گفت وگو با حجت الاسلام غلامرضا مصباحی مقدم

از نظر اسلام حضور اخلاق در اقتصاد بسیار مهم است. اقتصاد لیبرالیسم به نفی اخلاق می پردازد و فرض را بر این گذاشته است که انسان اقتصادی در فعالیت های تولیدی صرفاً در پی حداکثر کردن منفعت خود، و در مصرف هم در پی حداکثر کردن لذّت است
انقلاب اسلامی،اگرچه نه آن گونه که خود می خواست ومناسب با آرمان وشأن دینی خود می دید، توانست درعرصه های مربوط به حکومت،فرهنگ واجتماع،دست کم درحداعلام مواضع،مدل های پذیرفته خودراارائه کند.امادرعرصه اقتصاد،انقلاب باهمان بحران هایی روبه روشدکه ویژگی هرانقلاب نوپااست .اقتضائات دوران صدرانقلاب ،دست اندرکاران را،درمقام عمل،به سمت نوعی اقتصادمبتنی بردخالت صریح دولت سوق داد.درمرحله نظریه پردازی نیزازآموزه های اقتصادی اسلام دم زده می شد.اینک پس ازگذشت بیست وپنج سال ازآن تجربه،این اقتضائات نوین است که ذهن وزبان مجریان ونظریه پردازان اقتصادی راازآموزه های لیبرالیستی دراقتصادانباشته است.واتفاقاً «درچنین فضایی است که سخن گفتن دوباره ازاقتصاداسلامی معنامی یابد.حجت الاسلام غلامرضامصباحی مقدم،عضوکمیسیون اقتصادی مجلس هفتم وازنخستین استادانی که جانبدارانه مفهوم اقتصاداسلامی رادرحوزه ودانشگاه مطرح کرد،دراین گفت وگو ازچنین فراز وفرودهایی دربرنامه های اقتصادی می گوید.

* به عنوان مقدمه خوب است پرسشی مطرح بشود که در واقع از مبادی تصدیقی این بحث است: آیا اصولاً اقتصاد اسلامی داریم؟
جهان، دو اقتصاد متعارف و معروف را در یکی- دو قرن گذشته تجربه کرد ه است: اقتصاد لیبرالیستی و اقتصاد سوسیالیستی. این دو اقتصاد از نظر مبانی و اهداف در دو سوی مقابل هستند و ابعادشان کاملاً مشخص و شناخته شده است. اسلام قطعاً نه با لیبرالیسم و نه باسوسیالیسم سازگاری ندارد.
دقت در مبانی دینی اسلام نشان می دهدکه در هر یک از مسایلی که این دو نظام اقتصادی مطرح کرده اند، اسلام دارای دیدگاه های متفاوتی است. در اقتصاد سرمایه داری انسان محور است و به جای خدا نشسته است. این گروه به دئیسم معتقدند؛ یعنی اندیشه ای که در آن خدا نقش معمار بازنشسته را دارد و جهان را آفریده و دیگر کاری به آن ندارد و انسان هم موجودی است که به خودش واگذار شده است. طبعاً موضع لیبرالیسم به موضع اسلامی نزدیک تر است؛ چرا که سوسیالیسم مارکس اصلاً با نفی خدا شروع می شود، ولی در عین حال می بینیم که تقابلی جدی با مبانی معرفت دینی ما دارد.
ما معتقد به محوریت خداوند هستیم و انسان، اگرچه موجود برتر آفرینش است، اما به جای خدا نمی نشیند و در هیچ لحظه و هیچ جا مدیریت ربوبی و احاطه و ساماندهی از دست خدا خارج نیست. اقتصاد لیبرالیستی معتقد به آزادی فعالیت های اقتصادی فردی است و فرد در اقتصاد لیبرالیستی اصالت دارد؛ جامعه چیزی جز محصول گرد هم آمدن افراد نیست. نقطه مقابل این اندیشه، تفکر سوسیالیستی است که در آن، جامعه اصالت دارد و فرد در جامعه ذوب شده است و نقش مستقلی ایفا نمی کند.
دیدگاه اسلام نه این است و نه آن، بلکه هم برای فرد اصالت قائل است و هم برای جامعه. شهید مطهری در کتاب« جامعه و تاریخ »به خوبی این مسأله را بیان کرده است. آزادی فردی به طور مطلق پذیرفته نیست و در اثر ارتباط با جامعه محدود می شود. علاوه بر این، یکی از مبانی انسان شناسی اسلامی، که در بحث اقتصاد هم جلوه دارد، این نکته است که انسان فقط برای دنیا ساخته نشده است، بلکه دنیا مقدمه ای است برای رسیدن به کمال نهایی که درآخرت تحقق پیدا می کند.
از نظر اسلام حضور اخلاق در اقتصاد بسیار مهم است. اقتصاد لیبرالیسم به نفی اخلاق می پردازد و فرض را بر این گذاشته است که انسان اقتصادی در فعالیت های تولیدی صرفاً در پی حداکثر کردن منفعت خود، و در مصرف هم در پی حداکثر کردن لذّت است.
اقتصاد اسلامی در اهداف هم با اقتصاد سوسیالیستی و لیبرالیستی متفاوت است. اقتصاد لیبرالیستی در صدد حداکثر کردن رفاه جامعه است، ولی اسلام، علاوه بر پی گیری تحقق رفاه، توزیع عادلانه رفاه را هم پی گیری می کند. آن چه امروزه ما با آن چالش داریم، اقتصاد لیبرالیستی است وگرنه اقتصاد سوسیالیستی حالت تاریخی پیدا کرده است و خیلی لازم نیست به آن بپردازیم.

* منظور از» اسلام «در ترکیب» اقتصاد اسلامی «چیست؟ آیا به معنای فقه و شریعت رسمی و دستور العمل های اجرایی مضبوط و معلوم است، یا روح کلی اسلام است که حتی در کلام و حکمت و عرفان هم یافت می شود؟
ما اسلام را به فقه یا شریعت منحصر نمی کنیم، بلکه همه ابعاد و جوانب اسلام مدّ نظر است؛ مبانی حِکَمی، عرفانی، اخلاقی و نیز شریعت اسلامی. در حوزه شریعت هم، برای فهم و درک اقتصاد اسلامی، قرآن، سنت و سیره پیامبر و اهل بیتش باید به طور جامع مبنا قرار بگیرد. در این صورت است که می توانیم از اقتصاد اسلامی سخن بگوییم.

* با این وجود آیا می توانیم بگوییم دست کم بالقوه اقتصاد اسلامی داریم؛ یعنی اگر به شکل سامان یافته و طبقه بندی شده ، موجود نیست، حداقل منابع و موادش موجود است.
امروزه دیگر نمی شود گفت بالقوه اقتصاد اسلامی داریم، بلکه بخش هایی از اقتصاد اسلامی به صورت بالفعل در جهان واقع تحقق پیدا کرده است، اولاً از نظر تاریخی در صدر اسلام، در زمان پیامبر و جانشینان او، با تجربه اقتصادی اسلام مواجهیم که تجربه موفقی بوده است؛ علاوه بر این، بخش هایی از اقتصاد اسلامی در حال حاضر در کشورهای مختلف اجرا می شود؛ مثلاً در بعضی از کشورها حدود پنجاه سال تجربه بانکداری اسلامی داریم که از جهت نظری خوب رشد کرده است و از جهت عملی هم موفقیت خود را اثبات کرده است. صندوق بین المللی پول در مجله رسمی اش به موفقیت این نوع بانکداری اشاره کرده است و به کشورهای سرمایه داری توصیه کرده است که از این نوع بانکداری استفاده کنند.

* به کشور خاصی اشاره شده است؟
نه، به صورت کلی اشاره کرده است.

* فکر می کنید این تز در جمهوری اسلامی چقدر پیاده شده و چقدر موفق بوده است؟
مبنای انقلاب اسلامی از جهت نظری اجرای اسلام بوده است. خبرگانی که قانون اساسی را تدوین کرده اند نیز همین مسیر را طی کرده اند و درصدد تحقق اقتصاد اسلامی بوده اند. ما در مقام عمل، بخشی از مسایل اقتصاد اسلامی را دنبال کرده ایم و بخش های دیگری نیز در تجربه بیست وپنج ساله ما رها شده است؛ مثلاً در زمینه حمایت از طبقات محروم و ضعیف، قدم های خوبی در کشور ما برداشته شده است، ولی، در مقابل، برخی سیاست های اقتصادی به کار برده شده است که احیاناً به عدد فقرا افزوده است.
می خواهم این طور بگویم که ما از جهت نظری ما اقتصاد اسلامی به صورت قانون اساسی و احیاناً قوانین مدنی و عادی داریم. ولی سیاست گذاران و مجریان اقتصادی ما خط دیگری را دنبال کرده اند و نتایج شیرینی که می توانست از اجرای اقتصاد اسلامی گرفته شود، محقق نشده است.

* منظورتان این است که نقایص به عملکردها برمی گردد نه به ذات این مبانی.
قطعاً به عملکردها برمی گردد.

* کارآمدی یا ناکارآمدی دولت بیشتر در اقتصاد تجلی می کند. اقتصاد لیبرالیستی، علی رغم این که ممکن است معایب بی شمار داشته باشد، توانسته است، در تئوری و عمل، رفاه و امنیت عمومی را دست کم در حد نسبی اش پیاده کند. این شاید محکم ترین پاسخی است که اقتصاد لیبرالیستی توانسته به مخالف بدهد. این اقتصاد ثابت کرده است که هم عملکردهای دست اندکاران اقتصادی به این سمت بوده است و هم اهداف، آنها را به این سمت سوق می داده است؛ بنابراین اگر نقصانی هم مشاهده شود، به دشواری بتوان یکی از دو طرف را مقصر دانست. در حالی که ما در این بیست وپنج سال، تزی را دنبال کرده ایم که رفاه و امنیت اقتصادی، که رکن هر مکتب اقتصادی است، در مقام عمل محقق نشده است. این تأیید حرف شماست که گفتید برخی از سیاست های اقتصادی به شمار فقرا افزوده است.
من با این گفته شما که اقتصاد لیبرالیستی موفقیت خود را اثبات کرده است موافق نیستم. اولاً از نظر تئوری درصدد برقراری عدالت و توزیع رفاه نیست، بلکه معتقد است که توسعه اقتصادی با اغماض از توزیع عادلانه ثروت، قابلیت تحقق دارد؛ یعنی برای دست یافتن به توسعه سرمایه ها باید به سمت سرمایه گذاران و سرمایه داران جهت گیری بشود.
این نظام اقتصادی می پذیرد که در کوتاه مدت فقرا و نیازمندان تهی دست تر باشند؛ چرا که معتقد است میل مصرفی طبقات فقیر بالا است و پس انداز ندارند، و در مقابل میل مصرفی طبقات ثروتمند نزولی است و هر چه گیر بیاورند سرمایه گذاری می کنند و توسعه نیازمند سرمایه گذاری است.
از جهت عملی هم اگر قرن نوزده و نیمه اول قرن بیستم را مدّ نظر قرار بدهید، می بینید که وضعیت وحشتناکی بر کشورهای سرمایه داری از این منظر حاکم شده است؛ یعنی کارگران، معدن چیان و کشاورزان در شرایط بسیار سخت به سر می برند. گزارش های بسیاری از وضعیت وخیم کارگران و معدن چیان در کشور انگلستان که کشور پیشرفته سرمایه داری بوده است، وجود دارد.
در واقع باید گفت که اقتصاد سرمایه داری از مواضع اصلی خود عدول کرد که به تأمین اجتماعی توجه کرد و حداقل دستمزد را مطابق با نیازمندی های خانواده در نظر گرفت و حداکثر ساعات کار را مدّنظر قرار داد. این تغییرات در اثر مبارزات بسیار طولانی کارگران و اتحادیه های کارگری ایجاد شد و این طور نبود که اقتصاد لیبرال ذاتاً چنین هدفی را دنبال کرده باشد.
در شرایط حاضر در ایالات متحده و دیگر کشورهای سرمایه داری نمی توان گفت که فقر ریشه کن شده است و هنوز هم فقرا در رنج هستند و توزیع ثروت به صورت بسیار ناعادلانه ای حاکم است. ثروتمندان اندکی هستند که بخش اعظمی از منابع مالی کشور را به خودشان اختصاص داده اند. سهم آنها از GMP درصد بسیار بالایی است و هنوز کارتن خواب ها هستند؛ بنابراین نمی توان گفت نظام لیبرالیسم اقتصادی توانسته مشکلات توزیع عادلانه ثروت را حل بکند.
اما این که ما در بیست وپنج سال گذشته نتوانسته ایم به نتایجی که می خواستیم برسیم، بنده معتقدم در اثر فاصله گرفتن از اقتصاد اسلامی بوده است. متصدیان اقتصادی ما دانش آموختگان اقتصاد لیبرالی بوده اند و همان را که خوانده اند پیاده کرده اند. طبعاً نمی توان از آنان انتظار داشت که پیاده کننده اقتصاد اسلامی باشند. ما هر چه رنج می کشیم، از جدا شدن از تعالیم دینی است.

* اقتصاد یک علم اجتماعی است و رفتار انسان ها را در حوزه اقتصاد مطالعه می کند. اقتصاد اسلامی را به دو صورت می توان بررسی کرد: یکی بررسی رفتارهای اقتصادی فرد، و دیگری دستورالعمل های دست اندرکاران اقتصادی. این که نتوانسته ایم به اهداف اقتصاد اسلامی برسیم به کدام یک از این دو بخش مربوط بوده است؟ شاید هم هر دوی این ها در عمل وجود داشته است، ولی به دلیل موانع دیگری محقق نشده است.
من تصور می کنم که ریشه عدم تحقق اقتصاد اسلامی، اندیشه حاکم بر صاحب نظران و سیاست گذاران و مدیران ارشد اقتصادی ما است. این عامل موجب شده است که اگر در قانون اساسی یا قوانین عادی ما مفاهیمی از اقتصاد اسلامی مطرح شده، عملاً به چیز دیگری تبدیل شده است؛ چرا که آن اندیشه حاکم بر اقتصاد، فرهنگ مناسب خودش را در جامعه اشاعه داده است؛ مثلاً الآن ما در بانکداری یکی از راهکارهای جذب منابع مالی را حساب پس انداز قرض الحسنه قرار داده ایم. آیا واقعاً این حساب با روح قرض الحسنه در اسلام سازگاری دارد؟ به نظر من ندارد.
چرا چنین شده است؟ پاسخ آن روشن است: کسانی که اقتصاد را ساماندهی می کردند به قرض الحسنه باور نداشته اند و دنبال این بوده اند که منابع مالی بدون هزینه ای جذب شود؛ بنابراین رفتند سراغ تبلیغات بسیار وسیع که با روح قرض الحسنه هیچ سازگاری ندارد. یا مثلاً تحت عنوان عقود معاملاتی یا مشارکتی بنا بوده است تسهیلاتی به متقاضیان داده شود، ولی آنچه محقق شده است این است که دریافتی و پرداختی مقطوعی میان بانک و متقاضیان ردوبدل شود.
می بینید که روح بانکداری ربوی این جا همچنان حاکم است. یا مثلاً اصل ۴۳ قانون اساسی می گوید باید به تمام کسانی که کار ندارند، ولی توانایی کار دارند، به شکل تعاونی، وجوهی به صورت قرص بدون بهره داده شود که ابزار کار تهیه کنند و شغل داشته باشند. آیا چنین چیزی محقق شد؟
بنابراین می بینیم که اداره کنندگان اقتصاد کشور، چون از آبشخور دیگری سیراب شدند، نتوانستند اقتصاد اسلامی را، که در قانون اساسی و قوانین عادی پی گیری و مطرح شده است، بپذیرند و در مقام عمل خود را با آن سازگار کنند. بازار ما هم تحت همین شرایط، بسیار نزدیک به اقتصاد لیبرالیستی عمل می کند. وقتی بانکداری ما شبیه بانک داری رَبَوی با نرخ بهره بالا عمل می کند و بازار هم واکنش به همین رویکرد است، بنابراین فرهنگ عمومی اقتصادی حاکم بر جامعه هم تحت تأثیر آن قرار می گیرد و رفتارهای اقتصادی افراد را شکل می دهد.

* اگر کسی مبلغ مقطوعی را از بانک وام بگیرد و بخواهد عین همان مبلغ را در زمان مقطوع به بانک برگرداند، بدون پرداخت هیچ گونه وجهی به بانک به ازای ارائه خدمات، آیا این ظالمانه نیست؟
ما نمی گوییم که بانک چیزی نگیرد. چرا باید آن را به صورت مقطوع بگیرد؟ بانک می تواند آن مبلغ را به صورت مشارکتی بگیرد و ریسک را هم بپذیرد. اگر بانک بخواهد بنا را بر این بگذارد که سود کند، باید ریسک را هم قبول کند. این احتمال را هم بدهید که سرمایه گذار سود کلان بکند یا این که فرد اتفاقاً نتواند به سود برسد. بانک باید این ریسک را بپذیرد که بخشی از زیان شامل حالش بشود. اگر بانک چنین رفتاری داشته باشد، با بحرانی به نام «بحران بدهی ها به بانک» مواجه خواهیم بود.

* نمی توان از دست اندکاران اقتصادی انتظار داشت که مفاهیم اقتصاد اسلامی را بشناسند و آن قدر ریزه کاری هایش را بدانند که بتوانند در عمل آنها را محقق کنند. از طرف دیگر مفهوم اقتصاد اسلامی توسط علمای اسلامی آن چنان تبین نشده است که این ها بتوانند آن را در مقام عمل محقق کنند و به همین دلیل می روند سراغ چیزی که پیش از این رایج و شایع بوده است. الان در بحث تثبیت قیمت ها می بینیم که پیشنهاد دهندگان، که عمدتاً از اصول گرایان هستند، با همان مفاهیم اقتصاد لیبرالیستی این مطلب را مطرح می کنند. این نشان دهنده این است که مفاهیم اقتصادی اسلام خوب تثبیت نشده است.
در مورد تبیین مفاهیم اقتصادی اسلامی هیچ گونه کوتاهی صورت نگرفته است. آثار شهید آیت الله سید محمد باقر صدر، شهید مطهری، شهید بهشتی و مرحوم آیت الله طالقانی و بسیاری از تحقیقات دانشگاهی در داخل و خارج از کشور، ادبیات بسیار غنی و وسیعی را در زمینه اقتصاد اسلامی به وجود آورده است. کار مکتوب کم نشده است. اما این کار مکتوب فقط مبنای آموزش و تدریس قرار گرفته است، نه سیاست گذاری ها. در تدوین آیین نامه ها و مقررات و ساماندهی اقتصاد به این ادبیات اعتنا شده است. مشکل در این نیست که در اقتصاد اسلامی نظریه پردازی نداریم.
همین جا بگویم در عرصه اقتصاد اسلامی یک نظریه پردازی پسینی داریم و یک ارائه پیشینی. ما در ارائه اقتصاد اسلامیِ پیشینی هیچ مشکلی نداریم و این کار صورت گرفته است، هم به صورت توصیفی و هم به صورت تشریحی و تقنینی.
مشکل ما به علم اقتصاد مربوط است که پسینی است. اقتصاد اسلامی باید به صورت مکتب اقتصادی تحقق پیدا بکند و بازخوردش موضوع مکالمه علم اقتصاد پسینی قرار بگیرد که همان علم اقتصاد است. ما نمی توانیم پیشاپیش علم اقتصاد را نظریه پردازی کنیم. چیزی که معمولاً به آن اشکال می گیرند، و به جا هم هست، این است که ما علم اقتصاد به صورت تئوریک، با نظر به دیدگاه های اسلامی، نداریم. البته این طور نیست که نداشته باشیم. این مفاهیم به صورت مفروضات مدنظر قرار گرفته است و نظریه پردازی هایی شده است، ولی طبعاً تا اقتصاد پیاده نشود، نمی توانند علم اقتصاد را ساماندهی بکنند.

* پس می توانیم بگوییم اقتصاد اسلامی به یک مدرسه تبدیل شده است؟
بله، به یک مدرسه تبدیل شده است. بنابراین ما هیچ گونه نقصی در زمینه مسایل پیشینی اقتصاد اسلامی نداریم. نکته دیگر این است که حتی همین مبانی نظری و حقوقی اقتصاد اسلامی وقتی رشد پیدا می کند که در مقام عمل تحقق پیدا بکند و مشکلاتش به دست بیاید تا در تجدید نظر و رشد به کار بیاید؛ یعنی اگر می خواهیم اقتصاد اسلامی، بیش از آنچه که رشد یافته، رشد یابد، اول باید آن را پیاده کنیم و نگوییم که چون نداریم پس هیچ. باید بنا را بر این بگذاریم که آن مقداری را که داریم عملی بکنیم. این عملی شدن، مشکلات را روشن می کند. اگر بنا باشد بانکداری اسلامی را پیاده نکنیم، مشکلاتش را هم نمی توانیم بفهمیم تا آن را اصلاح بکنیم. بنابراین، معتقدم آنچه مهم است، باور به اقتصاد اسلامی و پیاده کردن اقتصاد اسلامی و ضرورت آن است.

* با این وجود انقلاب، در حوزه ای که جزء دلمشغولی های شما است، دستاورد اقتصادی نداشته است.
نمی توانیم بگوییم مطلقاً نداشته است. بنده معتقدم در حد مطلوب و مورد نظر، نتایجی حاصل نشده است. شما فرض را بر این بگیرید که اگر دیدگاه های اقتصاد اسلامی در کشور ما نمی بود و مثلاً اقتصاد لیبرال یکه تاز میدان بود، قطعاً مشکلاتی که جامعه ما از آن رنج می برد، به صورت شدیدتر وجود می داشت. ما الان پدیده هایی مانند کمیته امداد امام خمینی، بنیادهای خیریه ، صندوق های قرض الحسنه ای و تعاونی ها را داریم. مسئولان ما دغدغه اقتصاد اسلامی دارند، اگرچه احیاناً ممکن است در مقام عمل تحقق پیدا نکرده باشد. می خواهم بگویم اگر همان مقدار از نقش و تأثیر اقتصاد اسلامی که تحقق پیدا کرده است نمی بود، شکاف ثروت و فقر بیش از این بود که هست.

* چرا بخش پسینی اقتصاد در گونه شایسته و بایسته آن محقق نشده است؟
بخش پسینی، چنان که از اسم آن هم پیداست، زمانی می تواند مطرح بشود که اقتصاد در جامعه محقق شود. باید دیدگاه اقتصادی را در جامعه به صورت عینی در آورد تا اقتصاددان شروع به بررسی آثار و نتایج آن بکند؛ مثلاً اگر اقتصاد اسلامی پیاده شود، آن وقت می توانیم بگوییم اثرات اشتغال یا بیکاری، تورم است یا کنترل تورم. اگر اقتصاد اسلامی پیاده بشود، می توانیم بگوییم که اثرش تقارب سطوح برخورداری است یا شکاف ثروت و فقر. مدل های اقتصادی وقتی می تواند استخراج شود که چیزی به نام اقتصاد اسلامی پیاده بشود و بعداً اقتصاد دان بیاید از این ها مدل استخراج بکند.
متصدیان اقتصادی ما دانش آموختگان اقتصاد لیبرالی بوده اند و همان را که خوانده اند پیاده کرده اند. طبعاً نمی توان از آنان انتظار داشت که پیاده کننده اقتصاد اسلامی باشند. ما هر چه رنج می کشی ماز جدا شدن از تعالیم دینی است

* گفتید در حوزه پیشینی، علی رغم این که بعضی مبانی معلوم است، ولی در حوزه اجرا آن مفاهیم محقق نمی شود.
به این دلیل است که باور و عزم لازم برای پیاده کردن آن وجود ندارد. دانش آموختگان اقتصاد ما آنچه خوانده اند به طور عمده اقتصاد لیبرال بوده است و طبیعی است آنها آنچه را خوانده اند پیاده می کنند.

* شهید مطهری در موضوع اقتصاد اسلامی کتابی دارند که چاپ اول آن با تردید های فراوانی روبه رو شد و چاپ دوم آن گویا از استناد بیشتری برخوردار بود. درباره این کتاب هم قدری صحبت کنید.
کتاب منسوب به شهید مطهری در واقع تألیف خود ایشان نبود و شاید نکته اصلی اشکال همین جا بود. این کتاب در واقع مجموعه یادداشت های دست نویس و پراکنده ایشان بود. شهید مطهری بحث هایی را در محافل علمی در مورد اقتصاد مطرح کرده بودند و به سؤالاتی پاسخ داده بودند که به صورت دست نویس درآمده بود.
بعد از شهادت، بعضی از منسوبین به ایشان زحمت کشیدند و این ها را تدوین کردند و توضیحاتی را بر آنها افزودند و چاپ کردند. هر محقق صاحب نظر مطالبی به ذهنش می آید و آنها را ثبت می کند تا با تدبر و تأمل به آنها عمق ببخشد. دوستانی که این مجموعه را چاپ کردند، فرض شان بر این بود که گویی این یادداشت ها نظر نهایی شهید مطهری در مورد مسایل اقتصادی است.
نقطه اصلی اشکال در این بود که مطالب آن کتاب با مجموعه پارادایم ذهنی شهید مطهری خیلی سازگار نبود. یکی از مورد اشکال، پذیرش نوعی سوسیالیسم در اسلام در باب مالکیت اشتراکی زمین بود. در این کتاب در مورد خلق و ابداع و برخی ابتکارات جدید، حرف های نوینی را مطرح کردند که قابل توجه است. در نظر شهید مطهری دانش ها و فن آوری ها محصول تفکر جمعی بشر از گذشته تا حال است، و به همین دلیل نمی تواند موضوع مالکیت فردی باشد، بلکه مالکیتش عمومی و اجتماعی است.
شهید مطهری در این باره به ماشین و ماشینیزم اشاره کرده بودند که محصول اندیشه روی هم انباشته دوران های مختلف زندگی بشری است و نمی توان گفت که این ماشین و سرمایه داری ماشینی قابلیت تملک فردی را دارد. این مسأله شاید هشت- نه بار در مجموعه اثر مطرح شده است و حرفی است قابل تأمل، ولی انتشار آن، خصوصاً در آغاز انقلاب، که تفکرات سوسیالیستی در جامعه مطرح بود، امکان سوءاستفاده از آن وجود داشت و به این دلیل جلوی انتشار آن را گرفتند.

* ولی این کتاب حادثه ای در تحقیقات مربوط به اقتصاد اسلامی نبود.
نخیر نبود.

* آیا در این ۷-۸سال اخیر اثر مکتوب قابل توجهی در موضوع اقتصاد اسلامی منتشر شده است.
من ندیده ام.

* استنباط بعضی، که به صورت عینی با رفتار اقتصادی در جوامع لیبرالیسم سروکار داشتند، این است که رفتارهای آنها با روح اقتصاد اسلامی هماهنگ تر است، مثلاً در آنها غش در معاملات را نمی بینیم و یا خیارات را قبول می کنند و نرخ بهره بانکی آنها بسیار پایین است. به صفر رساندن این بهره، در مقایسه با بهره دو یا سه درصدی، امکان پذیرتر است. ما در معاملات خودمان بسیار می بینیم و می شنویم «بعد از فروش پس گرفته نمی شود» که به زعم من مغایر با تمام مباحث مربوط به معامله در اسلام است که با شرایط مختلف می شود معامله را فسخ کرد. شما با این نظر که رفتار افراد در جوامعی که تحت اقتصاد لیبرالیسم سامان گرفته اند با روح اقتصاد اسلامی نزدیک تر است چقدر مخالف یا موافقید؟ دیگر این که اگر بخواهیم به نظرات اقتصادی اسلام برسیم، اولویت ها و راهکارها در سطح اجتماع و هم در سطح سیاست گذاری چیست؟
در مورد بخش اول سؤال شما باید بگویم که اقتصاد اسلامی کاملاً با فطرت بشری منطبق است و اگر ببینیم جوامع دیگر، در مقام عمل، به آن گرایش پیدا کرده اند نباید عجیب باشد؛ چرا که انبیا آنچه را از طریق وحی به بشر گفته اند ممکن است بشر از طریق تجربه از راه آزمون و خطا به آن رسیده باشد.
همین جا بگویم که هم اقتصاد سوسیالیستی و هم سرمایه داری از نقطه ای شروع کردند ولی در آن نقطه نماندند، بلکه هر دو از مواضع اصولی خودشان عدول کردند و کم کم به سمت وسط گرایش پیدا کردند که اگر آن وسط را، با همه دقایقش، در نظر بگیریم همان اقتصاد اسلامی است؛ یعنی نظام اقتصادی لیبرالیستی و سوسیالیستی از نوع حاد عدول کرده است و در حال گرایش به سمت تعادل اند. اقتصاد اسلامی نه سوسیالیسم است و نه لیبرالیسم.
نمی خواهم بگویم آنچه را که آنها دنبال کرده اند همان اقتصاد اسلامی است، ولی بالاخره به اقتصاد اسلامی نزدیک است. تجربه آنها نشان داده است اگر بنا را بر غش و دروغ و فریب بگذارند، موقعیت خودشان را در بازار از دست می دهند؛ بنابراین ترجیح دادند که دست از غش بردارند تا اعتبار کسب کنند. اسلام بر نبود غش و دروغ و فریب تأکید کرده و خیارات را هم پذیرفته است؛ چرا که اقتصاد اسلامی انطباق کامل با فطرت بشری دارند و آنها هم با آزمون و خطا دارند به این فطرت نزدیک می شوند. باید گفت بدا به حال ما که با وجود این منبع غنی برای راهنمایی رفتار، از آن غفلت می کنیم و تجربه های شکست خورده دیگران را تجربه می کنیم.
در پاسخ بخش دوم سؤال شما باید بگویم که اگر آموزه های اقتصاد اسلامی را به صورت فرهنگ در بیاوریم و آنها را در آموزش های رسمی و عمومی به کاربگیریم، آن گاه می توان در آن فرهنگ حاکم، مشکلات اقتصادی را مطرح و حل کرد.
به عبارت دیگر لیبرالیست ها از منظر خودشان به این نتیجه می رسند که غش و فریب را کنار بگذارند، چرا که احساس می کنند از این طریق می توانند به منافع خودشان دست پیدا بکنند، ولی اقتصاد اسلامی از منظر اخلاق به قضیه نگاه می کند. جالب است که اقتصاد لیبرالی از یک نقطه انفصال از اخلاق آغاز کرد، ولی در دو دهه اخیر به سمت اخلاق حرکت کرده است.

نکته : اقتصاد اخلاق لیبرالیسم انقلاب اسلامی مجلس فرهنگ سوسیالیستی قرض الحسنه
منبع: خردنامه شماره ۴۱ - چهارشنبه ۲۱ بهمن ۱۳۸۳