محور : اقتصاد اسلامی و حضرت علی (ع)
احمدعلي يوسفي
دانشنامة امام علي(ع) دائرة‌المعارفي است موضوعي در زمينة شخصيت، سيره و انديشه‌هاي اميرالمؤ‌منين علي بن ابي‌طالب(ع) و پديده‌هاي معاصر و پس از عصر آن حضرت كه پيوندي وثيق با شخصيت و مكتب آن بزرگوار دارد، كه در شش هزار صفحه و دوازده جلد سامان يافته است. اين موسوعة علمي، شامل يكصد و سي مدخل اصلي، و حدود سه هزار مدخل فرعي است و زير نظر حجة‌الاسلام والمسلمين علي‌اكبر رشاد در پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي و با همكاري بيش از دويست تن از دانشوران و استادان حوزه و دانشگاه تأليف شده است. مخاطبان دانشنامه، ارباب فكر و فرهنگ و دانش‌آموختگاني‌اند كه دغدغه‌مند مباحث فكري ديني معاصرند و علاقه‌مند هستند اين مباحث را از منظر كارگشاي اميرالمؤ‌منين(ع) به تماشا بنشينند اين اثر به‌عنوان پژوهش برتر حوزه‌ي دين‌پژوهي ايران در سال 1380 شناخته شده و اينك در محافل علمي ديگر نيز نامزد دريافت عنوان برجسته‌ترين اثر علمي است.
ويژگي‌هاي دانشنامه :
دانشنامة امام علي(ع) حايز ويژگي‌هاي منحصر به‌فرد و متنوعي است كه مجموع آن‌ها را يكجا در آثار مشابه نمي‌توان سراغ گرفت. اين اختصاصات دانشنامة امام علي(ع) را به‌عنوان اثري بديع و بي‌بديل در بين آثار ديگر از اين دست، برجسته و متمايز كرده است. از جمله امتيازات اين اثر عبارت است از:
O اهتمام ويژه به تجزيه و تحليل و تبيين مباحث فكري معاصر و قضاياي نوپديد، با استناد به كلمات و سيرة امام حكمت و بلاغت، علي(ع)،
O بررسي مقايسه‌اي پاره‌اي از نظريات معاصر در مباحث تئوريك،
O تنوع موضوعات و جامعيت نسبي مجموعه، در زمينة بررسي زواياي گوناگون و ابعاد مختلف شخصيت و انديشه آن بزرگوار،
O ساختارمندي و همسو بودن موضوعات مطرح شده در مقالات،
O تفصيل در تحقيق موضوعات و اجتناب از كلي‌گويي،
O تقليدگريزي و عدم اتكا به مشهورات و تحليل‌هاي شايع و نهراسيدن از نتايج نوپديد، ضمن رعايت احتياط علمي در تأليف مقالات،
O استقصا و تتبع جامع مضامين خطب و رسائل و روايات رسيده از حضرت، در قلمرو مدخل‌هاي مورد تحقيق،
O همساني و يك‌دستي مجموعه از لحاظ رعايت قواعد علمي پژوهش و نگارش،
O استناد به منابع دست اول در موضوعات تاريخي و سيروي،
O استفاده از زبان علمي و نثر معيار و پرهيز از آوازه‌گري و شعارپردازي،
O اشتمال بر شبكة معنايي جامع و نمايه‌ها و فهارس موضوعي.
>>>
محور : اقتصاد اسلامی و حضرت علی (ع)
احمدعلي يوسفي
دانشنامة امام علي(ع) دائرة‌المعارفي است موضوعي در زمينة شخصيت، سيره و انديشه‌هاي اميرالمؤ‌منين علي بن ابي‌طالب(ع) و پديده‌هاي معاصر و پس از عصر آن حضرت كه پيوندي وثيق با شخصيت و مكتب آن بزرگوار دارد، كه در شش هزار صفحه و دوازده جلد سامان يافته است. اين موسوعة علمي، شامل يكصد و سي مدخل اصلي، و حدود سه هزار مدخل فرعي است و زير نظر حجة‌الاسلام والمسلمين علي‌اكبر رشاد در پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي و با همكاري بيش از دويست تن از دانشوران و استادان حوزه و دانشگاه تأليف شده است. مخاطبان دانشنامه، ارباب فكر و فرهنگ و دانش‌آموختگاني‌اند كه دغدغه‌مند مباحث فكري ديني معاصرند و علاقه‌مند هستند اين مباحث را از منظر كارگشاي اميرالمؤ‌منين(ع) به تماشا بنشينند اين اثر به‌عنوان پژوهش برتر حوزه‌ي دين‌پژوهي ايران در سال 1380 شناخته شده و اينك در محافل علمي ديگر نيز نامزد دريافت عنوان برجسته‌ترين اثر علمي است.
ويژگي‌هاي دانشنامه:
دانشنامة امام علي(ع) حايز ويژگي‌هاي منحصر به‌فرد و متنوعي است كه مجموع آن‌ها را يكجا در آثار مشابه نمي‌توان سراغ گرفت. اين اختصاصات دانشنامة امام علي(ع) را به‌عنوان اثري بديع و بي‌بديل در بين آثار ديگر از اين دست، برجسته و متمايز كرده است. از جمله امتيازات اين اثر عبارت است از:
O اهتمام ويژه به تجزيه و تحليل و تبيين مباحث فكري معاصر و قضاياي نوپديد، با استناد به كلمات و سيرة امام حكمت و بلاغت، علي(ع)،
O بررسي مقايسه‌اي پاره‌اي از نظريات معاصر در مباحث تئوريك،
O تنوع موضوعات و جامعيت نسبي مجموعه، در زمينة بررسي زواياي گوناگون و ابعاد مختلف شخصيت و انديشه آن بزرگوار،
O ساختارمندي و همسو بودن موضوعات مطرح شده در مقالات،
O تفصيل در تحقيق موضوعات و اجتناب از كلي‌گويي،
O تقليدگريزي و عدم اتكا به مشهورات و تحليل‌هاي شايع و نهراسيدن از نتايج نوپديد، ضمن رعايت احتياط علمي در تأليف مقالات،
O استقصا و تتبع جامع مضامين خطب و رسائل و روايات رسيده از حضرت، در قلمرو مدخل‌هاي مورد تحقيق،
O همساني و يك‌دستي مجموعه از لحاظ رعايت قواعد علمي پژوهش و نگارش،
O استناد به منابع دست اول در موضوعات تاريخي و سيروي،
O استفاده از زبان علمي و نثر معيار و پرهيز از آوازه‌گري و شعارپردازي،
O اشتمال بر شبكة معنايي جامع و نمايه‌ها و فهارس موضوعي.
نويسندگان دانشنامه:
از ديگر امتيازات دانشنامه، تنوع نويسندگان آن، از لحاظ تخصص و رويكردهاي متفاوت علمي است.
نويسندگان مقالات دانشنامه را آميزه‌اي از پيشكسوتان و صاحب‌نظران عرصة فكر و فرهنگ، و نيز پژوهشگران جوان حوزه و دانشگاه تشكيل مي‌دهند.
هر يك از مقالات دانشنامه، به حسب موضوع، به قلم متخصص آن رشته سپرده شده و سپس از سوي چند صاحب‌نظر طي مراحل مختلف به دقت ويرايش علمي و صوري شده است.
حضرات اساتيد و دانشوران عبدا جوادي آملي، سيدمرتضي عسكري، سيدجعفر شهيدي، رضا استادي، سيدجعفر مرتضي عاملي، رضا داوري، سيدجعفر سيدان، علي رباني گلپايگاني، سيدمحمدرضا مدرسي، محمدهادي معرفت، محمد سروش، رسول جعفريان، سيدمصطفي محقق داماد، علي دواني، محمدعلي سادات، مهدي مهريزي، محمدعلي جاويدان و... از نويسندگان اين مجموعه‌اند.
ساختار موضوعي و فهرست مدخل‌هاي اصلي دانشنامه
ساختار علمي دانشنامة امام علي7 در ده زمينة كلان به سامان رسيده است. هر يك از محورهاي كلان نيز - به فراخور تنوع و ميزان مقالات - به شاخه‌هاي تخصصي‌تر تقسيم شده و در يك يا چند مجلد عرضه شده است. علاوه بر دوازده جلد اصلي، يك مجلد نيز با عنوان «درآمد» حاوي مقدمة اصلي اثر، فهارس تفصيلي، نمايه‌هاي موضوعي، چكيدة مقالات، شناختنامة قلمزنان و همكاران و... فراهم شده است. ساختار موضوعي و فهرست مدخل‌هاي اصلي به‌صورت زير است:
حكمت و معرفت (جلد اول)
. عقل و معرفت عقلاني
. قلب و معرفت قلبي
. فطرت و معرفت فطري
. وحي و معرفت وحياني
. قرآن‌شناسي
. روش تفسير قرآن
. تاريخ و معرفت تاريخي
. هستي‌شناسي
. خلقت
. حقيقت دنيا
. دين و دنيا
مبدأ و معاد (جلد دوم)
. برهان اثبات وجود خدا
. توحيد
. اسمأ و صفات خداوند
. ايمان
. هدايت و ضلالت
. قضا و قدر
. بدأ
. جبر و اختيار و عدل الهي
. خير و شر
. معاد
نبوت و امامت (جلد سوم)
. بعثت و نبوت
. قلمرو دين
. امامت و خلافت
. ادله و نصوص امامت
. حب امام علي7
. موعود جهاني
. علم غيب
. غلو
اخلاق و سلوك (جلد چهارم)
. حيات عارفانه امام علي7
. مباني و نظام اخلاق
. تربيت عقلاني
. آسيب‌شناسي تعليم و تربيت
. سعادت
. كرامت انسان
. عبادت و عبوديت
. دعا
. تقوا
. نفاق
حقوق (جلد پنجم)
. حقوق متقابل مردم و حكومت از ديدگاه امام علي7
. نقش مردم و بيعت در حكومت از ديدگاه امام علي7
. حقوق بشر
. آئين دادرسي
. جرم‌شناسي
. امام‌علي7 و برخورد با مجرمان
. پيشگيري از جرم
. فقه امام علي7 و روشهاي آن
سياست (جلد ششم)
. جامعة آرماني از ديدگاه امام علي7
. آسيب‌شناسي حكومت از ديدگاه امام علي7
. اهداف و آرمانهاي حكومت اسلامي
. عوام و خواص از ديدگاه امام علي7
. ساختار حكومت امام علي7
. امام علي7 و مخالفان
. امر به معروف و نهي از منكر
. سياست از ديدگاه امام علي7
. وسيله و هدف از ديدگاه امام علي7
اقتصاد (جلد هفتم)
. سيرة اقتصادي امام علي7
. سياستهاي اقتصادي امام علي7
. عدالت اقتصادي امام علي7
. اصلاحات اقتصادي امام علي7
. بيت‌المال
. بازار در حكومت امام علي7
. فقر و غنا
. زهد و قناعت
. دنيا و آخرت
تاريخ (جلد هشتم)
. زيست‌نامة امام علي7
. در كنار پدر (ابوطالب)
. امام علي7 در عهد پيامبر6
. غدير
. سندشناسي غدير
. سقيفه
. فدك
. اصحاب امام علي7
تاريخ (جلد نهم)
. نجف
. كوفه
. قاعدين
. قاسطين
. مارقين
. ناكثين
. سب و ريشه‌هاي تاريخي آن
سيره (جلد دهم)
. سيرة امام علي7
. امام علي7 در نگاه پيامبر6
. امام علي7 در نگاه صحابه
. امام علي7 در قرآن
. آية ولايت
. آية مباهله
. اسما و القاب امام علي7
سيره (جلد يازدهم)
. روايات امام علي7
. فضايل و مناقب امام علي7
. اوصاف منصوص امام علي7
. فصاحت و بلاغت امام علي7
. تأثير امام علي7 بر ادبيات فارسي
. تأثير امام علي7 بر فرهنگ و تمدن اسلامي
. مظلوميت امام علي7
مرجع‌شناسي (جلد دوازدهم)
. اسناد نهج‌البلاغه
. نهج‌البلاغه
. شرحهاي نهج‌البلاغه
. مستدركات نهج‌البلاغه
. مصحف امام علي7
. الغدير
. عبقات‌الانوار
. غررالحكم و دررالكلم
. صحيفة علويه و مستدركات آن
. غديريه‌نگاري در جهان اسلام
. ديوان امام علي7
. مرجع‌شناسي
12-1. احقاق‌الحق
12-2. وقعة صفين
12-3. خصائص اميرالمؤ‌منين
12-4. الغارات
12-5. كفاية‌الطالب
12-6. مشارق انواراليقين
12-7. المسترشد في‌الامامه
12-8. غاية‌المرام
12-9. العمده في عيون‌الاخبار
12-10. مأة كلمه
12-11. كتاب سليم بن قيس
12-12. كشف‌اليقين في فضائل اميرالمؤ‌منين7
12-13. موسوعة‌الامام علي7
12-14. مسندالامام علي (1)
12-15. مسندالامام علي (2)
12-16. الغدير في‌التراث‌الاسلامي
12-17. كتاب‌الجمل
12-18. المعيار والموازنة
12-19. اثبات‌الوصية
12-20. مناقب اميرالمؤ‌منين7
12-21. نثراللئالي
12-22. دستورالمعالم‌الحكم
حوزة اقتصاد
اين حوزه نيز با ويژگي پيش‌گفته در بردارنده مدخل اصلي است كه شامل يك جلد و بيش از پانصد صفحه مي‌باشد. مؤ‌لفان تلاش نمودند تا ابعاد مختلف مسائل مربوط به اقتصاد و معيشت را از آموزه‌هاي انديشه‌اي و سلوك اقتصادي اميرالمؤ‌منين7 كشف و به زبان امروزين و علمي بيان نمايند. مدخل‌ها از ساختار منظم و مكملِ هم برخوردارند و سعي بر آن بوده كه اين مجموعه از تداخل و تكرار به دور و در مجموع نمايانگر يك مكتب، انديشه و منش اقتصادي ويژه‌اي باشد. در اين حوزه هم به مباحث مبنايي و انديشه‌اي اميرالمؤ‌منين پرداخته شده و هم تبيين سياست‌ها و برنامه‌هاي اقتصادي حضرت در آن عصر مطمح‌نظر بوده است. بخشي از هم مؤ‌لفان نيز بر آن بود كه رهنمودهايي از تبيين و تحليل بحث‌هاي حوزة اقتصاد، براي اقتصاد و عصر حاضر ارائه دهند.
چكيدة مقالات حوزة اقتصاد به اين شرح است:
مباني فلسفي نظام اقتصادي / احمدعلي يوسفي
مقصود از مباني فلسفي نظام اقتصادي، جهان‌بيني حاكم بر رفتار شركت‌كنندگان در فعاليت‌هاي اقتصادي است. براين اساس خداشناسي، جهان‌شناسي، انسان‌شناسي و جامعه‌شناسي از منظر امام علي7 بررسي شد و تأثير چنين ديدگاهي بر رفتارهاي اقتصادي شركت‌كنندگان در فعاليت‌هاي اقتصادي تبيين گرديد. طبق اين بررسي، بر اساس آموزه‌هاي برگرفته از كلمات و سيرة اميرالمؤ‌منين، رفتار شركت‌كنندگان در حوزة اقتصاد و نظام اقتصادي مورد تأييد آن حضرت، با نظام‌هاي شناخته شده در عصر حاضر تفاوت‌هاي اساسي و محوري دارد.
عدالت اقتصادي / محمدمهدي كرمي و عسكر ديرباز
در كلمات علي7 عدالت در معاني متفاوتي به كار رفته است كه قدر جامع آن‌ها عدالت اقتصادي و مراعات حقوق در حوزة مسائل و روابط اقتصادي است. علي7 اجراي عدالت را هدف اصلي پذيرش حكومتشان بيان مي‌كند. عدالت از منظر حضرت ماية دوام حكومت و حيات جوامع و آباداني است. در تزاحم كارآيي و عدالت اقتصادي، عدالت مقدم مي‌شود. قوانين عادلانه، تربيت اسلامي، و نظارت صحيح حكومتي از زمينه‌هاي تحقق عدالت به حساب آمده و ربا، احتكار، تبعيض، و حكومت ظالمان از موانع برقراري عدالت اقتصادي دانسته شده است.
سياستهاي برقراري عدالت اقتصادي به دو دسته توازن اجتماعي و تكافل اجتماعي تقسيم مي‌گردد كه تكافل اجتماعي مفهومي برتر و فراتر از تأمين اجتماعي است. توازن اقتصادي با تعيين حدود مالكيت‌ها، توزيع ثروت و درآمد و ايجاد بخش عمومي به سامان مي‌رسد و تكافل اجتماعي نيز با مدنظر قرار دادن اختلاف‌ها و توان‌ها، رعايت حقوق همه و توجه ويژه به طبقات ضعيف، مورد تأكيد امام7 است.
دنيا و آخرت / عبدالامير عليزاده
دنيا در سخنان علي7 در معاني متفاوت به‌كار رفته و ويژگي‌هاي زيادي براي آن ذكر شده است. يكي از برجسته‌ترين آن‌ها بي‌ارزش بودن دنياست. از منظر امام علي7 جهان خاكي، پديده‌هاي حيات و نعمت‌هاي مادي الهي مذمت نمي‌شود و تنها جلوه‌هاي غافل‌كنندة دنيا از سراي آخرت، درخور ملامت‌اند. بنابراين بي‌ارزش بودن دنيا در نگاه امام7 امري نسبي و در رابطه با ارزشِ جهان آخرت است. به همين خاطر حضرت7 روحيه آخرت‌گرايي را در برابر دنياپرستي زمانة خود تبليغ مي‌نمودند. ترك دنيا در ديدگاه علي7، ترك تعلق است نه ترك كار و تلاش. بنابراين بهره‌مندي درست از آن مورد ترغيب است. اهل آخرت، در معيشت جانب ميانه‌روي را فرو نمي‌نهند، آن‌چه مهم‌مي‌نمايد مسير مصرف امكانات اقتصادي است كه بايد جنبه مقدمي براي آخرت داشته باشد. بين دنيا و آخرت تعاند نيست، بلكه بين دنياگرايي و آخرت گرايي تضاد حقيقي برقرار است. اين گونه نظر به دنيا و آخرت پي‌آمدهايي را در عرصه اقتصاد به دنبال دارد. توليد فراوان به انگيزة الهي، توسعه اقتصادي، توزيع مناسب ثروت، اصالت‌دادن به سود آخرت، مصرف محدود و پس‌انداز و سرمايه‌گذاري براي بسط عدالت، همه از آثار ترابط منطقي و الهي دنيا و آخرت شمرده مي‌شوند.
زهد و قناعت / مجيد رضائي
از نظر علي7 زاهد كسي است كه به آن‌چه به‌دست مي‌آورد دل نبندد و بر آن‌چه از دست مي‌دهد تأسف نخورد و در مصرف نعمت‌ها به اندازة نياز اكتفا كند. قناعت به معناي رضايت به داشته‌ها است و در مقابلِ حرص قرار دارد. زهد درجات و مراتبي دارد و يقين به مبدأ هستي و معاد، شناختن صحيح جهان، دنيا و انسان مي‌توانند عوامل پديداري زهد باشند. دانايي، عفت نفس، فراواني ياد مرگ نيز از عوامل اكتساب صفت قناعت‌اند. زهد و قناعت آثار اخلاقي، اجتماعي و اقتصادي فراواني دارد. افزايش پس‌انداز و توليد، توزيع مناسب و رشد و توسعه اقتصادي مي‌توانند از آثار زهد و قناعت به‌حساب آيند.
فقر و غنا / اصغر هادوي‌نيا
فقدان، آگاهي از فقدان و احساس نياز، سه ركن اساسي مفهوم فقر شمرده مي‌شود. غنا به معناي توانگري نيز مبتني بر دو عامل آگاهي و احساس توان‌مندي است. فقر مادي به فقر مطلق و فقر نسبي تقسيم مي‌شود. فقر مطلق عبارت است از نياز به موادي چون غذا، لباس و بهداشت و فقر نسبي به معناي عدم توانايي در فراهم‌آوري معيارهاي زندگي عادي است. بروز بسياري از انحراف‌هاي عقيدتي، لغزش‌هاي اخلاقي و آشفتگي‌هاي رواني، آثار فقر در گسترة فردي است. تحقير و حذف ناگزير فقيران، از آثار اجتماعي فقر به شمار مي‌آيد. تنبلي، بي‌برنامگي، عدم رعايت بهداشت، نارسايي انديشه‌ها و رسوخ خرافات در جامعه، از عوامل فقر در حوزة شخص به شمار مي‌آيند. كسب نامشروع، ترك تكافل عمومي، ظلم حاكمان، نظام ناكارآمد مالياتي و تأمين اجتماعي، برخي از عوامل اجتماعي فقر شمرده مي‌شوند. وظيفة دولت در فقر ستيزي، توجه به كارآمد ساختن نظام مالياتي، تأمين اجتماعي و تنظيم بازار است. هر يك از توانگران و فقيران وظايف ويژه‌اي را در فقر ستيزي دارند.
دولت و سياستهاي اقتصادي / محمدتقي حكيم‌آبادي (گيلك)
بر اساس سخنان علي7، دولت اسلامي هم در هدف و هم در محدودة عمل، با دولت‌هاي ديگر فرق ماهوي دارد. مهم‌ترين وظايف اين دولت را مي‌توان چنين شمرد: تعليم و تربيت مردم، حفاظت از دين و مبارزه با بدعت‌ها، ايجاد امنيت، تأمين اجتماعي، مبارزه با بي‌عدالتي‌هاي اقتصادي، عمران و آبادي، افزايش رفاه و درآمدهاي مردم، نظارت بر بازار و تنظيم آن، جمع‌آوري ماليات و تنظيم بيت‌المال. و زكات و صدقات، خمس، غنايم جنگي، فيء و انفال، منابع مالي دولت علوي به شمار مي‌آيند.
دولت‌ها بر اساس قلمرو دخالت آن‌ها در اقتصاد به سه دسته تقسيم مي‌شوند: دولت حداقل (كلاسيك)، دولت متوسط (رفاه) و دولت حداكثر (برنامه‌ريزي متمركز). چنين بر مي‌آيد كه دولت علوي دولتي متوسط باشد. مهم‌ترين اهداف اقتصادي علي7 در سه حوزه شكل گرفت: بسط عدالت اجتماعي - اقتصادي، عمران و آبادي، و ثبات قيمت‌ها. براي تحقق اين اهداف امام7 از ابزارهاي اخلاقي - معنوي، و كمي بهره مي‌گرفت. علي7 در وضع ماليات‌ها بر املاك دولتي (زمين‌هاي خراجيه)، توجه ويژه‌اي به رشد و توليد و وضع مردم داشتند.
سيرة اقتصادي علي7 / سيدرضا حسيني
پژوهش در سيرة اقتصادي علي7، از نوع مباحث اقتصاد خرد شمرده مي‌شود و از اين رو به دو بخش رفتار توليدكننده و رفتار مصرف كننده قابل تقسيم است. منابع درآمدي امام7 عبارت بودند از: خمس و فيء، اقطاع، كار، غنايم جنگي، سهم سرانه و هداياي مردم. درآمد علي7 بسيار بالا بود. بهره‌برداري بهينه از ظرفيت‌هاي توليدي، اولويت دادن به توليد كالاهاي اساسي، تحصيل مهارت شغلي، كارآفريني، تنظيم اوقات كار - فراغت، نظم و وجدان كاري از شاخص‌هاي سيرة اقتصادي حضرت در پخش توليد بود. كسب رضايت الهي و حداكثرسازي كمك به ديگران، انگيزة اصلي توليد حضرت به شمار مي‌رفت. سيرة علي7 در مصرف و تخصيص درآمد شخصي همواره زاهدانه بود. بيش‌ترين تخصيص درآمد امام7 به بخش عمران و امور عام المنفعه و نيازمندان است. پس انداز و سرمايه‌گذاري در تخصيص درآمد ايشان جايگاه ويژه‌اي داشت.
پس‌انداز، توليد و درآمد بسيار بالا، مصرف شخصي حداقل، كمك به ديگران به انگيزة كسب رضايت الهي و سود آخرتي ويژگي سيرة علي7 در بخش توليد و تخصيص درآمد بود.
اصلاحات اقتصادي / سيدحسين ميرمعزي
اصلاحات در ديدگاه علي7 به معناي احياي مجدد تعاليم اسلام و مبارزه با بدعت‌ها و انحراف‌ها در حوزة اقتصاد است. پس از وفات پيامبر6، دو انحراف در جامعة اسلامي روي داد: انحراف در بينش‌هاي اقتصادي و انحراف در رفتارهاي مردم و كارگزاران كه اين انحراف‌ها آثار اقتصادي نامطلوبي در پي داشت. علي7 با هدف تحقق عدالت اقتصادي، به تصحيح بينش‌ها و منش‌ها پرداخت. انحراف در بينش‌ها را با بيان حقايق توحيدي، مذمت دنياگرايي و تبليغ مفاهيم ديني اصلاح مي‌كرد. موعظه، ارائه الگوي عملي به مردم، نظارت بر بازار و مجازات متخلفان، استرداد اموال بيت‌المال و تقسيم آن به گونة عادلانه از اصلاحات علي7 به شمار مي‌آيد. امام7 در امر اصلاحات با دو مانع بزرگ روبه‌رو بود: دنياپرستي فراگير و بدعت‌هاي به سنت تبديل شده.
بازار / محمدنقي نظرپور
بازار به عنوان محل عرضه و تقاضاي كالاها و خدمات در سخنان علي7 از اهميت ويژه‌اي برخوردار است؛ هر چند كلماتي از آن حضرت7 در ذم بازار نقل شده است كه مي‌تواند ناظر به جنبه‌هايي از تجارت باشد كه موجب تفاخر، تكاثر و ارزش‌هاي ضداخلاقي است.
بازارها در عصر علي7 در كنار مسجد و دارالاماره قرار داشتند. بازارهاي كوفه اتاق‌هايي از پيش‌ساخته داشت و حفظ امنيت آن‌ها بر عهده دولت بود و چون علي7 از آن‌ها كرايه‌اي دريافت نمي‌كرد، اين امر موجب رونق دادوستد مي‌شد. ممانعت از احتكار، ربا، كنترل قيمت‌ها و وزن، برخورد با ناقضان حريم بازار از جمله اقدامات امام7 به شمار مي‌آيند. بازار مطلوب علي7 به بازار رقابت شبيه‌تر است تا به بازار انحصاري، و دولت اسلامي نيز بايد زمينه‌هاي تحقق رقابت در بازار را فراهم كند. آسان گرفتن معامله، قناعت به سود كم‌تر، سوگند نخوردن هنگام معامله از جمله توصيه‌هاي حضرت است. اميرالمؤ‌منين7 وابستگي به بيگانگان را ناپسند مي‌دانستند و بر تأمين نيازهاي اوليه چون خوراك و پوشاك در داخل تأكيد داشتند. خريد كالاهاي واسطه‌اي از نظر حضرت سودمند به شمار مي‌رود و دادوستد كالا ميان كشورها مايه افزايش رونق اقتصادي است.
بيت‌المال / سيدرضا حسيني
اصطلاح بيت‌المال در معناي اموال عمومي به كار مي‌رفت؛ هر چند در لغت مكاني است كه اختصاص به جمع‌آوري و نگهداري مال داشته باشد. درآمدهاي بيت‌المال در عصر علوي از راه‌هاي گوناگون به دست مي‌آمد. خمس يكي از آن منابع بود. در عصر نبوي از غنايم جنگي، گنج‌ها، معادن و اموال بي‌صاحب خمس دريافت مي‌شد، ولي در عصر خلفا انحرافي در مفهوم و مصرف خمس پديد آمد. زكات نيز از موارد عمدة ماليات‌هاي اسلامي در عصر علوي به‌شمار مي‌رفت و آن حضرت به جمع‌آوري و توزيع آن اهتمام ورزيده، توصيه‌هاي سودمندي به كارگزاران زكات مي‌كرد. خراج از درآمدهاي مالياتي است كه از زمين‌هاي مفتوح‌العنوة يا اراضي صلحيه يا زمين‌هاي فيء گرفته مي‌شد. نرخ آن در زمان علي7 به تناسب مناطق و مرغوبيت زمين‌ها متفاوت بود. توصيه علي7 به كارگزاران خراج هماره آن بود كه در اخذ خراج از ظلم پرهيز نموده، به عمران و آبادي زمين‌هاي خراجي توجه داشته باشند. جزيه، انفال، فيء و غنيمت از ديگر منابع مالي دولت علوي محسوب مي‌شد. بيت‌المال در پرداخت به مستمندان، آموزش و پرورش، فرهنگ، سرمايه‌گذاري در امور زيربنايي، هزينه‌هاي نظامي و برخي موارد ديگر به مصرف مي‌رسيد.
اصول حاكم بر بيت‌المال عبارت‌اند از: امانت بودن، شريك بودن عموم مسلمانان در آن و عدالت اجتماعي. علي7 به تبعيت از پيامبر6 و برخلاف خلفاي پيشين، مساوات را در پرداخت بيت‌المال كاملاً رعايت مي‌كرد.
منبع : فصلنامه اقتصاد اسلامی 4
