محور : اقتصاد خانواده

درآمد

درآمد، عبارت است از كليه وجوه و ارزش كالاهايى كه در دوره زمانى معينى به يك فرد، گروهى از افراد، يك بنگاه يايك اقتصاد تعلق مى‏گيرد. در آمد ممكن است از محل عرضه عوامل توليد سرچشمه گرفته مانند دستمزد، سود، اجاره و ياحاصل دريافت يك هديه و بهره مندى از يك پرداخت انتقالى باشد. 
درآمد از مفاهيم بسيار مهم در علم اقتصاد به شمار مى‏رود. در انتخاب الگوى مصرف، به عنوان عامل محدود كننده دخالت‏دارد بدين معنى كه، مصرف كننده نمى‏تواند مصرفى بيش از ميزان كل درآمد خود داشته باشد. تدبير معيشت اقتضا مى‏كند كه‏درآمد ثابت خود را چنان به‏مصرف كالاها اختصاص دهد كه بيشترين مطلوبيت را به دست آورد.
در بحث درآمد توجه بيشتر به درآمد شخص مسلمان است، اينكه بيشترين مطابقت را با تعاليم اسلام داشته باشد، از اين روحلال بودن آن مورد تأكيد است.

1 - 1. منابع درآمد
منابع درآمد در روايات اسلامى در پنج محور اساسى مطرح شده است، چنان كه اميرمؤمنان على(ع) مى‏فرمايد:
انَّ مَعايِشَ الخَلقِ خَمسَةٌ: اَلاِمارَةُ و الْعِمَارَةُ و التِّجارَةُ، وَ الاِجارَةُ وَ الصَّدَقاتُ... 
امرار معيشت و زندگى مردم از پنج طريق انجام مى‏پذيرد: امارت، عمران و توليد، تجارت و مبادله، اجاره و تأمين اجتماعى.
منابع مختلف درآمد به صورت كلى با نامهاى متنوع، تحت عناوين بالا قرار مى‏گيرند.
از آنجا كه بحث در حوزه اسلام است، مهم است كه فرد مسلمان درآمد خود را از چه راهى به دست آورد و چگونه و در چه راهى‏آن را مصرف كند. تدبير صحيح در امور معيشت ايجاب مى‏كند كه محدوديت‏هاى درآمد، اقسام درآمد، حلال بودن و اهميت آن‏بررسى و روشن شود. از اين رو پيرامون اين مباحث مطالبى بيان مى‏كنيم.
1 - 2. محدوديت‏هاى درآمد
درآمدها به حسب مقدار، در زمان‏هاى گوناگون و مناطق مختلف، تفاوت اساسى دارند. از اين جهت، در اقتصاد اسلامى از لحاظكميت، حد معينى براى درآمد مشخص نگرديده؛ زيرا فردى كه در جامعه صدر اسلام فعاليت اقتصادى مى‏كرده است از نظردرآمد و هزينه زندگى، با مسلمانى كه در زمان حاضر تلاش اقتصادى دارد، قابل مقايسه نيست و در نتيجه امكان ندارد كه يك‏محدوديت ثابت كمى و يكسان براى درآمد هر دو در نظر گرفت، اما آنچه كارايى و امكان اجرا در كليه زمان‏ها و جوامع‏مختلف را دارد، محدوديت كيفى است. از اين رو، هر نظامى مى‏تواند درآمد را بر اساس مقياس كيفى و ارزشهاى مورد نظرخود، تحديد نمايد.
در اين راستا، نظام اقتصاد اسلامى نيز درآمد را به طور كيفى محدود كرده، و در سايه اين محدوديت طبعاً، كميت و مقدار درآمدنيز كنترل شده است.
روشن است كه محدوديت‏هاى كيفى، در جهات مختلف با يكديگر تفاوت دارند، كه برخى از آنها عبارتند از: محدوديت‏نشأت گرفته از كسب‏ها و مبادلات حرام، ممنوعيت ربا، ممنوعيت توليد مشروبات الكلى، قمار، احتكار و... .
نتيجه اينكه، محدوديت‏هاى كيفى درآمد بر روى مقدار و كميت در آمد تأثير مى‏گذارند؛ در عين حال، اين تأثير گذارى آن‏چنان نيست كه افراد را از جهت تلاش و فعاليت اقتصادى بى‏انگيزه كند و يا اينكه افراد نتوانند زمينه ظلم و محروميت را درجامعه از بين ببرند. 
توضيح بيشتر آنكه، قوانين و تعاليم ارزشمند اسلام حق انسان را در خواستن و به دست آوردن متاع زندگى قبول نموده و او رادر روشهاى كسب روزى و لوازم زندگى كاملاً آزاد مى‏داند ولى هرگز اجازه نمى‏دهد كه انسان در شيوه‏هاى كسب، راهى را درپيش گيرد كه منجر به فساد اخلاق و سقوط انسان شود يا سبب ضرر رساندن به مدنيت و تمدن انسانى گردد. قانون اسلام نه‏تنها تمام منكرات و فواحش، بلكه همه راههايى را كه به آنها منجر مى‏شود، تحريم مى‏كند يعنى مانند توليد و بوجود آوردن،واسطه شدن، خريد و فروش، استعمال و اقدام به آنها به هر نحوى كه باشد، حرام مى‏شمارد.
در احاديث به صورت كلى، راههايى كه در آنها وجهى از وجوه فساد در جامعه مطرح گردد. مورد نهى واقع شده است؛ درحقيقت مجموعه شيوه‏هاى مجاز و غير مجاز مبادلات و مسائل مالى را بيان نموده‏اند. در اين رابطه بخشى از سخن ارزشمندامام صادق(ع) را نقل مى‏كنيم كه فرمود:
خريد و فروش و روشهاى فاسد و نيز چيزهايى كه علتى از علل فساد در آن باشد و همينطور وسايل لهو و هر چه از آن‏تصاحب، بخشيدن، عاريه دادن و تمام تصرفات در آنها حرام است. 
مطلب قابل توجه آنكه، در برخى روايات خوردن مال حرام تحت عنوان »اكل سحت« از گناهان كبيره محسوب شده و از آن نهى‏شده است، كه بايد گفت: مراد از خوردن مال‏حرام، خصوص خوردن و آشاميدن نيست، بلكه مطلق تصرف است، خواه به مصرف‏خوردن و آشاميدن برسد يا به مصرف لباس و مسكن و مانند آن، يا اينكه آن را مصرف نكند ولى متصرف شده و به صاحبش‏نرساند. در تمام اين موارد »خوردن مال حرام« بر آن صدق مى‏كند؛ چنان كه مراد از خوردن مال يتيم و مال ربوى نيز، حرام‏بودن تمام اقسام تصرف در آنها است.
علاوه اينكه، ظاهر لفظ »سُحت« جميع اقسام مال حرام را شامل مى‏شود يعنى هر مالى را كه شخص از راه نامشروع تصرف‏كند، أكل سحت است.  مانند شخصى كه در اداره‏اى مشغول خدمت باشد و حقوقى كه مى‏گيرد بر اساس انجام وظيفه‏اى‏است كه تعريف شده است، حال در انجام وظيفه‏اش كوتاهى كند يا از اموال بيت المال استفاده شخصى نمايد، اين نوع‏تصرفات نيز از مصاديق روشن اكل سحت است.
1 - 3. اقسام درآمد
درآمد با توجه به منابع مختلف آن به دو صورت درآمد حلال و درآمد حرام قابل تقسيم مى‏باشد:
الف. درآمد حلال:
درآمد حلال، عبارت است از وجوهى كه بر اساس شيوه‏هاى مشروع و مجاز به دست آيد.
اهميت درآمد حلال: توصيه اكيد قرآن كريم و روايات اسلامى به همه رهروان راه حق اين است كه علاوه بر مراقبت بر پاكى وطهارت غذاى جسمانى، در جهت طهارت غذاى روحانى نيز مواظبت نمايند.
به عبارت ديگر، مراقبت در جهت پاكى ظاهرى و باطنى غذا حتى در بحرانى‏ترين و سخت‏ترين لحظات زندگى فراموش‏نشود.
در داستان اصحاب كهف، با اينكه بعد از بيدارى قاعدتاً بسيار گرسنه بودند و ذخيره بدن آنها در اين مدت طولانى مصرف‏شده بود، ولى باز به كسى كه مأمور خريد غذا مى‏شود توصيه مى‏كنند هر غذايى را نخرد، بلكه بنگرد در ميان فروشندگان‏كدامين نفر غذايش از همه پاك‏تر است، آن را انتخاب كند. 
امروزه بسيارى از مردم جهان به اهميت پاكى غذا از آلودگى ظاهرى پى برده‏اند، غافل از اينكه غذاها بايد از آلودگى به حرام، ربا،غش و تقلب و هر گونه آلودگى باطنى نيز پاك باشد.
از اين رو، در روايات فراوانى به كوشش و جديت در به دست آوردن لقمه حلال و نيز صبحگاهان پى روزى حلال رفتن‏سفارش أكيد شده است كه در اين زمينه برخى از آنها را ياد آور مى‏شويم. پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايد:
اَلعِبادةُ سَبعُونَ جُزءً اَفضَلُها طَلَبُ الحَلالِ. 
عبادت هفتاد جز دارد، برترين آنها طلب حلال است.
و نيز فرمود:
كسى كه خسته از طلب حلال شب را به صبح آورد، در حال بخشودگى گذرانده است. 
امام صادق(ع) فرمودند: »به هر كس از يارانتان برخورديد، سلام مرا برسانيد و بگوييد: بر شما باد به تقواى الهى و توجه به‏آنچه توسط آن به ما عند اللَّه و پاداش الهى مى‏توان دست يافت. قسم به خدا، ما به شما فرمان نمى‏دهيم مگر آنچه را به نفس‏خود امر مى‏كنيم. بر شما باد به كوشش و جديت، و هر گاه نماز صبح را ادا كرديد و بازگشتيد، صبح زود در پى روزى برويد ودر طلب حلال باشيد، همانا خداوند به شما روزى خواهد داد و بر آن ياريتان خواهد فرمود. 
اميرمؤمنان(ع) هنگامى كه زندگى فردى يك فرد مؤمن را زمان بندى مى‏كند، بعد از قرار دادن اقتصاد در كنار عبادت وارزشهاى اخلاقى مى‏فرمايد:
خردمند را نشايد جز آن كه در پى سه چيز حركت كند: كسب حلال براى تأمين زندگى، يا گام نهادن در راه آخرت، يا به دست آوردن لذت‏هاى‏حلال. 
حدود و شرايط مبادلات، و فعاليت‏هاى اقتصادى در روايات اسلامى، فراوان مطرح شده است كه تمام آنها كسب و درآمدحلال را مد نظر قرار دادند. چنان كه پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايد:
طَلَبُ الحَلالِ واجبٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ. 
تحصيل و كسب روزى حلال بر هر مسلمانى واجب است.
و نيز فرمود:
طُوبى لِمَن اكتَسَبَ مِنَ المُؤمنينَ مالاً مِنْ غَيرِ مَعصِيَةٍ. 
خوشا مؤمنانى كه مالى بى معصيت (و شكستن مقررات و تعاليم الهى) به دست آورند.
همانطور كه در كسب و درآمد، تأكيد بر حلال بودن است، در انفاق كه نوعى تصرف در اموال است نيز چنين است يعنى بايد دراموال مشروع و حلال صورت گيرد. بنابراين اگر مالى از راه حرام و غير مشروع و خارج از محدوده مقررات و تعاليم دين به دست‏آمده باشد و آن را انفاق كند، ارزشى نخواهد داشت و بايد آن را به صاحبان اصلى‏اش برگرداند.
... اَنفِقُوا مِنْ طَيباتِ ما كَسَبتُم. 
... از مال‏هاى پاكى كه به دست آورده‏ايد، انفاق كنيد.
امام صادق(ع) در تفسير اين آيه شريفه مى‏فرمايد: مردم در دوران خودسرى و آزادى اقتصادى جاهليت، ثروت هايى به‏دست آورده بودند، پس از گرويدن به دين اسلام خواستند اين بخش از اموال خود را به محرومان انفاق كنند، اما خداوند اين‏كار را نپذيرفت، و حلال و مشروع بودن اموال را در انفاق شرط نمود. اين دستور الهى، اهميت درآمد حلال و محدوديت درمال اندوزى را روشن مى‏سازد. 
آثار درآمد حلال: هر غذايى آثار وضعى خودش را دارد، غذاهاى حرام سبب تاريكى قلب، عدم تأثير انوار الهى در آن، عدم‏تشخيص حق از باطل شده، در نهايت به سقوط انسان مى‏انجامد، ولى غذاهاى پاك و حلال موجب نورانيت قلب و صفاى‏باطن، تمييز حق از باطل، استجابت دعا و در نهايت سبب سعادت و كمال آدمى خواهد شد. مطالعه و بررسى سوابق زندگى‏سعادتمندان و شقاوتمندان و ظالمان تاريخ اين نكته را به خوبى نشان مى‏دهد. از اين رو در روايات اسلامى تأكيد فراوانى‏روى غذاى حلال و تأثير آن در استجابت دعا و صفاى قلب شده است.
شخصى خدمت پيامبر اسلام(ص) آمد وعرض نمود: دوست دارم دعاى من به اجابت برسد. حضرت فرمود:
»طَهِّر مَأكَلَتكَ وَ لا تُدخِلْ بَطنَكَ الحَرامَ؛ 
غذاى خود را پاك كن و غذاى حرام را در معده خود وارد منما.
و نيز در روايت ديگر مى‏فرمود:
مَن اَحَبَّ اَنْ يُستَجابَ دُعائَهُ فَليُطَيَّبْ مَطْعَمهُ وَ مَكْسَبَهُ 
هر كه دوست دارد دعايش مستجاب گردد، بايد غذا و كسب خود را پاك كند.
همانطور كه اشاره شد در آمد و لقمه حلال آثار فراوانى دارد، كه در روايات آمده است. در اينجا به اشاره برخى از آنها اكتفامى‏كنيم:
نورانى شدن قلب، 
عبور به سرعت از پل صراط، 
مشمول رحمت الهى، 
در شمار انبياء درآمدن، 
ثواب صدقه، 
باز شدن درهاى بهشت به روى او و.... 
ب. درآمد حرام:
در قرآن كريم شيوه‏هاى نامشروع چون »أكل مال به باطل«، »ربا«، »ظلم«، »فساد« و انواع راههاى نادرست درآمد سخن رفته‏است و از آنها نهى شده است.
در روايات اسلامى، شيوه‏هاى درآمد حرام و جمع آورى ثروت‏هاى نامشروع از گناهان كبيره شمرده شده است، و برخى ازشيوه‏ها چون كم فروشى، اسراف، تبذير (ريخت و پاش)، خيانت و ربا همسان بدترين گناهان چون آدم كشى ياد شده است‏يعنى به وسيله اين شيوه‏ها، رگ حيات اقتصادى انسان بريده مى‏شود و او را به مرگ تدريجى مى‏كشاند.  امام رضا(ع) در بيان‏شرايط ايمان فرموده‏اند:
... وَ اجتِنابُ الكَبائِرِ وَ هىَ قَتْلُ النَّفسِ الَّتى حَرَّمَ اللَّهُ تَعالى وَ أَكلُ الرّبا بَعدَ البينّةِ... وَ البَخْسُ فى المِكيالِ وَ الميزانِ... وَ الاسرافُ وَالتَّبذيرُ... وَ الخيانةُ... . 
(از شرايط ايمان است) دورى از گناهان كبيره يعنى كشتن انسان - كه خداوند نهى كرده است - ... و ربا خوارى پس از بينه و دليل، كم گذاشتن‏پيمانه و ترازو،... اسراف، تبذير... و خيانت...
اهميت اين مطالب باعث شد كه يكى از مباحث مهم فقهى در كتب اسلامى پيرامون »مكاسب محرمه« باشد و در آن مقوله،كسب‏هايى كه از ديدگاه اسلام داراى مضرات فردى، اجتماعى، جسمى، روانى، فكرى، اخلاقى و اقتصادى است مورد بررسى‏قرار گيرند توجه به اين گونه مباحث، تفاوت ديدگاه اسلام با ديدگاههاى مكاتب ديگر را در زمينه اقتصاد روشن مى‏نمايد. برخى ازمحورهاى اهم را در كسب‏هاى حرام در اينجا مى‏آوريم:
الف - درآمد از طريق اغراء به جهل و تثبيت جهالت مردم و تحكيم عقايد سخيف و خرافى نظير بت فروشى و صليب‏فروشى.
ب - تحصيل درآمد از طريق اغفال و اضلال كه فروش كتابهاى گمراه كننده از اين قبيل است. در اسلام، شكستن سكه دارند،مانعى ندارد؛ اما براى كسانى كه فاقد اين قدرتند، صحيح نيست. امروز به نام آزادى عقيده و فكر، نشر و خريد و فروش هركتابى را درست مى‏دانند؛ اما اسلام اين راه درآمد را به روى پيروان خود بسته است.
ج - تقويت دشمنان به هر نحوى، مانند فروش سلاح، نسخ خطى قيمتى و نفت به دشمنان دين، بلكه هر گونه خريد و فروش‏كه سبب شود دشمن، قوى و دوست ضعيف شود در اسلام ممنوع است.
د - تحصيل درآمد از راه توليد يا خريد و فروش و مبادله موادى كه كاربرد آن‏ها براى بشر زيان دارد يا فايده‏اى ندارد. مبادله‏شراب، آلات قمار و غش (حيله و خيانت در معامله) از اين قبيل است.
ه - گاهى ماده مضرى در كار نيست؛ بلكه نوع كارى كه فرد در مقابل آن واقع مى‏شود بيهوده يا مضر است مثل لهو و غنا، ياهجو مؤمن...
و - نوع ديگر، كارى است كه از نظر اسلام بالاتر از مسائل اقتصادى است؛ از قبيل اجرت در قضاوت تعليم دين و قرآن، اجرت‏بر اذان و افتاء، اين گونه كارها بايد بلاعوض صورت گيرد، ولى بودجه عامل از بيت المال تأمين شود. اينگونه كارها را اسلام‏فوق مبادله و خريد و فروش مى‏داند. افتاء و ارشاد نيز از اين قبيل است.
ز - كارهايى مثل ساختن يا مبادله ظروف طلا و نقره كه به تجمل پرستى مفرطمنجرشود. 
با توجه به اهميت احكام اسلام، شايسته است هر فرد مسلمان با آگاهى و علم از مسائل آن، خريد و فروش و ديگر مواردمورد نياز در امور معيشت را طورى تدبير كند كه به حرام آلوده نشود. از اين رو، آگاهى در اين مباحث نقش تأثير گذارى درنحوه تدبير و تصميم‏گيرى خواهد داشت.
پرهيز از درآمد حرام: پرهيز از درآمد حرام و خوردن لقمه حرام، مهم‏تر از انجام اعمال صالح است، روايات در اين زمينه‏فراوان است كه برخى از آنها را در اينجا مى‏آوريم:
رسول خدا(ص) فرمود:
تَركُ لُقمَةِ الحَرامِ اَحَبُّ اِلىَ اللَّهِ مِنْ صَلاةِ اَلْفَىِ رَكعَةٍ تَطَوُّعاً؛ 
نخوردن لقمه حرامى نزد خداوند از دو هزار ركعت نماز مستحبى خواندن بهتر است.
امام صادق(ع) فرمود: سعى و كوشش كنيد در به جا آوردن اعمال صالح و اگر عمل صالح انجام نمى‏دهيد، پس معصيت نكنيد.به درستى كسى كه بنا مى‏كند و خراب نمى‏كند، بنايش بالا مى‏رود؛ هر چند كم باشد و كسى كه بنا مى‏كند و خراب مى‏كند، بنايى‏ندارد. 
و نيز فرمود:
رد كردن يك درهم حرام به صاحبش نزد خداوند با هفتاد حج قبول شده برابر است.
پيامدهاى درآمد حرام: غذايى كه انسان مى‏خورد به منزله بذرى است كه در زمين پاشيده مى‏شود، پس اگر آن غذا پاكيزه وحلال باشد اثرش در قلب ظاهر مى‏شود كه منشأ خيرات و پيدايش نيكى‏ها خواهد بود و اگر آن خوراك پليد و حرام باشدقلب را كدر و تيره نموده، كه در اثر قساوت و ظلمت، اميد خيرى به آن نخواهد بود، لذا صاحب چنين قلبى از تسليم شدن دربرابر حق خوددارى مى‏كند و پند و اندرز در او اثر نمى‏كند و سخت‏ترين مناظر رقت بار او را متأثر نمى‏كند، امام حسين(ع) در روزعاشورا به لشكريان عمر سعد ضمن خطبه‏اش فرمود:
فَقَدُ مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الحَرامِ و طُبِعَ عَلى قُلُوبِكُم وَيلَكُمْ اَلا تَنصِفُون اَلا تَسمَعُونَ. 
شكم هايتان از حرام پر شده و بر دلهايتان مهر خورده، ديگر حق را نمى‏پذيريد، واى بر شما، آيا انصاف نمى‏دهيد، آيا گوش فرا نمى‏گيريد؟
حرام خورى باعث تضييع و عدم قبولى اعمال  ، عدم استجابت دعا،  مشمول لعنت فرشتگان  و نابودى دين و ديانت‏مى‏شود. در حالات شريك بن عبداللَّه قاضى و فقيه وارسته زمان خليفه مهدى عباسى، مشهور است كه به خاطر پذيرفتن‏سفره‏اش و خوردن غذاهاى حرام در آن، همه كمالات و فضايل معنوى و دين و ديانتش را از دست داد.
غالباً كسانى كه از مال حرام پرهيز نمى‏كنند خيال مى‏كنند كه اگر از اين مال حرام صرفنظر كنند امر معاش آنها لنگ مى‏شود وخود را سخت محتاج و گرفتار مى‏بينند، در حالى كه اين خيالى است نفسانى و وسوسه‏اى است شيطانى، و خلاف صريح‏وعده‏هاى خداوند در قرآن كريم و روايات فراوانى است كه از معصومين(ع) رسيده است؛ چرا كه خداوند رزق هر مخلوقى‏را از طريق حلال ضمانت كرده است. پس اگر عجله نكند و صبر و قناعت را پيشه سازد، رزق مقدرش قطعاً به او خواهدرسيد.
بلى گاه مى‏شود انسان به سؤ اختيار خود از طريق حرام امرار معاش مى‏كند و خودش را از رزق حلالى كه خداوند مقدرش‏فرموده، محروم مى‏سازد. پيامبر اكرم(ص) در اين زمينه در حجة الوداع فرمود:
بدانيد كه جبرئيل به قلب من الهام كرد كه هيچ كس نمى‏ميرد مگر وقتى كه تمام رزق مقدرش به او رسيده باشد، پس از خدابترسيد و در طلب روزى حريص نباشيد و طول كشيدن رزق حلالتان، شما را وا ندارد كه عجله كنيد و رزق خود را از راه حرام‏بخواهيد. جز اين نيست كه خداوند رزق حلال را بين مخلوقاتش تقسيم نموده و حرام قسمت نكرده است. پس كسى كه ازخدا بترسد و صبر كند رزق حلالش كه مقدر است به او خواهد رسيد و كسى كه پرده عفت خود را پاره كند و شتاب كرده آن رااز طريق حرام كسب كند، از رزق حلال مقدرش محروم گرديده و به آنچه كسب كرده در قيامت مواخذه خواهد شد. 
1 - 4. سالم سازى درآمدها
يكى از مهم‏ترين راهكارهاى تدبير معيشت، سالم سازى درآمدها است كه در اجراى عدالت اقتصادى - اجتماعى نقش ارزنده‏اى‏دارد. در اين جهت هر يك از دولت و مردم وظايفى را بر عهده دارند كه بايد به نحو مطلوب انجام دهند. حوزه مسئوليت‏خطير دولت ايجاب مى‏كند كه در راستاى اصلاح نظام ادارى، ارائه خدمات ادارى، نظارت همه جانبه بر توليد و توزيع كالاهاتلاش نمايد و به حقوق مردم توجه ويژه كند و با بهره‏گيرى از نويسندگان و پيشوايان فكرى و معنوى، مردمان را به سوى‏حسن روابط بهتر اجتماعى و كسب درآمد حلال فرا خواند و فضاى جامعه را بر مبناى صحيح شرعى، عقلى و عرفى براى‏زندگى همه مردم مساعد سازد.
مردم نيز وظيفه دارند از جمع آورى مال حرام به شدت بپرهيزند  و زندگى خود را با شيوه‏هاى نادرست كسب و كار نيالايند  و راه صحيح كسب و درآمد را از طريق تعاليم ارزشمند اسلام فرا گيرند و در عمل، احكام نورانى را پياده كنند. تاگرانفروشى‏ها، كم فروشى‏ها،  كلاه بردارى‏ها و استثمار گرى‏ها،  شغلهاى ناسالم و واسطه‏اى، معاملات ربوى،  تقلب درتوليد  و... در جامعه ريشه كن شود و سرمايه‏هاى معنوى و ارزشهاى راستين در نظام داد و ستد زنده شود. اينجاست كه بايدبا اعتقاد راسخ به لطف و عنايت الهى و پاى بندى به ارزشها، حسن تأثير و كارايى دستورها و تعاليم دين را در عرصه‏هاى‏مختلف حيات اقتصادى - اجتماعى و كسب درآمد حلال، الگوى مناسبى را براى زندگى درست شاهد باشيم. 
1 - 5. راهكارهاى افزايش درآمد
اين راهكارها در دو سطح خرد و كلان قابل طرح است كه به صورت يكجا به برخى از آنها در اينجا فقط اشاره مى‏كنيم:
- علم آموزى، كاردانى و تخصص شغلى‏
- سرمايه گذارى و جهت دادن آن براى افزايش كمى و كيفى توليد
- برنامه ريزى جهت بهره بردارى از تمام ظرفيت‏هاى توليد
- برداشتن و از بين بردن موانع توليد
- اصلاح و بروز كردن ابزارهاى توليد
- بازاريابى مناسب براى توليدات‏
- كاربردى نمودن آموخته‏هاى مراكز علمى (ايجاد هماهنگى‏هاى لازم بين مراكز دانشگاهى و مراكز توليدى)
- برقرارى امنيت در سرحدات و داخل كشور
- كاهش دادن مصرف (قناعت ورزى) و رضايت به حداقل‏
- مبارزه با تبعيض‏ها و بى عدالتى‏هاى اقتصادى، انحصارات، رانت خوارى‏ها، پايمال كنندگان اموال عمومى.

منبع : كتاب تدبير معيشت از ديدگاه آيات و روايات