محور : اقتصاد و اخلاق

      مرز اسراف

نظر به تنوّع مال و ثروت و گوناگونى راههاى مصرف ، ميانه روى يا اسراف نيز به همان نـسـبت نمود پيدا كرده و در زمانها ومكانهاى مختلف ، تغيير مى يابد. آنچه قدر مشترك ميان اقسام ثـروت اسـت و مـرز ميانه روى و اسراف را تعيين مى كند، شش مورد است كه بطور مختصر بيان مى كنيم :
الف ـ اتلاف
اگر مصرف به اتلاف و تضييع ، منجر شود اسراف است . امام صادق (ع ) فرمود:
(... إِنَّمَا الاِْسْرافُ فيما اُتْلِفَ الْمالُ ...) 
اسراف درجايى است كه مال ، تلف شود.
گـرفـتـن و مـانـنـد آن ، اسـراف اسـت و در غـيـر ايـن ، اسـراف مـحـسـوب نـمـى شـود بـطـور مـثـال ، دربـاره پوشاك ، حديث داريم كه اگر لباس كار و خانه يكى باشد، اسراف است چون سـبـب مـى شـود لبـاس زود از بـين برود ولى داشتن چندين لباس به خاطر حفظ ونگهدارى آنها مجاز و پسنديده است . 
ب ـ در ماندگى
درماندگى يكى ديگر از مرزهاى اسراف است . قرآن كريم ، اين مرز را درباره انفاق بيان كرده ، مى فرمايد:
(... وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً) 
(در هنگام انفاق ) دستت را بيش از حدّ مگشا كه مورد سرزنش قرار گرفته و از كار فرومانى .
ذل و بـخشش زياد، انسان را در مانده كرده و از فعاليت و ضروريات زندگى باز مى دارد. پس اگـر انفاق ، بذل ، ايثار و غيره سبب درماندگى و ناراحتى و فشار بر خود يا فرزندان گردد و نـظـام خـانـوادگـى را بـه خـطـر انـدازد، اسـراف و نـاپـسـند بوده و اگر به اين حدّ نرسد، پسنديده است .
ج ـ شاءن و لياقت
در زنـدگـى ، چـيـزهـايـى تـهـيـه كند، يااموال خود را در مواردى خرج كند كه لايق شاءن او نيست مـسـرف شـمـرده مـى شـود. بنابراين ، بيشتر وسائل تجملى زندگى كه اغلب مردم به آن مبتلا هـسـتـنـد و هـيـچ مـلاحـظه شاءن و مداخل خود رانمى كنندو گرفتار قرض و پريشانى مى شوند، اسراف محسوب مى گردد.
امام صادق عليه السلام در اين باره مى فرمايد:
(لِلْمـُسـْرِفِ ثـَلاثُ عـَلامـاتٍ: يـَشـْتـَرى مـا يـَلْبـَسُ لَهُ، وَ يَبْسُ مالَيْسَ لَهُ، وَ يَاءْكُلُ ما لَيْسَ لَهُ.) 
اسـراف كننده ، سه نشانه دارد: 1ـ آنچه شايسته او نيست مى خرد. 2ـ آنچه در شاءن او نيست مى پوشد. 3ـ آنچه سزاوارش نيست مى خورد.
د ـ نياز و كفاف
اگـر انـسـان بـيـش از حـد نـيـاز و كـفاف خود مصرف نمايد، اسراف محسوب مى شود. على عليه السلام فرمود:
(مافَوْقَ الْكِفافِ إِسْرافٌ) 
آنچه بيش ازحدّ كفاف باشد، اسراف است (مانند ساختن مسكن بيش از حدّ نياز.)
بـنـابـرايـن ، مصرف مال در راه رفع نيازمنديهاى زندگى بقدر شاءن ، نياز و كفاف ، اسراف شمرده نمى شود.
ه‍ ـ زيان به بدن
اگر مصرف به حدّى رسيد كه موجب ضرر رسيدن به بدن شد، اسراف شمرده مى شود.
امام صادق عليه السلام در اين باره فرمود:
( لَيْسَ فيما اءَصْلَحَ الْبَدَنَ إِسْرافٌ ... إِنَّمَا الاِْسْرافُ فيما ... اءَضَرَّ بِالْبَدَنِ) 
در چـيزهايى كه بدن را اصلاح مى كند، اسراف نيست ، بلكه اسراف درجايى است كه به بدن زيان برساند، (مانند زياده از حد خوردن ).
و ـ نافرمانى خدا
مقدار مال و نيرويى كه صرف نافرمانى و معصيت خدامى شود، اسراف محسوب مى شود، هر چند كم باشد.
امام صادق (ع ) فرمود:
كـسـى كـه در غـيـر راه اطـاعت خداوند، خرج كند، تبذير كننده است و كسى كه در راه خدا خرج كند ميانه رو است . 

      پيامدهاى اسراف و تبذير

الف - دنيوى
1ـ فـقـر ومـحـرومـيـت : بـى تـوجهى در مصرف و زياده روى در آن ، سبب فقر و محروميت گشته ، انسان را به هلاكت مى رساند. على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:
( سَبَبُ الْفَقْرِ الاِْسْرافُ) 
اسراف كردن سبب فقر و محروميت است .
2ـ ضـرر جـسـمى : بعضى از اقسام اسراف ، سلامتى جسم را به خطر انداخته ، سبب بيمارى آن مى گردد. پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:
( إِيّاكُمْ وَالْبِطْنَةَ، فَإِنَّها مَفْسَدَةٌ لِلْبَدَنِ وَ مُورِثَةٌ لِلسُّقْمِ...) 
از پرخورى ( واسراف در خوردن ) بپرهيزيد، زيرا سبب فساد بدن و بيمارى است .
بـه گـردش درآوردن زندگىِ مسرفانه خود، رشوه مى گيرد، دروغ مى گويد، عفّت و شخصيت خـود را از دسـت مـى دهـد، بـه وعده ها وفا نمى كند، نعمتهاى خدا را كفران مى كند و در نتيجه اين سـقـوط اخـلاقى ، خسارات وارده بر خود رانمى تواند جبران كند. على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:
( وَيْحَ الْمُسْرِفِ ما اءَبْعَدَ عَنْ صَلاحِ نَفْسِهِ وَاسْتِدْراكِ اءَمْرِهِ) 
واى بر مسرف ، چقدر دور است از اصلاح نفس خود و جبران خسارت آن .
4ـ ضـررهـاى معنوى : اسراف در بعضى موارد، اثرات نامطلوب معنوى از خود به جا مى گذارد. بطور نمونه ، دو مورد را ذكر مى كنيم :
خاموشى نور معرفت از دلها: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:
( لا تَشْبَعُوا فَيُطْفى نُورَ الْمَعْرِفَةِ مِنْ قُلُوبِكُمْ) 
در حدّ سيرى نخوريد، كه نور معرفت در دلهاى شما خاموش مى شود.
قساوت قلب و هيجان شهوت : امام صادق عليه السلام فرمود:
( لَيْسَ شَىْءٌ اَضَرَّ بِقَلْبِ الْمُؤْمِنِ مِنْ كَثْرَةِ الاَْكْلِ وَهِىَ مُورِثَةٌ شَيْئَيْنِ: قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَهَيَجانُ الشَّهْوَةِ) 
بـراى قـلب مـؤ من ، چيزى زيانبارتر از پرخورى نيست ، (زيرا) پرخورى قساوت قلب و هيجان شهوت را در پى دارد.
ب ـ اخروى
1ـ نـابـودى عـمـل خير: اسراف و تبذير، باعث فقر و محروميت در زاد و توشه اُخروى مى گردد. على عليه السلام فرمود:
( اَلاِْسْرافُ يُفْنِى الْجَزيلَ) 
اسراف ، حسنات را نابود مى كند(همان گونه كه نابودى امكانات را نيز در پى دارد).
زشتى اسراف ، در حدى است كه برخى كارهاى نيك را هم تحت الشعاع قرار مى دهد و آن را بى اثـر مـى سـازد بـطـور مـثـال ، بـذل و بخشش ، كارى خدا پسندانه و نيكوست ، ولى اگر در آن اسراف شود زشت و ناپسند مى گردد. على (ع ) در اين باره مى فرمايد:
( اَقْبَحُ الْبَذْلِ السَّرَفُ) 
زشت ترين بخششها بذل درحد اسراف است .
2ـ عذاب اخروى : با تو جه به نكوهش و نهى شديدى كه اسلام از اسراف كرده ، معلوم مى شود كه مرتكب آن ، نافرمان ومعصيت كار است و فرجامى جز دوزخ و عذاب اخروى نخواهد دشت . زيرا اسراف ازگناهان كبيره ، شمرده شده است . 
نتيجه اينكه :
1ـ اسـراف در افـراد مختـلف و شرايط گوناگون زمانــى و مكانى ، مصاديــق متفاوتى پيدا مى كند.
2ـ اسراف در سه مورد هميشــه حرام است و اختصــاص به شخص ، زمـان و مكان خاصى ندارد:
الف ـ ضايع كردن مال ، هر چند كم باشد.
ب ـ صرف مال ، در چيــزهايى كه به بدن ضرر برساند. مانند خوردنى ، آشاميدنى و غيره .
ج ـ صرف مال در مصــارفى كه شرع مقـدس اسلام ، حرام كرده است مانند خريدن شراب و غيره .
3ـ مـصـرف مال در كارهاى خير، معروف واطاعت خدا اسراف نيست چون كارهاى خير حدى ندارند كه بيش از آن زياده روى محسوب شود. پيامبراكرم صلى الله عليه وآله در اين باره فرمود:
( ... لاسَرَفَ فِى الْخَيْرِ) 
در (كارهاى ) خير اسراف نيست .
على عليه السلام فرمود:
( فـى كـُلِّ شـَىْءٍ يـُذَمُّ السَّرَفُ، إ لاّ فـى صـَنـايـِعِ الْمـَعـْرُوفِ وَالْمـُبـالَغـَةِ فـىِ الطّاعَةِ) 
زياده روى درهر چيزى نكوهيده است ، مگر دركارهاى خير وسخت كوشى درطاعت خدا.
صـرف مـال در حـج وعـمـره ، تهيه عطر، صدقه دادن و مانند اينها از جمله كارهاى خير شمرده مى شـود. از ايـن رو، در روايـات مـعـصومين خرج زياد دراين امور مورد نكوهش قرار نگرفته ، بلكه امرى مجاز و پسنديده محسوب شده است .
( رَبَّنَااغْفِرْلَنا ذُنُوبَنا وَإِسْرافَنا فى اءَمْرِنا وَ ثَبِّتْ اءَقْدامَنا)

منبع : كتاب اخلاق اقتصادي