محور : معرفي كتاب

 علی سرزعیم

کتاب تبهکاران اقتصادی (فساد، خشونت و فقر ملتها) نوشته ریموند فیسمن و ادوارد میگل با ترجمه بسیار روان، دلکش و خواندنی دکتر فرخ قبادی توسط انتشارات نگاه معاصر در سال 1388 به شکلی نیکو منتشر گردیده است. نویسندگان کتاب اساتید نسبتا جوان حوزه اقتصاد توسعه در دانشگاه های ممتاز آمریکا هستند که رویکرد جدیدی را به مسائل قدیمی اقتصاد توسعه برگزیده اند و در این مسیر مشغول به تحقیق و پژوهش هستند. آنها یافته های خود را که به شکل مقالات پژوهشی و علمی در ژورنال های آکادمیک با استانداردهای دشوار علمی منتشر کرده بودند و از این رو شاید برای عموم مردم قابل فهم و استفاده نبود را اینک با زبانی ساده و همه فهم و در عین حال شیرین و خواندنی عرضه کرده اند و از همه پیچیدگی های ریاضی و آماری و مدلسازی مربوط به نگارش مقالات علمی در این کتاب صرف نظر نموده اند. ازاینرو کتاب گزارشی همه فهم و جذاب از مقالات تحقیقی نویسندگان کتاب به شمار می رود.

کتاب تبهکاران اقتصادی (فساد، خشونت و فقر ملتها) نوشته ریموند فیسمن و ادوارد میگل با ترجمه بسیار روان، دلکش و خواندنی دکتر فرخ قبادی توسط انتشارات نگاه معاصر در سال 1388 به شکلی نیکو منتشر گردیده است. نویسندگان کتاب اساتید نسبتا جوان حوزه اقتصاد توسعه در دانشگاه های ممتاز آمریکا هستند که رویکرد جدیدی را به مسائل قدیمی اقتصاد توسعه برگزیده اند و در این مسیر مشغول به تحقیق و پژوهش هستند. آنها یافته های خود را که به شکل مقالات پژوهشی و علمی در ژورنال های آکادمیک با استانداردهای دشوار علمی منتشر کرده بودند و از این رو شاید برای عموم مردم قابل فهم و استفاده نبود را اینک با زبانی ساده و همه فهم و در عین حال شیرین و خواندنی عرضه کرده اند و از همه پیچیدگی های ریاضی و آماری و مدلسازی مربوط به نگارش مقالات علمی در این کتاب صرف نظر نموده اند.

ازاینرو کتاب گزارشی همه فهم و جذاب از مقالات تحقیقی نویسندگان کتاب به شمار می رود. خواندن این کتاب برای عموم مردم به طور عام و دانش آموختگان حوزه اقتصاد توسعه به طور خاص این پیام را منتقل می کند که چگونه حوزه اقتصاد توسعه که بیش از یک دهه در رخوت به سر می برد اینک با بکارگیری رویکردهای جدید و ابزارهای پژوهشی نوین جان تازه ای یافته و مجددا به عرصه ای جذاب در تحقیقات اقتصادی بدل گردیده است. مسئله فقر، فساد و خشونت مسائل مهم و جدی ای هستند که سالهاست جوامع در حال توسعه با آن روبرو بوده و هنوز نتوانسته اند از چنبر آن خلاصی یابند. لذا سوال در مورد اینکه چطور می توان از تله فقر رهایی یافت، چگونه می توان با فساد مبارزه کرد و راه حل مقابله با خشونت و ناامنی ها و منازعات درون کشوری چیست سوالاتی قدیمی به شمار می روند و به نظر می رسد که هنوز پاسخ های کامل و درخوری برای آنها پیدا نشده است. لذا اقتصاددانان جدید حوزه توسعه از جمله نویسندگان این کتاب هم خود را صرف یافتن پاسخ هایی بهتر برای این سوالات بزرگ بشری کرده اند. پیچیدگی مسئله کشورهای در حال توسعه در این است که ظاهرا این مقولات بهم پیوسته اند و هر کدام مقوم دیگری می باشد. تا وقتی منازعات درون کشوری هست، زمینه برای سرمایه گذاری وجود ندارد و به طور طبیعی فقر رشد می کند. با گسترش فقر خشونت تشدید می شود. نقش زیانبار فساد در رشد اقتصادی و به تبع آن فقر نیز مسئله ای است که از دیرباز مورد شناسایی واقع گردیده و مسئله جدیدی به شمار نمی رود. حال بیاییم و ببینیم که نویسندگان کتاب چگونه توانسته اند ابعاد جدیدی از این مسائل قدیمی را شناسایی و تحلیل کنند.


فصل اول کتاب نوعی مقدمه بر کتاب است که رابطه مقولات گفته شده را تشریح کرده و میان دو رویکرد سیاست گذارانه برای مقابله با آنها تفکیک قائل می شود. یک رویکرد که سخنگوی آن جفری ساکس به شمار می رود بر مداخله نهادهای بین المللی و کمک های مالی کشورهای توسعه یافته تاکید دارد. رویکرد دیگر که سخنگوی آن ایسترلی است دقیقا عکس این موضع را اتخاذ کرده و بی حاصلی کمک های خارجی و مداخله نهادهای بین المللی را یاد آور شده و تقویت نهادهای حکمرانی را شرط لازم (و حتی کافی) برای اثربخشی کمک های خارجی بر می شمرد.

فصل دوم کتاب تحت عنوان شرکت سهامی سوهارتو به این سوال می پردازد که چگونه می توان تاثیر فساد مسئولین سیاسی را شناسایی کرد. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه عرصه کسب و کار با زد و بندهای سیاسی پیوند خورده است. در نبود نهادهای حامی حقوق مالکیت و امنیت سرمایه گذاری، مسئولین سیاسی هستند که تعیین می کنند از کدام بنگاه اقتصادی حمایت صورت گیرد و کدامیک مورد تعرض واقع شوند. همین امر زمینه بند و بست میان بنگاه های اقتصادی و مسئولین سیاسی را فراهم می کند. تخلف در مناقصات دولتی و پروژه های بزرگ نیز وجه دیگری از این مسئله است. حضور آقازاده ها در شرکت های بخش خصوصی و واگذاری پروژه ها به این شرکت ها پدیده رایجی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه است. این فصل روی کشور اندونزی در زمان حاکمیت سوهارتو به عنوان نمونه ای از این مسئله متمرکز شده و مداخلات پسر سوهارتو در فضای کسب و کار را در کانون تحقیق خود قرار داده است. سوال محقق این است که این پیوندهای سیاسی تا چه حد در اقتصاد اندونزی گسترده است؟ راه حل بدیعی که یافته اند این است که هرگاه حیات و سودآوری شرکت منوط به پیوندهای سیاسی باشد، تلاطمات سیاسی باید اثر خود را روی ارزش سهام آن شرکت منعکس کند. لذا محققان تغییر قیمت سهام برخی از شرکت ها را به تبع طرح اخباری مبنی بر مریضی و یا مرگ سوهارتو علامتی از این رابطه نامیمون قلمداد کرده و دریافته اند که ابعاد این مشکل بسیار بزرگ و قابل توجه است. به احتمال زیاد خوانندگان ضمن مطالعه شرح دلکش و جذابی از فعالیت های اقتصادی خاندان سوهارتو از گستره فساد در این کشور شوکه خواهند شد.

فصل سوم کتاب به مقوله قاچاق می پردازد. قاچاق پدیده ای غیررسمی است و از این رو وجود تخمین های مربوط به آن همواره محل مناقشه بوده است. این فصل روی قاچاق میان هنگ کنگ و چین متمرکز شده و شرحی از فعالیت های قاچاق یکی از بزرگترین قاچاقچیان چینی عرضه می کند. در این فصل نویسندگان به خوبی نشان می دهند که اولا وقتی تعرفه های بالا وجود دارد زمینه قاچاق فراهم می شود و ثانیا وقتی نرخ های تعرفه برای کالاهای مشابه متفاوت باشد زمینه اظهارکذب کالا متناسب با تعرفه پایین تر فراهم می شود. به عنوان مثال وقتی تعرفه واردات گوشت بوقلمون کمتر از مرغ باشد، قاچاق چیان انگیزه می یابند تا گوشت های مرغ وارداتی خود را گوشت بوقلمون جا زنند. راه حل بدیع نویسندگان برای تخمین میزان قاچاق این است که معمولا کشورهای صادرکننده تعرفه ای بر صادرات وضع نمی کنند و از این رو افراد انگیزه ای برای اظهارنظر غیرواقع ندارند. اما کشورها عموما بر واردات تعرفه وضع می کنند که این امر انگیزه کم اظهاری را بوجود می آورد. به همین دلیل یک راه شناسایی میزان قاچاق مقایسه آمار صادرات کشور الف به کشور ب از فلان کالا با آمار میزان واردات کشور ب از کشور الف از همان کالاست. هر گاه این دو رقم با هم همخوان نباشند مشخص می شود که پدیده کم اظهاری و قاچاق رخ داده است.

فصل چهارم کتاب به سوال قدیمی تاثیر فرهنگ یا مکانیزم های اقتصادی بر رفتارهای انحراف آمیز را در کانون توجه قرار می دهد. بسیاری از مردم فرهنگ را عامل رفتارهای انحراف آمیز و ناهنجار می شمرند در حالیکه اقتصاددانان بر اهمیت مکانیزم انگیزشی انگشت تاکید می گذارند. نویسندگان موردی را یافته اند که در آن هیچ مکانیزم تشویق و یا تنبیه برای رفتار ناهنجار وجود نداشته اما این رفتار ناهنجار به میزان مختلف رخ داده است. مثال مورد توجه آنها تخلف دیپلمات های مستقر در سازمان ملل در پارک خودروهای شان است. از آنجا که شهرداری نیویورک نمی تواند خودروهای متخلف دیپلمات ها را ملزم به پرداخت جریمه کند می توان به بررسی این مسئله پرداخت که دیپلمات های کشورهای مختلف با فرهنگ های متفاوت نسبت به فساد و نقض قانون در چنین وضیعتی چگونه رفتار می کنند. یافته هیجان انگیز این نویسندگان این است که بسیاری از کشورها که بر اساس شاخص های متعارف جهانی فاسد قلمداد می شوند، دیپلمات های شان نیز به دفعات بیشتری تخلفات راهنمایی رانندگی به شکل پارک غیرمجاز مرتکب می شوند.

فصل پنجم کتاب بر مسئله منازعات مسلحانه داخلی متمرکز است. اینکه دلیل منازعات درون کشوری چیست سالهاست که محل نظریه پردازی قرارداشته اما تنها این اواخر است که اقتصاددانان به این عرصه وارد شده و تحلیل های مبتنی بر مدل های اقتصادی را عرضه کرده اند. تحلیل رایج این است که فقر و فلاکت موجب بروز منازعات قومی و نژادی و استقلال طلبی ها می گردد و اینگونه منازعات نیز به سهم خود فقر و فلاکت را تشدید می کند. یکبار دیگر مسئله مرغ و تخم مرغ ظاهر می شود اما در این میان نویسندگان یک عامل برونزا را پیدا کرده اند و حول آن نظریه پردازی کرده اند. این عامل برونزا میزان بارندگی است. یافته های آنها نشان می دهد که هرگاه میزان بارندگی کاهش می یابد درآمد کشاورزان آفریقایی شدیدا کاهش پیدا می کند و به تبع آن انگیزه برای منازعات مسلحانه افزایش می یابد. نتیجه سیاست گذاری که از این تحلیل بدست می آید این است که باید کمک های خارجی را در زمان کاهش بارندگی اعطا نمود تا زمینه منازعات مسلحانه را کاهش داد.

فصل ششم کتاب بر مسئله کشتن سالخوردگان تحت عنوان جادوگر کشی متمرکز است. این سنت در برخی مناطق آفریقا وسیعا رواج دارد اما تحلیل نویسندگان کتاب این است که ریشه آن را نباید در فرهنگ این جوامع جستجو کرد بلکه باید آن را پیامد وضعیت اقتصادی آنجا دانست. وقتی که درآمد آنقدر کاهش می یابد که غذا به اندازه کافی نباشد، سالخوردگان صرفا یک عامل هزینه به شمار می روند. به همین دلیل توجیهات فرهنگی برای خلاصی از این مرکز هزینه فراهم می شود. توصیه سیاست گذاری مبتنی بر این تحلیل این است که اگر بتوان مستمری برای افراد سالخورده تعیین نمود، نه تنها سالخوردگان عامل هزینه به شمار نخواهند رفت بلکه یک عامل درآمدزا قلمداد می شوند و برای خانواده های فقیر ارزش فوق العاده ای خواهند یافت.

فصل هفتم کتاب به تبعات جنگ و منازعات نظامی بین المللی توجه دارد. جنگ ها جز خرابی چیزی به دنبال ندارند اما آیا کشورها می توانند به سرعت خرابی ها را ترمیم کنند؟ نرخ رشد مناطق تخریب شده در جنگ در سال های پس از جنگ چگونه است؟ نویسندگان کتاب آمار مربوط به بمباران مناطق مختلف در ویتنام را از آرشیو ارتش آمریکا مورد استفاده قرار داده تا شاخصی از تخریب مناطق گوناگون ویتنام فراهم کنند. آنها دریافتند که هرچه میزان تخریب یک شهر بیشتر باشد، نرخ رشد آن در سال های پس از جنگ بیشتر بوده و به همین دلیل برخی کشورهای جنگ زده توانستند به سرعت به روند رشد و توسعه برگردند. در مورد ویتنام دولت مرکزی نقش قابل توجهی ایفا نمود. همین امر موجب گردید تا نویسندگان معتقد شوند که راه حل منازعات داخلی در کشورهای مختلف آفریقا مداخلاتی در جهت بهبود حکمرانی این مناطق است به نحوی که انگیزه بازگشت به حالت نزاع و ستیزهای داخلی به کلی از بین برود.

فصل هشتم به تشریح متدولوژی جدید مورد استفاده در حوزه اقتصاد توسعه می پردازد. بنا به توصیف نویسندگان، همانگونه که محققین عرصه دارویی و پزشکی شرایط آزمایشگاهی برای سنجش اثرات داروهای جدید را فراهم می کنند، محققین اقتصاد توسعه نیز می توانند از همین روش های آزمایشگاهی و تجربی برای سنجش اثرات سیاست های فقرزدایی استفاده کنند. به عنوان مثال نویسندگان آزمایشی را شرح می دهند که در آن راه حل های مختلف برای کاهش فساد در انجام پروژه های عمرانی نظیر راهسازی در روستاهای آفریقا مورد سنجش قرار می گیرد. در برخی مناطق روستایی وعده داده می شود که کمک های خارجی برای ساخت راه بعدا توسط متخصصین حسابداری و حسابرسی مورد ارزیابی قرار می گیرد. در برخی مناطق دیگر مردم عادی نیز در تصمیم گیری پیرامون ساخت راه مشارکت داده شده و نهایتا در برخی مناطق هیچ اقدام جدیدی جز واگذاری کمک های خارجی صورت نمی گیرد. بررسی های موشکافانه نشان داده که در روستاهای دسته اول میزان فساد در انجام پروژه های عمرانی به شدت کاهش یافته و کیفیت خدمات ارائه شده افزایش داشته است. این مثال از این جهت عرضه شده تا کارایی شیوه "ارزیابی برنامه تصادفی شده" تشریح گردد. این روش عرصه جدیدی پیش روی محققین اقتصاد توسعه قرار می دهد تا به ارزیابی توصیه های سیاستی خود بپردازند.

 ali_sarzaeem@yahoo.com