محور : اقتصاد و اخلاق

انفاق

ش را ازمـلكـش خارج كرد و نَفَقَالزّادُ يعنى توشه تمام شد. بنابراين معنا، انفاق را ازآن جهت ، انـفـاق گويند، كه شخص ، مال رابدان وسيله از دستش خارج مى كند و يا فانى وتمام مى كند و دراصطلاح ، خرج كردن مال در راه خدا، اعم از واجب و مستحب را انفاق مى گويند. 
در بـاره انـفـاقـهاى واجب ، در درس چهارم ، تحت عنوان (اداى حقوق ) مطالبى بيان شد و اشاره مختصرى نيز به انفاقهاى مستحبى كرديم اينك آن رابطور جداگانه بررسى مى كنيم :
 

      جايگاه انفاق دراسلام

انـفـاق در اسـلام مـعـنـاى وسـيـعـى دارد، كـه هـرگـونـه بـخـشـشـى ازمـال ، عـلم ، قـدرت مـوقـعـيـت ونـفـوذ اجـتـمـاعـى ومـانـنـد آن را شامل مى شود، ولى در اينجا بيشتر انفاق مالى ، مورد نظر است . قرآن كريم ، انفاق را در رديف ايمان به غيب واقامه نماز ذكر كرده و مى فرمايد:
(اَلَذّينَ يُؤْمِنوُنَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقوُنَ) 
(پـرهـيـزگـاران ) كسانى هستند، كه به غيب ايمان مى آورند ونماز مى گزارند و از آنچه روزى شان كرده ايم انفاق مى كنند.
وهمچنين انفاق را يكى از اوصاف پرهيزگاران شمرده و آن را در رديف صبر و راستگويى ومانند آنها ستوده است :
(اَلصـّابـِريـنَ وَ الصـّادِقـيـنَ وَ الْقـانـِتـيـنَ وَ الْمـُنـْفـِقـيـنَ وَ الْمـُسـْتـَغـْفـِريـنـَ بِالْاءَسْحارِ) 
پـرهـيـزگـاران ، شكيبايان و راستگويان وفرمانبرداران وانفاق كنندگان واستغفار كنندگان در سحرگاهانند.
و از آنان به عنوان مؤ منان واقعى ياد مى كند و مى فرمايد:
(اَلَّذيـنَ يـُقـيـمـُونَ الصَّلوةَ وَ مـِمـّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِفقُونَ اوُلئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَريمٌ) 
كسانى كه نماز مى گزارند واز آنچه روزى شان كرده ايم ، انفاق مى كنند. اينان مؤ منان حقيقى هستند، در نزد پروردگارشان صاحب درجات و مغفرت و رزقى نيكويند.
خـداونـد مـتـعـال بـه خاطر اهميت موضوع انفاق ، مؤ منان را به آن امر وجهت آن را نيز مشخّص كرده است كه (فى سبيل الله ) و (مُخْلِصاً لِوَجْهَ الْلّهِ)باشد ومى فرمايد:
(وَاءَنْفِقُوا فى سَبيلِاللّهِ....) 
در راه خداانفاق كنيد.
ودر جاى ديگر مى فرمايد:
(..وَما تُنْفِقُونَ اءِلا ابْتِغاءَ وَجْهِاللّهِ ....) 
جز براى خشنودى خدا چيزى انفاق نمى كنيد.
از ايـن رو،بـراى انـفـاقـهـاى كـافـران ارزشـى قائل نيست وآن رابه بادى كه بركشتزار قومى ستمكار وزيده وآن را نابود ساخته است ، تشبيه مى كند:
(مـَثـَلُ مـا يـُنـْفـِقـُونَ فى هذِهِ الْحَيوةِ الدُّنْيا كَمَثَلِ ريحٍ فيها صِرُّ اَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا اءَنْفُسَهُمْ فَاَهْلَكَتْهُ...) 
آنـچـه (كـافـران ) در ايـن جـهان انفاق مى كنند، همانندآن است كه تند بادى سرد، بر كشت قومى ستمكار بوزد وآن را نابود سازد.
اوليـاى گـرامـى اسـلام نـيـز اهـمـيـت زيـادى بـه انـفـاق وبذل اموال داده وبراى تقويت دين وايمان واساس جامعه اسلامى و فقر زدايى سفارشهاى زيادى به پيروان خود كرده اند، از جمله ؛ على عليه السلام فرمود:
نـدان خـود كمك كند و سفره مهمانى شايسته بگستراند و اسير و گرفتار را رهايى بخشد وبه مـسـتـمـنـد و وامـدار عـطا كند و براى درك ثواب خود رابه شكيبايى وادارد، كه دستيابى به اين خـصـلتـهـا، سـبـب بـزرگـى وخـوشـنـامـى دنـيـا و رسـيـدن بـه فـضـيـلتـهـاى آخـرت اسـت اءِنـْ شاءَاللّهُ. 

      شرايط انفاق ارزشمند

آيات و روايات ، شرايط زير را براى (انفاق ارزشمند) لازم مى دانند:
الف ـ اخلاص
انفاق بايدبراى خشنودى خدا وتواءم با اخلاص باشد، تا نتيجه خوب بدهد وبدون آن ارزشى ندارد، و بى نتيجه است . قرآن كريم ضمن پذيرفتن انفاق خالصانه ، آن رابه بوستانى كه ميوه دو چندان مى دهد تشبيه كرده است و مى فرمايد:
(وَمَثَلُالَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِاللّهِ وَ تَثْبيتاً مِنْ اَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ اءَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ اُكُلُها ضِعْفَيْنِ...) 
مَثَلِ كسانى كه اموال خويش رابراى طلب رضاى خدا، از روى يقين و اعتقاد انفاق مى كنند، همانند بوستانى است بر تپه اى ، كه بارانى تند وبموقع ، برآن بارد و دو چندان ميوه دهد.
و على عليه السلام فرمود:
(اءَفـْضـَلُ الْعـَمـَلِ مـا اءُخـْلِصَ فـيـهِ)  بـهـتـريـن عمل آن است كه درآن اخلاص ورزيده شود.
ب ـ تقوا
در ايـنـجـا مـنـاسـبـتـر بـاشـد، بـديـن مـعـنـا كـه انـفـاق بـايـد ازمـالهـاى حلال باشد. به عبارت ديگر، انفاق كننده مالى را كه مى بخشد، بايد از راههاى شرعى ورعايت تـقـوا كـسـب كـند تا ارزشمند باشد وگرنه اموالى كه از راه نامشروع به دست آمده هيچ گونه ارزشى ندارد، زيرا قرآن مى گويد:
(اءِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقينَ) 
خداوند تنها ازپرهيزگاران قبول مى كند.
از سـوى ديـگـر، انـفـاق وهـر عمل ديگرى اگر تواءم با تقوا باشد، هر چند در ظاهر كم وكوچك باشد ولى در واقع بزرگ وبا ارزش خواهد بود على عليه السلام مى فرمايد:
(لايَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ تَقْوىً وَ كَيْفَ يَقِلُّ ما يُتَقَبَّلُ) 
هـيـچ عـمـلى بـا پـرهـيـزگـارى كـم نـيـسـت وچـگـونـه آنـچـه قبول مى شودكم باشد؟
ج ـ رعايت اولويتها
، رعـايـت اولويـتـهـاسـت ، وتـشـخـيـص آن بـرعـهـده شـخـص انـفـاق كـنـنـده اسـت ، كـه بـطـور مـثـال ، بايستى خويشان ونزديكان خود را مقّدم دارد وشدّت نياز و گرفتارى افراد را ارزيابى كـنـد و(مـحتاجتر) را بر (محتاج ) مقدّم دارد و همين طور زمان و موقعيت خود و نيازمندان رادر نظر بگيرد.
حـفـظ آبـروى آنـان و خلوص بيشتر بطور مخفى انفاق كنند و درآنجا كه پاى مصلحتهايى همانند بزرگداشت مراسم مذهبى وتشويق ديگران ، دركار باشد و باعث هتك حُرمت مسلمانى نشود، آشكارا انفاق كنند. دراينجا به سه نمونه از آيات قرآنى در باره رعايت اولويتها اشاره مى كنيم :
1ـ قرآن كريم در باره انفاق به كسانى كه سخت نيازمندند مى فرمايد:
(..لِلْفُقَراءِ الَّذينَ اُحْصِروُا فى سَبيلِ اللّهِ) 
(انفاق شما بويژه ) براى نيازمندانى (باشد) كه در راه خداناتوان وبيچاره شده اند.
2ـ يكى از اولويتهاى اساسى ، پيشگامى در كمك به دولت اسلامى بويژه هنگام اضطرار، جنگ و دفاع است . قرآن مجيد مى فرمايد:
(لا يَسْتَوى مِنْكُمْ مَنْ اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ اوُلئِكَ اءَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَالَّذينَ اءَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلوُا....) 
ازمـيـان شـمـا آنان كه پيش از پيروزى انفاق كرده و به جنگ رفته با آنان كه بعد از پيروزى انفاق كرده وبه جنگ رفته اند، برابر نيستند، درجات آنان فراتر است .
3ـ درباره انفاق آشكار ونهان ،باتوجه به اختلاف مواردآن ازنظراولويت مى فرمايد:
(اءِنْ تـُبـْدُوا الْصَّدَقـاتِ فـَنـِيـعـمـّا هـِىَ وَ اءِنْ تـُخـْفـوُهـا وَ تـُؤْتـُوهـاَالْفـُقـَراءَ فـَهـُوَ خـَيـْرٌ لَكُمْ...) 
اگر انفاقها را آشكار كنيد، خوب است واگر آنها را مخفى كنيد و به نيازمندان بدهيد، براى شما بهتر است .
د ـ انفاق بهترينها
انـفـاق از بـهـتـريـن ، پـاكيزه ترين و محبوبترين اموال ، شرط ديگر انفاق ارزشمنداست . قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:
(يا اَيُّهَاالَّذينَ آمَنوُااَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ماكَسَبْتُمْ...) 
اى كسانى كه ايمان ورده ايد، از دستاوردهاى نيكوى خويش انفاق كنيد.
و نيز مى فرمايد:
(لَنْ تنالوُالْبِرَّ حَتّى تُنْفِقوُا مِمّا تُحِبُّونَ...) 
هرگز به حقيقت نيكوكاى نمى رسيد تا اينكه ازآنچه دوست داريد، انفاق كنيد.

      آفتهاى انفاق

آفتهايى انفاق را تهديد مى كند كه بايد ازآنها جلوگيرى شود وگرنه انفاق را بى ارزش مى كند واثرش رانابود مى سازد. اينك به برخى از آنها اشاره مى كنيم :
الف ـ منّت واذّيت
اگـر انـفـاق مـوجـب آزار و رنـجـش نـيـازمـنـدان شود، شخصيت آنان خرد شده وسرمايه هاى روانى واجتماعى آنان را از بين مى برد از اين رو، قرآن كريم به پيروانش دستور مى دهد:
(يا اَيُّهاءَ الَّذينَ آمَنوُا لا تُبْطِلوُا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْاءَذى ...) 
اى كـسـانـى كـه ايـمـان آورده ايـد، بـخـشـشـهـاى خـود را بـامـنـّت وآزار باطل نسازيد.
على عليه السلام مى فرمايد:
(آفَةُ السَّخاءِ الْمَنُّ)  منّت گذاشتن ، آفت سخاوت است .
و همچنين مى فرمايد:
(اءَلْمَنُّ يُفْسِدُ الْاءِحْسانَ)  منّت گذاشتن احسان را فاسد مى كند.
ب ـ بزرگ شمردن انفاق
يكى ديگر از آفتهاى انفاق بزرگ شمردن آن است . قرآن كريم مى فرمايد:
(وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرْ) 
منت مگذار وفزون مشمار.(يعنى آن را بزرگ مشمار).
واميرمؤ منان (ع ) فرمود:
(مَنْ اءَعْجَبَ بِعَمَلِهِ اَحْبَطَ اَجْرَهُ) 
كسى كه به عملش عجب بورزد،ثوابش رانابود مى كند.
ج ـ اسراف و تبذير
آفت سوّم ، زياده روى در انفاق است . على (ع ) فرمود:
(آفَةُ الْجُودِ اَلتَّبْذيرُ)  تبذير وزياده روى ، آفت بخشش است .
همچنين فرمود:
(اَقْبَحُ الْبَذْلِ اَلسَّرَفُ)  اسراف ، زشت ترين بخشش است .

      آثار انفاق

انـفـاق علاوه بر اينكه تاءثير زيادى در اقتصاد جامعه ، فقر زدايى وثوابهاى فراوان دنيوى واخـروى دارد، آثـار مـهـمـّى درتـحـكـيم اخلاق و روابط اجتماعى مى گذارد كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم :
الف ـ ايجاد دوستى
انفاق ، بذر محبت و دوستى را درجامعه مى كارد، صفا و صميميت افراد رانسبت به يكديگر بيشتر مى كند و روابط اجتماعيشان رامحكمتر مى سازد. حضرت على عليه السلام در اين باره فرمود:
(اَلسَّخاءُ يَزْرَعُ الْمَحَبَّةَ)  سخاوت محبت را (در دلها ) مى كارد.
ب ـ سيادت وآقايى
اثـر ديـگـر انـفـاق ، ايجاد عظمت وبزرگوارى براى شخص انفاق كننده است كه بدين وسيله در دل افراد جامعه نفوذ مى كند و مردم او را بزرگ وگرامى مى دارند. على (ع ) در اين باره فرمود:
(سَبَبُ الْسِّيادَةِ اَلسَّخاءُ)  سخاوت ، سبب بزرگى است .
ونيز فرمود:
(بِالْجُودِ يُبْتَنَى الْمَجْدُ...)  مجد وبزرگى ، بر جود وبخشش بناشده است .
ج ـ پوشاندن بديها
پوشاندن عيبها يكى ديگر از آثار انفاق است . چنانچه اميرمؤ منان (ع ) فرمود:
(بِالسَّخاءِ تُسْتَرُ الْعُيُوبُ)  عيبها به سبب سخاوت ، پوشانده مى شود.

منبع : كتاب اخلاق اقتصادي