محور : اقتصاد خانواده

3. پس انداز
اثر گذارى پس انداز در قالب يكى از راهكارهاى مهم در تدبير امور معيشت، بر اداره و رشد يك سازمان يا خانواده بر كسى‏پوشيده نيست. با مطالعه و دقت در مورد نظام‏ها، مجموعه‏ها و خانواده‏هاى موفق و سربلند، جايگاه و نقش پس انداز بيشترروشن مى‏شود. قرآن كريم و روايات اسلامى به اهميت، روش نگهدارى و رشد پس انداز توجه ويژه‏اى دارد كه برخى از آنهارا بررسى مى‏كنيم.

3 - 1. اهميت پس انداز
يكى از عواملى كه سبب مى‏شود كه در يك مجموعه يا خانواده پس انداز صورت گيرد، هماهنگى بين اعضاى آنهاست. يعنى اگراعضاى يك مجموعه يا خانواده بر اساس تدابير مدير مدبر هماهنگ شوند، پس انداز محقق خواهد شد و گرنه در صورت‏ناهماهنگى بين اعضاء و مدير و سرپرست آن و يا تك روى و خودسرى اعضاء نه تنها پس اندازى صورت نمى‏گيرد، چه بسا دراداره آن سازمان يا خانواده مشكل اساسى رخ‏دهد. از اين رو، اگر مدير و سرپرست مثلاً راه قناعت را در پيش گيرد، ولى افرادزير مجموعه‏اش راه اسراف و تبذير و ريخت پاش را، قطعاً پس اندازى محقق نخواهد شد و به نتيجه مطلوب نخواهند رسيد.
در صورت تحقق پس انداز و هدايت آن به سوى فعاليت‏هاى توليدى، زمينه توسعه اقتصادى فراهم مى‏گردد و باعث ايجاداشتغال، جلوگيرى از اسراف در مصرف، افزايش درآمد و بهبود سطح زندگى افراد خواهد شد. توانايى پس انداز در جامعه وتشويق افراد به اين كار باعث كاهش روحيه مصرف گرايى و عادت نمودن افراد به اين امر مى‏شود.
پس انداز در منابع اسلامى مورد تأكيد فراوان قرار گرفته و همواره به مسلمانان در تحقق آن توصيه شده است.
امام رضا(ع) فرمود:
اِنَّ الاِنسانَ اِذا ادَّخَرَ طعامَ سَنَةٍ، خَفَّ ظَهرُهُ وَ اسْتَراحَ، و كانَ اَبوجعفر و اَبُوعبداللَّه(ع)، لايَشتَرِيانِ عُقدَةً حتى يُحرِزا طَعامَ سَنَتِهِما. 
به درستى كه اگر آدمى خوراك يك سال را ذخيره كند، خود را سبكبار و آسوده حس مى‏كند، و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) چنين بودند -هنگامى كه امكانى به هم مى‏رسيد - باغى نمى‏خريدند (به منظور تأمين آينده)، مگر پس از اينكه به مقدار يك سال خوراك خود، كنارمى‏گذاشتند.
اين شيوه و روش در زندگى، آسايش خاطر را به همراه دارد و آرامش و آسايش خاطر زمينه اصلى رشد انديشه و عمل بدون‏شك اين امر در هر مجموعه‏اى به ويژه در نهاد خانواده باعث آرامش زن و فرزندان مى‏گردد، و هرگونه نگرانى و تشويش خاطر ازآينده را از كانون خانواده مى‏زدايد. سرپرست اين چنين خانواده در جامعه سر فراز است و بدون چشمداشت به ديگران، مستقل وبا شخصيت زندگى مى‏كند و به زير پا نهادن اصول اخلاقى و احكام دينى روى نمى‏آورد.
بنابراين تأمين ساليانه زندگى در واقع همان اهميت پس انداز را مى‏رساند كه اين خود نمونه‏اى از پس انداز ممدوح است كه درصفحات بعد به آن مى‏پردازيم. 
نكته قابل توجه اينكه، پس انداز هميشه به معناى ذخيره كردن اموال در دنيا نيست، بلكه آنچه در روايات مورد تأكيد قرارگرفته است، پس انداز در امور معنوى است كه آثار و بركات آن چه بسا از پس انداز مادى بيشتر و ماندگارتر است؛ چنان كه‏پيامبر اسلام(ص) فرمود:
اِذا ماتَ المُؤمِنُ اِنقَطَعَ عَمَلُهُ اِلاّ مِن ثَلاثٍ: صدقةٌ جاريةٌ، اَو عِلمٌ يُنتَفِعُ بِهِ اَو وَلَدٌ صالحٌ يَدْعُو بِهِ. 
پس از مرگ تمام ارتباط آدمى با دنيا قطع مى‏شود مگر در سه مورد: صدقه جاريه (كه همواره تا زمانى كه باقى است، ثوابش به صاحبش‏مى‏رسد)، علم سودمند و فرزند صالح.
3 - 2. اقسام پس انداز
با توجه به اهداف عقلايى و شرعى از پس انداز، مى‏توان آن را به ممدوح و مذموم، تقسيم نمود:
الف. پس انداز ممدوح:
پس انداز اگر به هدف منطقى و عقلايى در جهت حفظ عزت نفس و آبروى مؤمن نزد ديگران، پيشگيرى از ابتلاى به فقر،توسعه بر اهل و عيال، انجام واجبات و امور خير از قبيل وقف، انفاق، دستگيرى از مستمندان، راه سازى، آب رسانى، احداث‏پل، مدرسه، بيمارستان و.... باشد، پسنديده و ممدوح خواهد بود كه شايسته است مؤمن درصدد جمع آورى مال براى اين‏امور باشد.
قرآن كريم در داستان حضرت يوسف(ع) به اين فراز اشاره دارد كه پس از خواب ديدن پادشاه و تعبير آن حضرت مبنى بر اين‏كه ساليان قحطى در پيش است، خود حضرت يوسف(ع) پيشنهاد كرد كه به پس انداز و ذخيره سازى گندم بپردازند. چنان كه‏در آياتى مى‏فرمايند:
(او به زندان آمد، و چنين گفت): يوسف، اى مرد بسيار راستگو! درباره اين خواب اظهار نظر كن كه هفت گاو چاق را هفت گاولاغر مى‏خورند؛ و هفت خوشه‏تر، و هفت خوشه خشكيده؛ تا به سوى مردم باز گردم، شايد (از تعبير اين خواب) آگاه شوند!گفت: »هفت سال با جديت زراعت مى‏كنيد؛ و آنچه را درو كرديد، جز كمى كه مى‏خوريد، در خوشه‏هاى خود باقى بگذاريد (وذخيره نماييد). پس از آن، هفت سال سخت (و خشكى و قحطى) مى‏آيد، كه آنچه را باران فراوان نصيب مردم مى‏شود؛ و در آن‏سال مردم عصاره (ميوه‏ها و دانه‏هاى روغنى را) مى‏گيرند (و سال پر بركتى است.) 
از اين آيات به خوبى به دست مى‏آيد كه اگر پس انداز و ذخيره سازى به هدف استوارى عموم جامعه باشد امرى پسنديده ونيكو است. به طورى كه پيامبر الهى خود عهده‏دار خزانه دارى آن مى‏گردد.
در روايات نيز با توجه به همين امر عقلايى تدبير، به جواز نگهدارى ذخيره يك سال از طعام اشاره شده است. امام صادق(ع)مى‏فرمايد:
فَانَّ النّاسَ اِنَّما يُعطَونَ مِنَ السَّنَةِ اِلىَ السَّنَةِ فَللِرَّجُلِ اَن يَأخُذَ ما يَكفيهِ وَ يَكفى عِيالَهُ مِنَ السَّنَةِ اِلى السَّنةِ. 
(طعام) مردم سال به سال داده مى‏شود. پس شخص مى‏تواند به اندازه قوت خود و خانواده‏اش به اندازه يك سال ذخيره كند.
و نيز از حضرت رضا(ع) نقل شده است كه:
سَأَلَ مُعَمَّرُ بنُ خَلاّد اَبَا الحَسَنِ الرضا(ع) عَنْ حَبْسِ الطَّعامِ سَنَةً؟ فقال اَنا اَفعَلهُ يَعنى بِذلِكَ اِحرازَ القُوتِ. 
معمر بن خلاد از امام رضا(ع) درباره نگهدارى طعام براى يك سال پرسيد. آن حضرت فرمود: من اين كار را انجام مى‏دهم. يعنى قوت يك سال‏را نگه مى‏دارم.
در روايت ديگرى نيز پى جويى امر دنيا براى اينكه شخص محتاج ديگران نشود و آبروى خود را نزد ديگران محفوظ بدارد. وبر اهل و عيال خود توسعه دهد، امرى شايسته تلقى شده است.
امام باقر(ع) مى‏فرمايد:
مَن طَلَبَ الرَّزقَ فى الدُّنيا اِستعفافاًعَنِ النّاسِ وَ تَوسيعاً عَلى اَهلهِ وَ تَعَطُّفاً عَلى جارِهِ لَقِىَ اللَّهَ عزَّوجلَّ يَومَ القِيامَةِ وَ وَجهُهُ مِثلُ القَمَر ليلةَالبَدرِ. 
كسى كه براى به دست آوردن روزى در دنيا بكوشد تا بدين وسيله از مردم بى نياز شود و بر اهل و خانواده خود وسعت بخشد و به همسايگانش‏كمك نمايد، خداوند را در روز قيامت ملاقات مى‏كند در حالى كه صورتش مثل ماه شب چهارده مى‏درخشد.
حفر چاه و ايجاد قنات براى تأمين آب آشاميدنى مردم، جزو اعمال صالح و پس انداز معنوى شمرده شده است. امام‏صادق(ع) مى‏فرمايد:
سِتُّ خِصالٍ يَنتَفِعُ بِهَا المُؤمِنُ بَعدَ مَوتِهِ، وَلَدٌ صالِحٌ يَستَغفِرُلَهُ وَ مُصحَفٌ يُقرَ أُفيه و قليبٌ يَحفِرُهُ وَ غرَسٌ يغرسُهُ وَ صَدَقَهُ ماءٍ يَجْريه وَ سُنَّةٌحَسَنَةٌ يُؤخَذُ بها بَعدَهُ. 
چاه آبى كه حفر كند و پس از او از آن بهره بردارى شود، درختى كه بكارد و از ميوه آن استفاده نمايند و چشمه آبى كه بر مردم وقف كند، وسنت نيكى كه بنيان نهاده و بعد از مرگش دنبال شود.
حضرت امير(ع) با دست مبارك خويش قنات‏هاى بسيارى مانند قنات »ابى نيزر«، »بغيبغه« و چاه »ينبع« را حفر نمود و در راه خداوقف كرد كه آثار برخى هنوز تحت عنوان »آبار« على(ع) باقى است. 
پيشوايان دينى همواره مردم را به سبقت گرفتن در راه حفظ و تأمين منافع و مصالح اجتماعى توصيه و تشويق مى‏كردند وخودشان در اين راه پيشگام بودند. امام صادق(ع) به معتب فرمود: در مدينه گرانى شده، چقدر آذوقه داريم؟ گفت: به اندازه‏كفايت چند ماه. فرمود: آنها را بيرون آور و بفروش. گفت: در مدينه آذوقه‏اى نيست! فرمود: آن را بفروش. معتب مى‏گويدوقتى كه آنها را فروختم، فرمود: مانند مردم نان خانه را روزانه خريدارى كن. و فرمود: اى معتب! غذاى عيالم را نيمى از گندم‏و نيمى از جو قرار ده؛ زيرا خداوند مى‏داند كه مى‏توانم آنها را از بهترين گندم اطعام كنم ولكن دوست دارم كه خداوند مراببيند كه تقدير معيشت را نيكو انجام مى‏دهم. 
تعاليم ارزشمند دين اسلام در دعوت و تشويق به پس انداز، نشانه جايگاه رفيع آن است. از اين رو، جامعه‏اى كه خواستار توسعه‏اقتصادى و دستيابى به قدرت توليد در حد مطلوب و خود كفايى است و مى‏خواهد به خواسته‏هاى آرمانى خويش دست يابد،ناگزير بايد برخى سختى‏ها را پذيرا شود و نيز از بعضى از لذت‏ها و آسايش‏ها صرفنظر كند و بهترين و ارزنده‏ترين‏اندوخته‏هاى مالى و فكرى خود را در اين جهت به كار گيرد.
ب. پس انداز مذموم (كنز):
پس انداز، نوعى جمع آورى اموال و ذخيره سازى آن است. در منطق اسلام جمع مال و ذخيره نمودن آن بستگى به اهداف آن‏دارد. اگر اهداف آن، امرى عقلايى و شايسته باشد، پس انداز و جمع آورى اموال نيز شايسته است و گرنه ممنوع و مذموم به‏شمار مى‏رود؛ چرا كه اين امر سبب مى‏شود سرمايه‏ها در راههاى مورد رضايت الهى به جريان نيفتد و هرگاه دين خدا وبندگان او به او نيازمند شدند، به آن دسترسى نداشته باشند و افرادى كه حقوق مالى اجتماعى به عهده آنان نهاده شده است،از وظايف مالى خود در برابرجامعه و همنوعان سر باز زنند.
بنابراين اگر جمع آورى اموال با اهداف ثروت اندوزى، جمع آورى كنز و احتكار باشد، صاحب آن از پرداخت حقوق واجب مالى‏آنها نيز خوددارى كند، از ناشايست‏ترين اعمال بوده قرآن كريم نيز با لحن شديد آن را مورد خشم و غضب الهى قرار داده ووعده عذاب دردناك بر آن داده است. آنجا كه مى‏فرمايد:
وَ الذَّينَ يَكنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّةَ وَ لا يُنفِقُونَها فى سَبيل اللَّهِ فَبَشِّرهُمْ بِعَذابٍ‏أَليم. 
و كسانى كه طلا و نقره را گنجينه (و ذخيره و پنهان) مى‏سازند، و درراه خدا انفاق نمى‏كنند، به مجازات دردناكى بشارت ده!
و نيز كسانى كه بواسطه صفت زشت بخل به جمع آورى اموال مى‏پردازند مورد مذمت و نكوهش شديد واقع شده‏اند:
اَلَّذينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأَمُروُنَ النّاسَ بِالبُخلِ وَ يَكتُمُونَ ما اتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضلِهِ وَ اَعتَدنا لِلكافِرينَ عَذاباً مُهيناً. 
كتمان مى‏نمايند. (اين عمل، در حقيقت ازكفرشان سرچشمه گرفته؛) و ما براى كافران، عذاب خوار كننده‏اى آماده كرده‏ايم.
در روايات اسلامى نيزذخيره سازى غير عقلايى و منطقى اموال مورد سرزنش قرار گرفته و كيفر الهى آن، قحطى زمانه دانسته شده‏است. پيامبر اسلام(ص) در اين زمينه مى‏فرمايد:
اِذا اَبْغَضَ النّاسُ فُقَراءَهُم، وَ اَظهَرُوا عِمارَةَ أَسواقِهِم وَ تَبارَكُوا عَلى جَمعُ الدّارهِمِ رَماهُمُ اللَّهُ بِالقَحطِ مِنَ الزَّمانِ. 
هنگامى كه مردمان از فقيران متنفر باشند، و به ظاهر آرايى بازارها بپردازند و براى جمع آورى مال تلاش كنند، خداوند آنان را با قحطى زمانه‏كيفر مى‏دهد.
به نظر مى‏رسد وجه آن اين باشد كه نيازهاى دينى و اجتماعى موجود در جامعه را بر نيازهاى احتمالى خود و خانواده‏اش‏مقدم نداشته است.
حريصان بر اموال، حدى براى پس انداز نگه نمى‏دارند و تا آنجا كه ممكن است مى‏خواهند به جمع آورى اموال بپردازند وتوجهى به ديگران ندارند و تنها به منافع خود مى‏انديشند و اگر در كنار آنها هم مؤمنانى نيازمند وجود داشته باشند، برايشان فرقى‏نمى‏كند. اينان به فكر مصالح جامعه اسلامى نيستند و تنها به ازدياد ثروت خويش مى‏انديشند.
3 - 3. روش نگهدارى و رشد پس انداز
گردش صحيح چرخ زندگى، نياز به تدبير و برنامه‏ريزى دارد و آن كس، سلامت زندگى خويش را تضمين مى‏كند كه آينده را موردتوجه قرار داده و از عاقبت كارهاى خويش غافل نباشد.
در اسلام، دور انديشى و عاقبت نگرى در بعد اقتصادى زندگى نيز داراى اهميت ويژه‏اى است و توجه به آن لازم است.پيشوايان راستين اسلام به اين مهم عنايت كافى داشته‏اند. چنان كه امام على(ع) فرمودند:
فَدَعِ الاِسر افَ مُقتَصداً وَ اذكُر فِى اليَوم غَدَاً وَ اَمسِك مِنَ المالِ بِقَدرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدِّمِ الفَضلِ لِيَوم حاجَتِكَ. 
از اسراف بپرهيز، و ميانه روى را برگزين، از امروز به فكر فردا باش و از اموال دنيا به اندازه كفاف خويش نگهدار و زيادى را براى روزنيازمندى‏ات در آخرت پيش فرست.
امام كاظم(ع) در مورد روش حفظ و نگهدارى پس انداز، نمونه‏اى از عمل پدربزرگوارش را چنين نقل مى‏فرمايند:
ايشان اموال خويش را در مكان‏هاى متعدد جاى مى‏داد. روزى شخصى به آن حضرت عرض كرد: چرا چندين انبار براى اموال‏ساخته‏اى؟ اگر همه را در يك جا انبار كنى، خرجش كمتر است و نفعش بيشتر!
پدرم پاسخ داد: من از آن رو آنها را در جاهاى متعدد جاى داده‏ام كه اگر اتفاقى افتاد همه آنها نابود نشود. 
روش نگهدارى پس انداز امام صادق(ع) به ما ياد مى‏دهد كه اگر سرمايه‏ها در مجارى مختلف سرمايه گذارى شود مناسب‏تراست تا در صورت بروز حادثه‏اى در مورد برخى از سرمايه‏ها، سرمايه‏هاى ديگر سالم بمانند و شخص نيز مناسب است‏كسانى كه به فكر پس انداز ممدوح هستند و مى‏خواهند بخشى‏ازدرآمد خود را به اين أمر اختصاص دهند، پس انداز آنان به گونه‏سرمايه گذارى شود كه هم از راكد شدن محفوظ بماند و هم داراى رشد باشد و نيز ديگر افراد جامعه از آن بهره‏مند شوند.
افزون بر مطلب فوق بايد به نرخ تورم نيز توجه كافى داشت و تا حد ممكن پس انداز به صورت نقدى و به گونه‏اى انجام نگيردكه با مرور زمان، ارزش پس انداز كم گردد؛ بلكه آن را به صورت اجناسى در آورد كه با گذشت زمان، ارزش آنها نيز افزوده‏شود. مثلاً كسى كه مى‏خواهد براى خريد جهيزيه، اقدام به پس انداز كند بهتر است به جاى اينكه، پول نقد را پس انداز كند،آن را به وسايل ضرورى جهيزيه تبديل نمايد. و يا كسى كه مى‏خواهد مسكنى تهيه نمايد. آن را به خريد زمين و مانند آن‏اختصاص دهد.

منبع : كتاب تدبير معيشت از ديدگاه آيات و روايات