اقتصاد یکی از معدود علومی است که پایه اصلی خود را بر رفتارشناسی در سطح خرد قرار داده و تلاش می‌کند تا تحولات شاخص‌های اقتصاد کلان را از طریق کشف قانونمندی‌های حاکم بر انتخاب‌های فردی توضیح دهد

تأکید زیاد علم اقتصاد بر رفتارشناسی فردی، آن را در مشابهت با علم روانشناسی قرار می‌دهد. اما از میان تفاوت‌های زیاد بین این دو حوزه از علوم، یک تفاوت بیش از بقیه می‌تواند مورد تأکید باشد و آن اینست که علم روانشناسی به کار روانشناس می‌آید تا به طور "مستقیم" و از طریق ارتباط با فرد فرد مردم به حل مشکل بپردازد. در حالی‌که علم اقتصاد و نتایج آن در اختیار سیاستگزار قرار می‌گیرد تا با تکیه بر قانونمندی‌های حاکم بر رفتارهای فردی، به طور متمرکز و "غیرمستقیم" رفتارها را تحت تأثیر قرار داده و عملکرد مطلوب اقتصاد را نتیجه بگیرد. از این نظر، می‌توان علم اقتصاد را علم سیاستگزاری نامید. سیاستگزاری، کاری "سهل" و "ممتنع" است. سهل از آن جهت که با قیام و قیودی ساده و یا بالابردن دستی می‌توان رأی به تصمیمی داد که معیشت و رفاه میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار ‌دهد و ممتنع از این نظر که اگر سیاستگزاری بخواهد با تکیه بر قواعد علمی صورت بگیرد، مقدماتی باید فراهم شود که نیاز به قابلیت‌های بسیار دارد. عرصه تصمیم‌گیری در کشور ما، ظرف چند ماه گذشته بر طرف سهل آن چرخیده و تصمیماتی بسیار مهم در زمینه‌های مختلف از قبیل نرخ بهره، دستمزد، تعرفه، حجم بودجه، رشد نقدینگی و چگونگی ارتباطات بین الملل با سرعت و سادگی فراوان اتخاذ شده است. اقتصاددانانی که از دور تنها نظاره‌گر فرآیند تصمیم‌گیری‌اند، با نوشتن مقاله و اظهارنظر در مجامع، پیامدهای محتمل را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهند. شاید یک سوال اساسی این باشد که چگونه می‌توان به تصمیم‌گیرنده کمک کرد تا تصمیم ناصحیح نگیرد و مسیر درست را انتخاب کند. مسلماً ارائه کمک در زمینه "شیوه تصمیم‌گیری درست" بهتر از پیشنهاد "تصمیم درست" است.

اینکه چگونه تصمیم بگیریم تا بتوانیم از نتیجه آن دفاع کنیم قابلیت مهمی است. نگارنده در حدی که محدودیت روحیه و وقت اجازه دهد، تلاش خواهد کرد تا چارچوب‌های صحیح تصمیم‌گیری را در مورد موضوعات مختلف ارائه کند. شاید تصمیم‌گیرندگان کشور در سطوح مختلف، با بررسی آن بتوانند به نتایج مناسبی دست پیدا کنند. شیوه کار این ‌چنین خواهد بود که سوالات اصلی مرتبط با یک موضوع تصمیم‌گیری مطرح خواهد شد تا همه با مطالبه پاسخ آنها بتوانند به ارزیابی پیامدهای هر تصمیم بپردازند.

موضوع بنزین این روزها، یکی از مسائل مهم تصمیم‌گیری کشور است. در این نوشته، مهمترین سوالات مربوط به دو گزینه در دو سوی یک تصمیم را مطرح خواهم کرد. هر چه تلاش کردم، انگیزه‌ای برای صرف وقت در نوشتن سوالات مربوط به اصلاح کلی قیمت بنزین پیدا نکردم و لذا در این نوشته تنها به دو گزینه که این روزها بیشتر در محافل تصمیم‌گیری مطرح می‌شود پرداخته خواهد شد. وقتی می‌خواهیم در مورد موضوع بنزین تصمیم‌گیری کنیم چه نکاتی را باید مدنظر قرار دهیم تا مطمئن شویم اولاً همه چیز را در نظر گرفته‌ایم و مطلبی از قلم نیفتاده و ثانیاً مقایسه صحیحی بین پیامدهای هر تصمیم به عمل آورده‌ایم. برای پاسخ به این سوال در خطوط ذیل، سوالات مرتبط با هر یک از دو گزینه مطرح می‌شود: 1- ادامه روند موجود 1-1- در صورت ادامه وضع موجود تعداد خودروهای کشور در پنج سال آینده به چه میزان خواهد رسید؟ 1-2- با توجه به ثابت ماندن قیمت بنزین و وجود تورم در دو گزینه بیش از بیست درصد (و کمتر از 25 درصد) و بیش از ده درصد (و کمتر از 15 درصد)، و در نتیجه ارزان شدن نسبی بنزین و گران‌تر شدن نسبی تعمیر ماشین به منظور کاهش مصرف و در نتیجه به صرفه‌تر شدن ادامه بهره‌برداری از خودروهای فرسوده، مصرف بنزین به ازاء هر خودرو به چه میزان افزایش پیدا خواهد کرد؟ 1-3- براساس میزان مصرف پیش‌بینی شده برای سال‌های آینده، چه مقدار از نفت خام تولید شده کشور را باید صرف تأمین (تولیدات + واردات) بنزین مورد نیاز کشور کرد و با توجه به محدودیت سقف مجاز سهمیه تعیین شده از سوی اوپک، چه مقدار نفت برای صادرات و بکارگیری منابع حاصله در توسعه کشور باقی خواهد ماند. 1-4- چه میزان از مصرف حدوداً یازده لیتر روزانه بنزین هر خودرو ضایعات است. ضایعات به معنی مصرف بیش از حد طبیعی خودرو به خاطر بدکار کردن موتور و تعمیر نکردن آن، توقف در ترافیک به دلیل عرضه رو به افزایش خودرو و از رده خارج نشدن خودروهای موجود و در نتیجه افزایش قابل توجه خودروهای موجود در واحد طول خطوط دسترسی. 1-5- چه میزان از آلودگی موجود هوا در تهران و سایر شهرهای بزرگ ناشی از کارکرد خودرو است. 1-6- آلودگی هوا در سال‌های آینده براساس بندهای پنج‌گانه فوق به چه میزان خواهد رسید. 1-7- روند افزایشی آلودگی هوا در سال‌های آینده چه مقدار مرگ و میر و بیماری را به جامعه تحمیل خواهد کرد و در نتیجه چند درصد از جمعیت کشور فدای جلب رضایت بقیه خواهند شد.

1-8- با فرض ثابت نگه‌داشتن قیمت بنزین، علیرغم افزایش سطح قیمت‌ها در داخل و نیز افزایش قیمت بین‌المللی بنزین، میزان خروج غیرقانونی بنزین از کشور به چه میزان خواهد رسید و در نتیجه چه میزان از تولید نفت‌خام کشور صرف تأمین بنزین مورد نیازهای کشورهای همسایه خواهد شد. پاسخ به سوالات فوق کار دشواری نیست و قاعدتاً دستگاه‌های مسئول باید بتوانند گزارشی را که در برگیرنده برآوردهایی قابل قبول از ارقام مطرح شده در سوالات هشت‌گانه باشد تهیه کنند و در مجامع تصمیم‌گیری به بحث بگذارند. یک نمرین ساده در مورد برخی از سوالات فوق می‌تواند اینگونه باشد که در طول پنجسال آینده رقمی بین چهار تا پنج میلیون به تعداد خودروهای موجود اضافه شود. مصرف متوسط خودروهای موجود به دلیل افزایش فرسودگی و نیز افزایش ترافیک به حدود 14 لیتر در روز خواهد رسید و مصرف خودروهای اضافه شده در طول پنجسال آینده در حد وضع موجود، یعنی یازده لیتر خواهد بود. بر این اساس در پایان پنجسال آینده مصرف بنزین کشور به حدود 140 میلیون لیتر در روز یعنی دو برابر میزان مصرف فعلی خواهد رسید که اگر 40 میلیون لیتر در روز تولید داخلی باشد، صد میلیون لیتر واردات بنزین مور نیاز خواهد بود و این جدای از امکان پذیری، به معنی اختصاص بیش از یک میلیون بشکه نفت خام به قمیت‌های امروز و به ارزش حدود بیست و یک میلیارد دلار برای واردات بنزین خواهد بود. 2- جیره‌‌بندی بنزین 2-1- کاهش حدود چهل درصدی عرضه بنزین چه میزان بر تحرک فعالیت‌های اقتصادی و از آن طریق بر تولید ناخالص داخلی اثر انقباضی خواهد داشت. 2-2- کاهش حمل و نقل خصوصی چه مقدار تقاضای حمل و نقل عمومی را افزایش خواهد داد. 2-3- چه سهمی از عرضه خدمات حمل و نقل عمومی به وسیله مسافرکشی‌های غیر رسمی تأمین می‌شود. 2-4- کاهش عرضه خدمات حمل و نقل عمومی ارائه شده توسط مسافرکش‌های غیررسمی و افزایش تقاضای حمل و نقل عمومی ناشی از ایجاد محدودیت برای حمل و نقل خصوصی، کرایه جابجایی و مسافر و بار را به چه میزان افزایش خواهد داد. 2-5- افزایش کرایه حمل و نقل ایجاد شده در نتیجه جیره‌بندی، معادل چه مقدار افزایش قیمت رسمی بنزین است؟ 2-6- چه میزان شغل به خاطر در اختیار قرار نگرفتن بنزین برای جایجایی از بین خواهد رفت؟ 2-7- ایجاد محدودیت در عرضه بنزین همراه با حفظ قیمت پائین، منجر به شکل‌گیری بازار آزاد برای بنزین خواهد شد. با توجه به رشد بسیار بالای حجم نقدینگی و چسبندگی زیاد مصرف، پیش بینی می‌شود قیمت بازار آزاد در سطح نسبتاً بالایی شکل بگیرد. قیمت بازار آزاد چه کسری از قیمت بین‌المللی بنزین خواهد بود. 2-8- شکل‌گیری بازار آزاد بنزین، تمامی اجزای عرضه‌کننده رسمی آن اعم از شرکت پالایش و پخش، پالایشگاه‌ها، مبادی ورودی تا سطح پمپ بنزین‌ها و مأمورین مستقیم عرضه را در مظان اتهام فساد قرار خواهد داد. بخش‌های کنترل‌کننده و بازرسی زیادی به ناچار فعال خواهند شد تا نشت بنزین از بازار رسمی به بازار آزاد را مورد کنترل قرار دهند. چه ارزیابی از هزینه‌های اجتماعی ایجاد شده در نتیجه فراهم آوردن زمینه فساد و سوء رفتار به وسیله سیاست‌گذاری می‌توان ارائه کرد؟ 2-9- قیمت بازار آزاد بنزین، در ارزیابی‌های اقتصادی مردم به عنوان "قیمت سایه" بنزین ملاک قرار خواهد گرفت. از دید کسانی که قائل به تاثیر "روانی" این گونه قیمت‌ها بر سطح عمومی قیمت‌ها هستند (برخلاف نظر نگارنده)، این قیمت سایه خود چه میزان اثر تورمی خواهد داشت. 2-10- آیا قاچاق بنزین در شرایط جیره بندی تشدید خواهد شد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا تأمین عرضه تعهد شده توسط دولت منجر به واردات مجدد به چه میزان خواهد شد؟ 2-11- با توجه به عدم افزایش قابل توجه تولید داخلی بنزین در طول سه سال آینده و افزایش قابل توجه تعداد خودرو، میزان سهمیه قابل تخصیص برای هر خودرو به چه میزان تقلیل پیدا خواهد کرد؟ 2-12- ممکن است یک راه حل محتمل برای ایجاد تعادل در بازار بنزین، محدودکردن تولید خودرو باشد. با توجه به زنجیره بزرگ فعالیت‌های قطعه‌سازی متصل به خودروسازی و اشتغال ایجاد شده در مجموعه این صنعت، به خاطر یک دستمال قیصریه‌ای به آتش کشیده خواهد شد.

به ویژه آنکه رشد شدید واردات در حوزه‌های مختلف از یک طرف و افزایش دستمزدها از طرف دیگر بازار کار را قبلاً به سمت تشدید عدم تعادل کشانیده است. با توجه به موارد ذکر شده، آیا می‌توان محدودیت تولید خودرو را در دستور کار قرار داد؟ 3- در مجموع آثار و پیامدهای مترتب بر هر گزینه در زمینه تورم و بیکاری را با آثار مترتب بر اصلاح کلی قیمت انرژی مقایسه کنید. دستگاه‌های مسئول در دولت محترم که گزارش‌های کارشناسی برای سوالات فوق تهیه کرده و آن را در مجامع تصمیم گیری به بحث می‌گذارند در صورتی که نتایج مطالعات خود را منتشر کنند، چشم‌های نگران نظاره‌گر نظام تصمیم‌گیری آرامش خواهند گرفت و اطمینان پیدا خواهند کرد که همه جوانب مسائل و مشکلات زیر ذره‌بین مدیران قرار دارد و همه پیامدهای نامطلوب مورد ارزیابی قرار گرفته است. اما اگر این چنین نباشد، مدیران محترم می‌توانند سوالات ارائه شده را به منزله خودآموزی تلقی کنند که پس از مرور آنها، دستگاه‌های تحت مسئولیت خود را موظف به یافتن پاسخ آنها کنند. -