محور : اقتصاد و اخلاق

ايـن نـيـازهـا مـقـدمـه اى بـراى رسـيـدن بـه هـدف بـالاتـرى اسـت . هـدف ، كـمـال يـابـى و رسـيـدن بـه درجـه قـرب الهى است . كسى مى تواند به اين درجه برسد كه نـيـازهـاى مـعـنـوى خـود را بـر آورد وقلبِ خود را به كرامتهاى اخلاقى آراسته كند تا با قلبى سليم ، به جوار قدس الهى باريابد. 
تصادى جدا نيست ، وبسيارى از فعاليتهاى اقتصادى كه از ديدگاه مكاتب اقتصادى شرق و غرب مـُجـاز است ، دراسلام ممنوع مى باشد. علت ممنوع بودن نيز داشتن مفسده فردى يا اجتماعى است ، گـرچـه فلسفه آن را ما درك نكرده باشيم وچون مسائل اخلاقى در اين مكتب اصالت دارد، رسيدن به
نيازهاى مادى نبايد، فضايل اخلاقى را به خطر اندازد.
در ايـن درس آثـار درآمـدهـاى حـرام دراخـلاق را شـرح مـى دهـيـم ولى پـيـش از آن ، شـناخت اجمالى درآمدهاى حرام ضرورت دارد.
     

درآمدهاى حرام

را مـجـاز شـمـرده اسـت به دست آيد، مثل : زراعت ، تجارت ، حرفه وصنعت ، ارث ، بخشش وغيره . درآمدهاى حرام آنهايى است كه اسلام بطور صريح آنها را حرام شمرده و پيروان خويش را ازآنها مـنـع كـرده اسـت . و درآمـدهـاى مـشكوك به آنهايى گفته مى شود كه مشروعيت يا ممنوعيت آن روشن نيست .
با توجه به سخن رسول خدا صلى الله عليه وآله كه فرمود:
( إِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمىً، وَ حِمَى اللّهِ فِى الاَْرْضِ مَحارِمُهُ) 
هر پادشاهى قرقگاهى دارد، و قرقگاه خدا در زمين محرّمات اوست .
گـفـت كـارهـاى حـرام مـانـند منطقه ممنوعه اى است كه ورود به آن نافرمانى و شكستن قرق الهى محسوب مى شود، و در به دست آوردن روزى هم دادوستدهاى حرام ، قرق ومرز است كه بايد محترم شـمـرده شـود. درآمـدى هـم كـه از راه دادوسـتـدهـاى حـرام بـه دسـت مـى آيـد، نـامـشـروع و غيرقابل مصرف است .
عـنـوان كـلى ايـن بـحـث درمـتـون اسـلامـى (سـُحـْت ) و مـصـرف آن (اءَكـْل سـُحـت ) يـعـنـى خـوردن مـال حـرام اسـت . مـراد از خـوردن مال حرام ، مطلق است ، خواه به مصرف خوردن
وآشـامـيـدن بـرسـد، يـا بـه مصرف لباس ومسكن وغيره ، يا اينكه آن را تصرف كرده ، مصرف نكند. به همه اين موارد عنوان (اءكل سحت ) يا(حرامخورى ) داده مى شود.
نـمـونـه هـايـى از درآمـدهـاى حـرام دراسـلام عـبـارتـنـد از: درآمـد حـاصـل از شـراب ، قمار، دزدى ، كم فروشى ، ربا، رشوه ، فحشا، خيانت وغيره . همين طور همه كارهايى راكه موجب سود برخى وزيان برخى ديگر شود، حرام وگناه شمرده و براى آنها كيفر سخت وعده داده است .
در اينجااين سؤ ال پيش مى آيد كه : آيا درآمدهاى حرام همه در يك درجه اند يانه ؟
كـشـنـده تـرى در از بـيـن بـردن فـضـيـلتـهـاى انـسـانى برخوردارند و برخى كمتر؛ به طور مـثال كم فروشى و رباخوارى هر دو از درآمدهاى حرام محسوب مى شود، ولى پليدى آنها يكسان نيست . رباخوار از نظر قرآن كريم ، حكم محارب با خدا را دارد.  و به تعبير امام باقر عليه السلام :
( اءَخْبَثُ الْمَكاسِبِ كَسْبُ الرِّبا)  خبيث ترين درآمدها، درآمد ربااست .
ولى درباره كم فروشان به ترساندن و سرزنش آنان بسنده كرده و فرموده است :
(وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفين )  واى به حال كم فروشان .
خـلاصـه اينكه ، درجه پليدى درآمدهاى حرام يكسان نيست ، و شدّت وضعف دارد، ولى بطور كلى همه آنها در فضايل انسانى و اخلاقى نقش مخرّب دارند كه به توضيح آن مى پردازيم :

      تاءثير درآمدهاى حرام دراخلاق

تاءثير ناهنجار درآمدهاى حرام بر اخلاق در دوجنبه اخلاق فردى و اجتماعى مطرح مى شود:
الف ـ فردى
كسب مال حرام و دورى نكردن از آن ، باعث هلاكت انسان مى شود و بسيارى از افراد به سبب آلوده شـدن بـه آن ، از سـعـادت مـحـروم مـى شـونـد و تـوفـيـق رسـيـدن بـه درجـات كمال را پيدا نمى كنند و در نتيجه به نكبتهاى دنيا و آخرت دچار مى شوند:
1ـ سـياهى دل : خوراك پليد و حرام دل را سياه مى كند و دراثر آن ، اميد خير درانسان از بيــن مى رود، به صورتى كه پند و انــدرز در او اثرنمى كند و سخت ترين حادثه هاى دردناك ، او را متـــاءثّر نمى كند. چنانكه امام حسيــن عليه السلام به لشكريان ابن سعد فرمود:
(فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرامِ وَطُبِعَ عَلى قُلُوبِكُمْ... ) 
شكمهايتان از حرام پر شده و بردلهايتان مُهر خورده است ( وديگر حق را نمى پذيريد).
2ـ لااُبـاليـگـرى وعـيـّاشـى : درآمـدهـاى حـرام باعث عيّاشى مى شود براى اينكه هركه از راههاى نامشروع مالى به دست مى آورد، مقيّد به اصول انسانى هم نيست .
امام صادق عليه السلام دراين باره مى فرمايد:
(مَنْ جَمَعَ مالاً مِنْ مَهاوِشَ اَذْهَبَهُ اللّهُ فى نَهابِرَ) 
هر كس مالى رااز راههاى نامشروع به دست آورد، خداوند آن را درراههاى نامشروع نابود مى كند.
3ـ تباهى عمر: امام صادق (ع ) در اين باره مى فرمايد:
(مَنْ كَسَبَ مالاً مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ سُلِّطَ عَلَيْهِ الْبِناءُ وَالْماءُ وَالطّينُ) 
هـر كـس مـالى را از راه نـامـشـروع بـه دسـت آورد، سـاخـتـمـان و آب و گل براو مسلّط مى شود.
يـعـنـى بـه فـكـرش خـطـور مـى كـنـد كـه سـاخـتـمـان درسـت كـنـد و دنـيـاى خـود را آباد سازد و مـال و عـمـر خـود را در آب و گـل صـرف كـنـد و از سـعـادت اخـروى غافل بماند.
4ـ پـليـدى نـسـل : اثـر نـامـطـلوب ديـگـر در آمـد نـامـشـروع درنسل حرامخوار ظاهر مى گردد. امام صادق (ع ) دراين باره مى فرمايد:
(كـَسـْبُ الْحـَرامِ يـَبـيـنُ فـىِ الذُّريَّةِ)  (اثـر) درآمـد حـرام در نسل (آدمى ) آشكار مى شود.
ندارد و حال معنوى را ازانسان مى گيرد، بطورى كه عبادتش بى اثر مى شود و دعايش برآورده نـمى شود. همچنين توفيق توبه پيدا نمى كند و همواره اضطراب درونى دارد، وچون تكيه گاه مـعنوى خود را ازدست داده است زندگيش دچار تزلزل مى شود. پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:
(اَلْعِبادَةُ مَعَ اَكْلِ الْحَرامِ كَالْبِناءِ عَلَى الرَّمْلِ) 
عـبـادت پـس از غـذاى حـرام مـانـنـد سـاخـتـمـان سـاخـتـن بـر رَمْل و شن است .
يـكـى از شرايط قبولى عمل ، داشتن تقواست ، و حرامخوارى با تقوا ناسازگار است . كسى كه درمـسـائل اقـتـصـادى تـقـوا ندارد، وخرج زندگيش را از راههاى نامشروع به دست مى آورد، شرط قـبـولى عـمـل را از دسـت داده است وعملش نابود مى شود. پيامبراكرم صلى الله عليه وآله دراين باره فرمود:
(خـداونـد فـرشـتـه اى داردكـه هـر شـب در بـيـت المـقدس ندا مى دهد: هركس غذاى حرامى بخورد، خداونداعمال واجب و مستحب او را قبول نمى كند.) 
امام باقر عليه السلام مى فرمايد:
(مردى كه مالى حرام و نامشروع به دست آورد و با آن حج و عمره انجام دهد و يا صله رحم كند از او قبول نمى شود . 
7ـ عـذاب اُخـروى : قـرآن مـجـيـد حرامخوارى را از صفات يهود شمرده ،  و به حرامخواران وعده دوزخ داده و فرموده است :
(إِنَّ الَّذيـنَ يـَاءْكـُلُونَ اءَمـْوالَ الْيـَتـامـى ظـُلْمـاً إِنَّمـا يـَاءْكـُلُونَ فى بُطُونِهِمْ ناراً وَسَيَصْلَوْنَ سَعيراً) 
آنـان كـه اموال يتيمان را به ستم مى خورند در حقيقت در شكم خود آتش فرو مى برند و بزودى درآتش فروزان خواهند افتاد.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز مى فرمايد:
(خـداونـد عـز وجل فرموده است : كسى كه اهميت ندهد از چه راهى درهم و دينار به دست آورد. روز قيامت اهميتى نخواهم داد كه از كدام در دوزخ واردش سازم .) 
ود الهى بى توجه است ، تن به هر خيانتى مى دهد؛ دروغ مى گويد، حيله وتقلّب مى كند، روحيه طـغـيـان وتـكـبّر دراو پيدا مى شود، رحم و مروّتش از بين مى رود و بالا خره فضيلتهاى اخلاقى دروجـودش از بـيـن مى رود. اين اثرات درنسل او هم ظاهر مى شود. از اين رو، قرآن كريم سفارش مى كند:
(فَلْيَنْظُرِ الاِْنْسانُ إ لى طَعامِهِ)  انسان بايد به غذاى خود نگاه كند.
فـسـيـرى مـى شـود گفت كه منظور از نگاه كردن به مواد غذايى اين است كه وقتى سرسفره مى نـشـيـنـد، بـطـور دقـيـق بـنـگـرد كـه آنـهـا را از چـه راهـى تـهـيـه كـرده اسـت ؟ حـلال يـا حـرام ؟ مـشـروع يـا نـامـشـروع ؟ يـعنى طبق اين تفسير، قرآن ما را به جنبه هاى اخلاقى وتربيتى درآمدها آگاه مى كند. 
ب ـ اجتماعى
ه هـر ذلّتـى مـى دهـد. نـيـت افـراد تـغـيـير مى كند و هر كس به فكر اين مى افتد كه چگونه جيب ديـگـران راخـالى كـنـد. روح برادرى و نوعدوستى از جامعه رخت بر مى بندد ودر نتيجه ، اخلاق اجـتـمـاعـى درجـامـعه به خطر مى افتد، چه اينكه تغيير سرنوشت اجتماع در گرو تغييراخلاق و رفتار مردم است .
بـنـابـراين ، درآمدهاى حرام يكى از عواملى است كه بررفتار واخلاق اجتماعى اثر نامطلوب دارد كه به بعضى ازآنهااشاره مى كنيم :
1ـ سلب امنيت اجتماعى : درآمدهاى حرام درجامعه ، منشاء ايجاد كينه ودشمنى مى شود و صلح و صفا را از بـيـن مـى بـرد. اسـلام نـمـى خـواهد امنيت جامعه از بين برود، از اين رو، راههايى را كه امنيت اجتماعى را به خطر مى اندازند، ممنوع كرده است .
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:
(چـهـار چـيـزاسـت كـه به هر خانه اى وارد شود آن را خراب مى كند و با بركت نيز ترميم نمى شود: خيانت ، دزدى ، شراب خوارى و زنا) 
بـا تـوجـه بـه اينكه خانواده يك واحد كوچكتر از اجتماع محسوب مى شود، خرابى آن به اجتماع سرايت مى كند. از اين رو، وقتى فضايل اخلاقى درخانواده ها از بين رفت نبايد از فساد جامعه و تخريب امنيت آن ايمن بود. امام رضا(ع ) در بيان علّت تحريم سرقت فرمود:
( ... اگـر دزدى مـبـاح و مـشـروع بـود، امـوال فـاسـد مـى شـد وقـتـل نـفـوس پديد مى آمد. از اين رو، غصب وچپاول كه منجرّ به كشتار ونزاع و كشمكش وحسد مى شود حرام گرديد. ...) 
2ـ ركـود اقتصادى ورواج بى بندوبارى : وقتى درجامعه كسب هاى حرام وجود داشته باشد، مردم دسـت از فـعـاليـت و كـار مـفـيـد بـرمـى دارنـد، و اين بيكارى باعث رواج گناه و بى بند وبارى درجامعه مى شود. بنابراين ، امام رضا(ع ) درعلت تحريم ربا مى فرمايد:
( اگر ربا حلال بود مردم تجارت را رها مى كردند.) 
3ـ از بين رفتن فضايل : در فلسفه تحريم ربا، تعبيرات مختلف است . يكى ازآنها اين است كه امام باقر(ع ) فرمود:
( إِنَّما حَرَّمَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ الرِّبا لِئَلاّ يَذْهَبَ الْمَعْرُوفُ) 
خداوند عز وجل ربا را حرام كرده تا كارهاى معروف (نيك ) از بين نرود.
ضـيـلت را تـقـويت مى كند. اما رباخوارى به آن دو، ضربه مى زند. قرض الحسنه موجب محبت ، حـسـن تـفـاهـم ، نـشـر عـطـوفت و اُلفت بين قلبهاست و روح اتحاد، برادرى و تعاون را درجامعه تـقويت مى كند، اما ربا موجب كينه ، دشمنى ، اختلاف و سنگدلى است . و روح برادرى واتحاد را از بين مى برد.
4ـ هـلاكـت اجـتماع : رواج معاملات نامشروع باعث مى شودنيّتها عوض شود. هركس به فكر تقلّب وگـول زدن ديـگـرى بـاشـدتـا از ايـن راه درآمـدى تـهيه كند، واين باعث از بين رفتن اجتماع مى گردد. پيامبراكرم (ص ) دراين باره مى فرمايد:
(إِذا اءَرادَاللّهُ بِقَوْمٍ هَلاكاً ظَهَرَ فيهِمُ الرِّبا) 
اگر خداوند اراده كند ملتى راهلاك كند ربا ميان ايشان آشكار شود.
بـرايـن ، اگـر درامـر كسب روزى ، حدود الهى رعايت نشود. نه تنها فرد را از انسانيت ساقط، و نـسـل انـسـانـى را فـاسـد مـى كـنـد، بـلكـه اجـتـمـاع را بـه مـخـاطـره مـى انـدازد و اصـول اخـلاق اجـتـمـاعـى راجـدا شـود از هـم مـى پـاشـد. دراثـر فـروپـاشـى اصول اخلاقى ، جامعه دچار هرج و مرج وبى بندوبارى مى شود.
اين درس را با سخنى هشدار دهنده از رسول اكرم (ص ) به پايان مى بريم :
(إِنَّ اءَخْوَفَ ما اءَخافُ عَلى اُمَّتى هذِهِ الْمَكاسِبَ الْحَرامَ ...) 
بيمناكترين چيزى كه برامت خود از آن مى ترسم اين درآمدهاى حرام است .

منبع : كتاب اخلاق اقتصادي