ديدگاه هاى اقتصادى كلينى در «الكافى» و مقايسه اجمالى آن با ديدگاه شيخ صدوق در «كتاب من لا يحضره الفقيه»

مجيد رضايى

چكيده

در پژوهش حاضر ، سعى بر آن بوده است كه با توجّه به ابواب اقتصادى روايات موجود در دو مجموعه معتبر روايى شيعه يعنى الكافى مرحوم كلينى رحمه الله و كتاب من لا يحضره الفقيه شيخ صدوق رحمه الله ، ديدگاه هاى اقتصادى اين دو محدّث بزرگ شيعى ، با هم مقايسه شوند . از اين رو ، با آوردن ابواب مربوط به معاملات مندرج در كتاب الكافى (مانند : بيع ، مكاسب محرمه ، آداب تجارت و معامله ، رهن ، قرض ، احياى موات ، اجاره ، مزارعه ، صلح ، كسب روزى) و ابواب مربوط به معاملات در كتاب من لا يحضره الفقيه (مانند : احكام زكات ، خمس ، خراج ، صدقه ، قرض ، صله امام ، شُفعه ، حواله ، صلح ، باب معايش ، مكاسب و صناعات) سعى كرده است نوع طرح مباحث اقتصادى در اين دو مجموعه روايى را با هم مقايسه كند و تفاوت ديدگاه هاى اقتصادى كلينى و صدوق را بررسى نمايد . از مقايسه اين دو كتاب به اين نتيجه مى رسيم كه مرحوم كلينى در الكافى به صورتى جزئى تر ، مباحث اقتصادى را در روايات معصومان عليهم السلام باب بندى نموده و كتاب من لا يحضره الفقيه صدوق و كتاب تهذيب الأحكام شيخ طوسى ، از اين جهت ، در رتبه هاى بعدى قرار دارند .

نگاه به ابواب اقتصادى اين دو كتاب ، نشان دهنده نوع نگاه اقتصادى كلينى و صدوق رحمه اللهبه مسئله كسب مال و توليد ثروت در اسلام و ديدگاه آنان به مسائل ديگرى مانند : احتكار ، ربا ، قيمت گذارى كالا ، نقش دولت و امامت در مسائل اقتصادى و تأمين منابع مالى (مانند : خمس و زكات) است كه به طور مختصر ، به آنها اشاره شده است . كليدواژه ها : شيخ كلينى ، شيخ صدوق ، الكافى ، كتاب من لا يحضره الفقيه ، ابواب اقتصادى ، احاديث اقتصادى .

مقدّمه

كتاب شريف الكافى ، بدون ترديد ، مهم ترين كتاب حديثى شيعه اماميه است . تاريخ تأليف ، گستردگى ابواب آن ، تنظيم كتاب ها و اسناد آن ، و ويژگى هاى مؤلّف آن ، از جمله مختصّات آن است . الكافى ، از اصول با ارزش تنظيم شده و نخستين كتاب از كتب اربعه شيعه و شامل شانزده هزار حديث در 35 كتاب و حدود دو هزار و 224 باب است كه در مباحث اصول دين ، فروع دين و امور تاريخى ، تنظيم شده است . كتاب الكافى ، در پاسخ درخواست تأليف كتاب جامع متون علم دين براى متعلّم و طالب حق ـ كه مشتمل بر آثار صحيح از ائمّه هدى باشد ـ ، تدوين يافته است . طبق نظر مؤلّف ، مجموعه احاديث آن ، آثار صحيحه منقول از اولياى دين است كه بر اساس آن ، اعتقاد و عمل شكل مى گيرد . 1 ناگفته معلوم است كه محدّثان اسلامى ، اعتقادات و باورهاى خود را با آنچه نقل مى كنند ، هماهنگ مى سازند و نظرگاه فقهى و اصولى خود را با نقل احاديثْ منتقل مى سازند . براى دانستن ديدگاه محدّثان ، كافى است به مجموعه احاديث جمع آورى شده در

1.ر.ك : الكافى ، ج 1 ، ص 8 .

موضوع ياد شده ، رجوع شود . گاه محدّثان در ذيل ابواب و يا برخى از احاديث ، به تصريح ، نظر خود را مى آورند ، مانند توضيحاتى كه شيخ صدوق در كتاب من لا يحضره الفقيه يا شيخ طوسى در تهذيب الأحكام و الاستبصار ذكر كرده اند و يا به صورت بسيار كم ، مرحوم كلينى در برخى ابواب الكافى آورده است ، 1و گاه با نقل احاديث ، مراد خود را بيان مى كند . در كيفيت باب بندى هم ديدگاه خود را اِعمال مى كند . گاه در عنوان باب ، مراد از احاديث را به صورت جمله خبرى بيان مى كند ، مثل : «باب أنّ الاَرض لا تخلو من حجّة» و گاه در عنوان باب ، حكم نيامده ، مثل : «باب الاحتكار» . از كيفيت ترتيب احاديثِ ذكر شده هم مى تواند درك كرد كه كدام حديث نزد مؤلّف ، از اعتبار بيشترى برخوردار است ؛ زيرا معمولاً نويسنده، از مهم ترين ادلّه ، شروع مى كند . نگاهى به كتاب الكافى و مقايسه آن با كتاب من لا يحضره الفقيه و تهذيب الأحكام ، مزاياى الكافى را روشن مى سازد . الكافى ، در 35 كتاب جداگانه ، تبويب شده و هر كتاب ، به ابواب متعدّد (جز كتاب عقل و جهل) تقسيم شده است . در ترتيب كتب از : عقل و علم و توحيد و حجّت شروع شده و پس از طرح كتاب هاى : ايمان و كفر ، دعا ، فضل قرآن و عشرت ، به كتاب هاى فقهى : طهارت ، حيض ، جنائز ، صلاة ، زكاة ، صيام ، حج ، و جهاد رسيده است . سپس كتاب معيشت را مطرح مى كند كه در آن ، مباحث فراوانى چون : كسب روزى ، معامله ، انواع مكاسب محرمه ، شرايط بيع ، آداب تجارت ، انواع بيع ، رهن ، قرض ، صلح ، زراعت و مزارعه ، احياى موات ، اجاره اجير و مانند آن مى پردازد . در ادامه ، كتاب نكاح ، عقيقه ، طلاق ، عتق ، صيد ، ذبائح ، اطعمه و اشربه را مطرح

1.ر.ك : همان ، ص 111 و 124 و 136 و 279 و 439 و 458 و 461 و 463 و 466 و 469 و 472 و 476 و 486 و 492 و 497 و 503 و 538 .

مى سازد و بعد ، به كتاب زىّ و تجمّل و مروءة مى رسد . سپس كتاب دواجن ، وصايا ، مواريث ، حدود ، ديات ، شهادات ، قضا و احكام و ايمان و نذور و كفارات را آورده و در پايان ، احاديث متفرّقه را تحت كتاب «روضه» مى آورد . كيفيت چينش ابواب ، از ترتيب خاصى برخوردار است . عمده مباحث مربوط به اقتصاد ، در كتاب هاى حجّت ، زكات ، معيشت ، زىّ و تجمّل آمده است . كتاب من لا يحضره الفقيه ـ كه به تصريح مؤلّف آن ، حاوى رواياتى است كه به آن فتوا مى دهد و حكم به صحّت آن داده و آن را حجّت فيما بين عبد و مولى مى داند ـ ، فقط مشتمل بر 670 باب است . ابواب ، به صورت مسلسل قرار گرفته و در ضمن كتب خاصّى تدوين نشده اند . فقط در چند مورد محدود ، برخى از ابواب را در ضمن يك مجموعه آورده است ، مثل : ابواب الزّكاة و يا ابواب القضايا و الأحكام . بر خلاف الكافى كه مشتمل بر كتب و هر كتاب ، مشتمل بر ابواب است ، كتاب من لا يحضره الفقيه ، تماما يك كتاب مشتمل بر ابواب است . ترتيب مباحث فقهى آن ، از ابواب طهارت ، مقدّمات نماز ، مثل وضو و غسل و تيمّم و غسل ميّت شروع مى شود . سپس ابواب نماز ، زكات ، خمس ، حق الحصاد ، خراج ، قرض و صدقه و صله امام را مى آورد . در ادامه ، ابواب صيام و ماه رمضان ، اعتكاف ، حج ، سفر و زيارت را ذكر مى كند . پس از آن ، متعرّض ابواب القضايا و الأحكام (مثل باب قضاء ، صلح ، شهادت ، شُفعه ، وكالت ، كفالت ، حواله ، عتق و ...) مى شود و سپس باب معايش ، مكاسب ، فوائد و صناعات را بيان مى كند كه عمده مباحث اقتصادى مربوط به تجارت ، معاملات و كيفيت و انواع و آداب آن را در اين جا آورده است . پس از آن ، به مباحث صيد و ذبائح ، اطعمه و اشربه ، ايمان و نذور و كفارات مى پردازد و سپس به مباحث نكاح و طلاق و حدود و ديات . در پايان نيز مباحث وصيّت ، وقف ، صدقه و ميراث را مى آورد . ظاهرا سير مباحث ، بر اساس دوره زندگى انسانْ تبويب شده است . مرحوم صدوق ، با اين كه الكافى را مدّ نظر
داشته ، ولى ترتيب آن را تغيير داده است . البته در نام ابواب ، از الكافى بهره برده است . شيخ طوسى در تهذيب الأحكام ـ كه به نوعى ، شرح كتاب المقنعه شيخ مفيد است ـ ، تلاش كرده كه با ذكر روايات و جمع بين آنها ، تعارضات روايات را رفع كند و ترتيب آن بر اساس المقنعة و مشتمل بر كتب و هر كتاب ، مشتمل بر ابواب است . كتاب طهارت ، صلاة ، زكات ، صيام ، حج ، جهاد ، قضايا ، احكام ، مكاسب ، تجارات ، نكاح ، طلاق ، عتق ، ايمان و نذور و كفارات ، صيد و ذبائح ، وقوف و صدقات ، وصايا ، ارث ، حدود و ديات ، به ترتيب آمده و هر كتاب ، مشتمل بر ابوابى است . مجموع تعداد ابواب آن ، 396 باب است . مقايسه اين سه كتاب ، نشان مى دهد الكافى ، به صورت جزئى تر ، باب بندى شده و پس از آن ، كتاب من لا يحضره الفقيه ، رتبه دوم را دارد . از طرفى ، ترتيب كتاب تهذيب الأحكام ، با الكافى ، سازگارتر است . البته سليقه محدّث در مورد ترتيب ابواب ، مؤثّر است و به تدريج ، با توجه به رشد فقه ، كتب احاديث هم همراه با آن تنظيم شدند . مثلاً وسائل الشيعة بر اساس ترتيب كتاب شرائع الأحكام محقق حلّى و قواعد الأحكام علامه حلّى تنظيم شده است . البته كتاب بحارالأنوار و الوافى كه علاوه بر فقه ، به روايات مربوط به اصول عقايد هم پرداخته اند ، ترتيب آنها متفاوت است . هدف از بيان مطالب پيش گفته ، تحسين عملكرد كتاب الكافى است . آنچه ما در اين مقاله ، درصدد بيان آن هستيم ، نگاهى به ابواب اقتصادى الكافى و استخراج مطالب مورد قبول مرحوم كلينى است . تلاش داريم به مباحث كليدى مؤثّر بر نظام اقتصادى توجّه كنيم و مقايسه جزئى اى با كتاب من لا يحضره الفقيه داشته باشيم .

ادامه دارد ...