان ، نقش مهمّى دارد، و انسان بايد درحفظ آن بكوشد. از اين رو، ديـن مـقدّس اسلام براى حفظ مال و جلوگيرى از تضييع آن قوانينى را مقرّر داشته است . امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:
(اِحْتَفِظْ بِمالِكَ، فَاِنَّهُ قِوامُ دينِكَ) 
مال خود را محافظت كن ، چرا كه مايه برپايى دين توست .
همچنين راههايى براى حفاظت از مال ، پيشنهاد مى دهد:
الف ـ نسپردن مال به نااهلان
خـداونـد مـتـعـال ، امـوال را وسـيـله زنـدگـى ومـايـه بقاى جامعه قرار داده ، و دستور داده است كه مال را به دست سفيهان نسپاريد:
(وَلا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ الَّتى جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِياماً) 
اموالتان راكه خدا قوام زندگى شما قرار داده است به دست سفيهان ندهيد.
يـكـى از عـلل حـرمـت ربـا، ايـن اسـت كـه بـاعـث تـضـيـيـع مال مى شود. 
هـمـچـنـيـن عـلّت ايـنـكـه عـدّه اى ازتـصـرّف درامـوال خـود مـمـنـوع هـسـتـنـد، جـلوگـيـرى از تـضييع مال است . 
ب ـ تقديس حفاظت از مال
حـفـاظـت از مـال ، آن قـدر مـهـمّ اسـت كـه اسـلام ، كـشـتـه شـدن در راه دفـاع ازمال را به منزله شهادت مى داند. رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد:
(مَنْ قُتِلَ دوُنَ مالِهِ فَهُوَ شَهيدٌ) 
كسى كه در دفاع از مال خويش كشته شود، شهيد است .
ونيز دستور مى دهد كه براى حفظ و حراست ازمال ، تا پاى جان پايدارى كنيد:
(قاتِلْ دُونَ مالِكَ حَتّى تَحوُزَ مالَكَ اَوْ تُقْتَلَ فَتَكُونَ مِنْ شُهَداءِ الاَّْخِرَةِ) 
در دفاع از مال خويش آن قدر بجنگ تا اينكه آن را حفظ نمايى يا كشته شوى تا در زمره شهداى آخرت باشى . 
ج ـ رعايت اعتدال
اسلام براى حفظ مال و جلوگيرى از تضييع آن ، رعايت اقتصاد را لازم دانسته واسراف و تبذير راحرام شمرده است . قرآن كريم مى فرمايد:
(وَالَّذينَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا، وَكانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً) 
وآنـان كـه چـون هـزيـنـه مى كنند، اسراف نمى كنند وخسيسى نمى ورزند، بلكه ميان اين دو، راهِ اعتدال را مى گيرند.
امام صادق عليه السّلام فرمود:
(اِتَّقِ اللّهَ وَلا تُسْرِفْ وَلا تَقْتُرْ، وَكنْ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً ...) 
ازخـدا بـتـرس ! و اسـراف نـكـن ، وخـيـلى سـخـت گـيـر مـبـاش ! بـلكـه بـيـن ايـن دو، اعتدال پيشه كن .
هـمـچـنـيـن ، آب دادن مـزرعـه و درخـتـان ،  رسـيـدگـى بـه حـيـوانـات ، منزل ، اتومبيل وساير وسائل زندگى كه جزو اموال هستند و ... ازدستورات دين مقدّس اسلام است .

منبع : كتاب اخلاق اقتصادي