محور : شهید مطهری و اقتصاد
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: شهید مطهری در عرصه اقتصاد کشور بر مبحث عدالت و کرامت انسان و حرمت ربا و بهره بانکی تأکید ویژه داشت.
مرتضی عزتی در آستانه سالگرد شهادت معلم شهید استاد مرتضی مطهری در مورد اندیشههای اقتصادی این شهید گفت: بعد از شهادت ایشان کتابی در موضوع اقتصاد اسلامی چاپ شد که سپس جمعآوری شده و کتاب دیگری توسط هیئت تنظیم آثار ایشان به نام «نظری بر اقتصاد اسلامی» منتشر شد.
وی افزود: مهمترین فرازهای عمده کتاب یاد شده در زمینه اقتصاد اسلامی بیان شد، البته در کتابهای دیگر مانند عدل الهی و مجموعهای از سخنرانیهای استاد شهید درباره مسئله اجتماعی اسلام، بحثهای مختلفی در بخش جهانبینی و انسانشناسی مطرح شد که برخی به صورت جداگانه مانند «انسان کامل» چاپ شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس افزود: بحثهای رفتار انسان در این کتاب مطرح شده که عمده آنها در قسمت اقتصاد بر روی بانکداری و حرمت ربا و ابعاد آن مطرح شده و اینکه ربا چه فلسفهای دارد و نیز از مباحث مهم کتاب، بیمه است که حدود 35 تا 40 سال پیش در جامعه ایران مطرح بوده است.
وی افزود: اکثر فقها قبل از انقلاب اسلامی ، بانکداری آن موقع را به طور کامل ربوی میدانستند و فعالیت آن را حرام اعلام میکردند، لذا شهید مطهری ضرورت دید که ابعاد بحث ربا برای جامعه بیان شود، همچنین مبحث بیمه در اقتصاد به عنوان مباحث جدید را مطرح کرد.
عزتی گفت: فقهای قدیمی با توجه به اینکه بیمه در زمان آنها موضوعیت نداشته، لذا بحثی در این مورد نداشتند، اما در فقه شیعه بیمه یک عقد جایز شمرده میشود.
وی بیان داشت: شهید مطهری احساس تکلیف میکرد که بیان کند چرا بیمه عقد جایز است و چرا بیمه با ربا و فعالیتهای غیرمجاز اسلامی مانند کسب درآمد از سفتهبازی و یا روشهای حرام دیگر مانند مال نامعلوم فرق دارد.
این استاد اقتصاد تصریح کرد: این ابعاد در دو موضوع مفصل توسط شهید مطهری بحث شده است و ساختارهای مختلف اقتصاد را مطرح کرده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: جایگاه دولت نیز در تفکرات شهید مطهری کمابیش ترسیم شده و وظیفه مردم در مقابل دولت و بر عکس بیان شده است.
عزتی افزود: نکته قابل تأمل این است که ایشان در طول دوران قبل از انقلاب اسلامی تحقیقات مفصلی انجام داده بود و مطالبی در حال آمادهسازی داشت که مانند تکنولوژی و مالکیت فکری، شراکتها و اشتراکها، اختیارات دولت و سایر موارد در یادداشتهای استاد شهید جمعآوری شده بود، اما این سعادت نصیب استفاده کنندگان از نظرات ایشان نشد.
عزتی افزود: البته در کنار آن در کتاب فلسفه و روش رئالیسم نیز بحثهای زیربنایی در مورد مکتب اسلام و تفاوت با مکاتب دیگر مطرح کرده است.
وی در مورد حرمت ربا و نظر شهید مطهری گفت: بحث مبنای حرمت ربا که علما به عنوان یک اصل اسلامی بیان کردهاند، ایشان نیز مطرح کرده و با مثالهای امروزی آنرا تشریح کرده است و ربا را این گونه تعریف کرده که درآمدی بدون هیچ فعالیت انسانی بدست میآید.
این استاد اقتصاد خاطرنشان کرد: در حالی که معامله بر اثر تلاش ، کوشش و فعالیت و درآمدی که از آن طریق به دست میآید، حلال است، حتی شهید معتقد بود مضاربه و سرمایهگذاری که برخی آن را با ربا شباهت میدهند، تفاوت دارد، زیرا در مضاربه به کسی پول میدهید و سود دریافت میکنید، در حالی که در این عقد مشارکت وجود دارد و فرد پولدهنده پیگیر انجام بهتر کار است و اگر زیانی نیز نصیب عامل مضاربه شود، فرد سرمایهگذار در سود و زیان شریک است.
وی ادامه داد: اما اگر نرخ سود ناشی از فعالیتی مانند مضاربه از قبل به عنوان مثال 20 درصد ثابت تعیین و مطالبه شود، همانند ربا میشود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در مورد فعالیت اقتصادی مجاز اسلامی افزود: این گونه است که از محل پرداخت پول به دیگری نمیتوان سود ثابت دریافت کرد و همچنین نمیتوان کالای دیگری به جای پول به فرد قرض داد و هنگام پس گرفتن، بیشتر از آن مطالبه کرد یا نمیتوان به فرد قرضگیرنده سیب قرض داده در عوض پرتقال دریافت کند.
عزتی گفت: همچنین برای دوری از حرمت ربا در معامله، نباید صوری انجام شود و استفاده از حیله و کلک باعث حرمت معامله میشود.
عزتی افزود: شهید مطهری فلسفه حرمت ربا را اینگونه بحث کرده که چرا اسلام ربا را حرام کرده، زیرا این امر باعث گسترش فقر و ناعدالتی در جامعه میشود.
این استاد اقتصاد افزود: از مبانی اصلی حرمت ربا از نظر شهید مطهری ظلم و اجحاف یک طرف به دیگر و عدول از انصاف و عدالت است که در واقع رباخواری را با نوعی کلاهبرداری و زیان رساندن به دیگران تشبیه میکند، اما در عوض عدالت را به عنوان اصلی مطرح میکند که عدم رعایت آن باعث حرمت ربا شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در مورد نظر شهید مطهری درخصوص مالکیت گفت: در کتاب اول ایشان که بعد از شهادتش منتشر شد و عمدتاً یادداشتهای تنظیم نشده استاد بود و معلوم نبود که این یادداشتها دقیقاً نظر استاد بوده یا اینکه در کنار هم قرار گرفته که بعداً مرتب شود، در آن یادداشتها بر روی ابزار تولید و تکنولوژی نظراتی مطرح شده بود که دانش فنی حاصل تلاش همه بشر از آدم تا به امروز است.
عزتی ادامه داد: در یادداستها آمده بود، به همین علت تکنولوژی و دانش فنی به مالکیت فرد در نمیآید و فردی که دست به اختراع میزند، از نقطه صفر شروع نکرده، بلکه از ابزارهای موجود مانند برق، فلزات و سایر ابزارها و دانش موجود استفاده کرده، لذا بیان میکند که دانش به تملک فرد درنمیآید و مالکیت معنوی را از این طریق زیر سؤال میبرد.
این استاد اقتصاد افزود: البته این نظر بحث تأیید شده توسط شهید مطهری نیست، بلکه ممکن است یادداشتبرداری از منابع دیگر و یا نکاتی متبادر به ذهن ایشان بوده، اما به عنوان نظر رسمی که قبلاً در سخنرانی اعلام کرده باشد، تلقی نمیشود.
وی افزود: براساس آن یادداشتها ماشینی که تولید میشود فرد میتواند فقط به نسبت زحمت نهایی انجام شده روی آن را دستمزد دریافت کند، اما هیئت بررسی آثار شهید مطهری تشخیص داد که این یادداشتها معلوم نیست که نظر ایشان باشد و این نظرات به تأیید هیئت بررسی یاد شده نرسید، لذا در چاپهای بعدی در نظام اقتصاد اسلامی این قسمتها وجود ندارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در مورد بحران اقتصادی و ارتباط آن با بحث ربا و نظر شهید مطهری گفت: بحث اساسی بحران ارتباط به نظام اقتصادی غرب و اساس آن ربا نیست، بلکه اساس آن زیادهخواهی و فزونیطلبی آمریکا در چاپ دلارهای بیش از نیاز بازار دنیا بوده است که نمیتوانست همه دلارها را جذب کند.
عزتی افزود: اما در کنار این امر بحث ربا و بهره بانکی نیز دست به دست عوامل دیگر داده و نظام بانکی غرب را ضربه زد.
وی افزود: در 200 سال اخیر که نظریهپردازهای اقتصاد سرمایهداری نتوانستند، جایگاهی برای ربا در اقتصادهای متعادل و پایدار تعریف کنند، زیرا وقتی نظام پولی و بانکی با نظام تولید ارز، صادرات و واردات ارتباط پیدا میکند، تعادل اقتصاد کلان مطرح است که اگر نرخ بهره وارد این مجموعه شود، باعث عدم تعادل اقتصاد شده و سیستم کلی اقتصاد با بودن ربا هیچگاه به تعادل نمیرسد.
این استاد اقتصاد افزود: آنچه چهره اقتصاد غرب امروز دچار آن شده کشورهایی مانند آمریکا اقتصاد مبتنی بر نرخ بهره دارند که درزمانهای مختلف به خاطر عدم تعادل شوکهایی بر آن وارد میشود، لذا برخی از این بحرانها دو سه ساله و برخی نیز 10 تا 15 سال طول میکشد.
عزتی افزود: با وجود ربا تا زمانی که عوامل بیرونی به کمک اقتصادهای بحرانزده نیایند، پایداری آن سستتر میشود و تعادل ربوی شکننده و ناپایدار ظاهر میشود.
وی افزود: بزرگترین اقتصاددانهای غربی در مبحث اقتصاد کلان ربا و عدم تعادل را پذیرفتهاند، اما راهحلی برای آن نیافتند، در حالی که اسلام قبل از آن گفته ربا وجود نداشته باشد و سود فعالیتهای اقتصادی هیچ مشکلی ندارد.
این استاد اقتصاد افزود: بحران امروز نشان داد که بانکهایی که به صورت واحدی از قراردادهای اسلامی استفاده کردهاند، کمترین ضربه از بحران را دیده و هیچ بانک اسلامی ورشکسته نشده است و در تمام شاخصها نسبت به بانکهای ربوی بهتر عمل کردهاند و این نشان میدهد بانکداری اسلامی ثبات بیشتری دارند و تعادل بدون ربا باثباتتر است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس افزود: بحثهای شهید مطهری مفصل است و نگاه او به انسان و جامعه و دولت بر مبنای فلسفی برای نظام اسلامی و اقتصاد اسلامی مطرح میشود که جایگاه انسان را در جهانبینی اسلامی خوب مطرح بیان میکند.
وی افزود: شهید مطهری معتقد است، در اسلام نه فرد محوری و نه جامعه و اشتراک محوری است ،یعنی اسلام نه لیبرالیسم و نه اشتراکی را به طور کامل میپذیرد، بلکه میگوید انسانها آزادند تا زمانی که به آزادی انسان دیگر لطمه نزنند و در عرصه اقتصاد نیز معتقد است، انسان آزاد است، اما تا جایی که به منافع دیگران ضربه نزد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس افزود: بحث مبنایی دیگر که شهید مطهری مطرح میکند، فلسفه اسلامی است که از اصلیترین مبانی که تمام نظام اقتصاد بر آن مبتنی است، بحث عدالت هم در این بخش مطرح است که در سلسله علل احکام وجود دارد.
عزتی افزود: مفهوم عدالت در جامعه و نظامسازی اسلامی بسیار مهم است و احکامی که برای اداره جامعه صادر میشود، هر جا مغایر عدالت باشد، باطل تلقی میشود.
عزتی افزود: شهید مطهری معتقد است محور نظام اقتصاد اسلامی «عدالت» است و ربا و معاملات حرام با اصل بودن عدالت در تضاد است.
این استاد اقتصاد افزود: جایگاه اقتصاد در کل نظام اسلامی از نظر شهید مطهری این گونه مطرح میشود که دو هدف بزرگ شامل گسترش معنویت در جامعه و رشد و توسعه و بهبود وضع اقتصادی اجتماعی جامعه را مدنظر قرار میدهد و برای به نتیجه رسیدن مباحث خود محوریت را عدالت مطرح میکند.
عزتی در مورد عدالت و کرامت انسانی و حرمت ربا گفت: ظلمی که شهید مطهری از فلسفههای حرمت ربا میداند، باعث خدشهدار شدن عدالت و کرامت و گسترش فقر و اجحاف به مردم میشود و از نظر آن شهید بزرگ اصلیترین فلسفه حرمت ربا نفی عدالت بیان شده است.
گفتوگو از: بهبود سعیدی کیا
تاریخ خبر :08 اردیبهشت 1388
صنایع نیوز