محور : اقتصاد اسلامی

مرتضي عزتي*
چكيده
بحث رفتار مصرف‌كننده، از مباحث مهم اقتصاد به‌ويژه اقتصاد اسلامي است. در اين زمينه، بررسي تجربي رفتار مصرف‌كننده مسلمان اهميت ويژه‌اي دارد. در اين مقاله، كوشيده شده است در يك بررسي تجربي، تابع مخارج مذهبي (هزينه‌هاي در راه خداي) مسلمان تخمين زده شود. اين تخمين با به‌كارگيري داده‌هاي جمع‌آوري شده با استفاده از پرسشنامه انجام شده است. جامعه آماري، خانوارهاي تهراني هستند كه سرپرست آن‌ها در مناطق مركزي شهر شغل آزاد دارد. نمونه مورد بررسي 500 عضو از اين جامعه و انتخاب آن خوشه‌اي تصادفي بوده است. در اين بررسي، هزينه‌هاي مذهبي خانوار تابعي از درآمد، درجه ايمان و سن سرپرست آن در نظر گرفته شده است. براي اندازه‌گيري درجه ايمان فرد، شاخصي مبتني بر آيات قرآن ساخته، و از آن استفاده شده است. تابع تخمين‌زده شده گوياي قابليت مناسب تبيين الگوي استفاده شده است.
واژگان كليدي: اقتصاد اسلامي، مصرف‌كننده، مسلمان، تابع مخارج مذهبي، رفتار.

مقدمه
يكي از مباحث مهم اقتصاد، به‌ويژه اقتصاد اسلامي، بحث رفتار مصرف‏كننده است. در زمينه رفتار مصرف‌كنندة مسلمان، نظريه‌هاي گوناگوني ارائه شده است. برخي از اين نظريه‌ها قابليت آزمون ندارند؛ امّا بعضي ديگر داراي این قابليت هستند. از نظريه‏هاي واجد اين قابليت، تبيين رفتار مصرف‌كننده برحسب درجه ايمان و سن افراد يا به تعبير ديگر، نظريه رفتار مصرف‌كننده برحسب مطلوبيت انتظاري است. در اين مقاله، ضمن مروري بر نظريه‌هاي ارائه‌شده در زمينه رفتار مصرف‌كننده مسلمان در سطح خُرد، و تشريح مختصر نظريه يادشده، تابع مخارج در راه خداي مسلمانان را به‌صورت تجربي برحسب درجه ايمان، سن و درآمد تخمين مي‏زنيم؛ امّا قبل از اين تخمين، شاخصي براي سنجش ايمان ساخته شده است كه تشريح مي‌شود. نتايج بررسي، گوياي قابليت تبيين قابل قبول اين ديدگاه است.
1. پيشينه نظري بحث رفتار مصرف‌كننده مسلمان
شايد بتوان گفت از نخستين مطالبي كه به‌‌شيوه علمي امروز در قالب مباحث نظري دربارة رفتار مصرف‌كنندة مسلمان مطرح شد، از سوي محمد منذر كهف (Mohammad Monzer kahf) بوده است. او در سال 1973 در مطالعه خود تحت عنوان «مقدمه‏اي بر مطالعه اقتصاد اسلام»، ضمن نقد عقلانيت اقتصادي در اقتصاد سنتي و ارائه چارچوبي براي عقلانيت اسلامي، اين مطلب را مطرح مي‏كند كه مصرف‌كنندة مسلمان، افق زماني متفاوتي در مقايسه با مصرف‌كننده غيرديني دارد (Kahf, 1973; P 10-13). اين افق زماني، آخرت را نيز در برمي‏گيرد؛ البته صديقي قبل از او (Sidighi, 1972) بحث عقلانيت اقتصاد سنتي را نقد كرده بود؛ امّا مي‏توان گفت كه ارائه بحث نظري جديد در زمينه مصرف با تفكيك افق زماني به دنيا و آخرت، شكل سازمان يافته‏تري به خود گرفت. پس از آن، كهف مي‏كوشد با ارائه بحثي مبتني بر 3 پايه زكات، جايگزيني مضاربه به جاي بازار ربوي سرمايه و تعاون به جاي رقابت، مدلي را براي تصميم‌گيري خانوار با هدف حداكثركردن سود ارائه كند كه براساس اين مدل، نحوه تصميم‌گيري مسلمان براي تخصيص منابع خود به پس‌انداز و سرمايه‌گذاري تشريح مي‏شود (Kahf, 1974).
پس، زرقا در بحث خود، حدود مصرف در سطح كفايت و كمتر از اسراف، همچنين هدف‌بودن پاداش آخرتي را مطرح مي‏كند. براساس نظر او، هدف مصرف‌كننده، حداكثر‌كردن مطلوبيت ناشي از مصرف دنيايي و پاداش آخرتي است (Zarga, 1976; P 30-45).
پس از ارائه اوليه، كهف مطالب خود را دربارة نظريه رفتار مصرف‌كننده كامل‌تر كرد (Kahf, 1976 & 1978). كنار اين، ديگران مانند صديقي، فهيم‌خان (Mohammad Fahim Khan)، سيّدعقيل (Seyd Umar Seyd Aghil)، عبدالمنان و مانند اين‌ها نيز مطالب ديگري در اين زمينه ارائه كردند. با اين حال، چند ديدگاه اصلي در اين زمينه ارائه شده است كه به آن‌ها اشاره مي‏كنيم:
1.    مصرف‌كننده مسلمان در جايگاه حداكثركننده رستگاري (فلاح) دنيا و آخرت (Kahf, 1991 & 2002)؛
2.    مصرف‌كنندة مسلمان در مقام حداكثركننده مطلوبيت دنيا و آخرت (Kahf, 1979; Fahimkhan, 1984; Seyed Aghil, 1992)؛
3.    مصلحت در مقابل مطلوبيت و توازن به جاي حداكثرسازي (Fahimkhan, 1987 & 1992)؛
4.    مصرف و رعايت قواعد اسلامي (Zarga, 1992).
1-1. نظريه رفتار مصرف‌كنندة مسلمان در مطالعات و نوشته‏هاي ايران
محققان و اقتصاددانان مسلمان در ايران نيز كوشش‌هايي در قالب مباحث مربوط به نظرية رفتار مصرف‌كنندة مسلمان انجام داده‏اند؛ از جمله توتونچيان در كتاب تئوري تقاضا و تحليل اقتصادي انفاق مطلوبيت را رضاي خاطر حاصل از هر عملي كه زمينه‌هاي رضاي خدا را فراهم آورد مي‏داند (توتونچيان، 1363: ص128)، و مصرف‌كنندة مسلمان را نيز از اين جهت، حداكثركننده مطلوبيت با اين تعريف بيان كرده است.
سيّدكاظم صدر در بخشي از كتاب اقتصاد صدر اسلام، نظريه مصرف را مطرح مي‏كند. او ضمن اشاره به اين‌كه مي‏تواند هدف مصرف‏كننده حداكثركردن محبوب باشد (صدر، 1375: ص193)، بحث خود را با اين هدف كه او مي‌كوشد سطح رضاي خدا را حداكثر كند، در قالب نمودار مطرح مي‌سازد. او رفتار مصرف‌كنندة مسلمان در تقسيم درآمد خود به انفاق و مصرف شخصي را مشابه توتونچيان، امّا با افزودن اثر درآمد (منحني‏هاي درآمد ـ مصرف و درآمد ـ انفاق) ارائه مي‏كند. در ادامه، بحث استراحت و عبادت را نيز در مقابل كسب درآمد براي تقسيم زمان مصرف‌كننده، مطرح و نحوه تصميم‏گيري در اين زمينه را تشريح مي‏كند (همان: ص18 ـ 208).
دادگر، مطلوبيت را به 3 بخش تفكيك مي‏كند: يكي مطلوبيت مادي حاصل از مصرف كالاهاي دنيايي، ديگري مطلوبيت معنوي (ناشي از انجام اعمال براي خدا)، و سوم مطلوبيت حاصل از اطمينان و آرامش روحي (به‌دست آمده از انجام اعمال براي خدا). او دو مطلوبيت اخير را در مطلوبيت الاهي خلاصه مي‏كند (دادگر، 1378: ص4 ـ 101).
ديدگاه ديگري در اين زمينه، مطلوبيت را انتظاري در نظر مي‌گيرد و حداكثرسازي را در وضعيت عدم قطعيت تحليل مي‌كند. براساس اين نظريه، مصرف‌كننده درصدد حداكثركردن مطلوبيت خود در سه دوره زندگي، يعني زمان حاضر، آينده و آخرت است. مطلوبيت، يك مقدار انتظاري است؛ زيرا پيش از مصرف، مطلوبيت حاصل نشده است و مصرف‌كننده فقط برحسب پيش‌بيني وضعيت آينده و درجه اطمينان به تحقق مطلوبيت ناشي از انجام عمل خود، تصميم مي‌گيرد.
تحقق آخرت براي همه افراد مسجّل نيست. بعضي به آخرت ايمان دارند و برخي ندارند. در نظر آنان كه ايمان دارند، آخرت تحقق‌يافتني است؛ با وجود اين، ايمان همه افراد نيز يك اندازه نيست و تفاوت دارد. هر چه ايمان بيشتر باشد، فرد تحقق آخرت را قطعي‌تر تلقي مي‌كند؛ پس درجه اطمينان به تحقق آخرت، با درجه ايمان افراد مترادف است (عزتي، 1382«ب»). در ادامه مقاله، شاخص پيشنهادي ايمان تشريح مي‌شود.
2. الگوي تحليلي
چنان‌كه اشاره شد، اين‌جا درصدد انجام آزمون تجربي براي بررسي اثر 3 عامل بر روي مخارج مذهبي خانوارها هستيم. اين 3 عامل عبارتند از سن افراد (سرپرست خانوار)، درآمد خانوار و درجه ايمان مذهبي خانوار (سرپرست خانوار). براي تحليل اين 3 عامل، مدل تابعي را به‌صورت ذيل در نظر مي‏گيريم.
 
كه در آن، RE مقدار مخارج مذهبي سالانه خانوار برحسب هزار ريال،   سن سرپرست خانوار برحسب سال،  درجه ايمان افراد برحسب يك شاخص طراحي‌شده (همان) و I مجموع درآمد سالانه خانوار برحسب هزار ريال است.
1-2. جامعه آماري
جامعه آماري انتخابي اين تحقيق، خانوارهايي هستند كه سرپرست آن‌ها در مشاغل غيردولتي در محدوده مركزي شهر تهران شاغلند. اين جامعه به‌علت كاهش تورش ناشي از نگراني در ارائه پاسخ به پرسش‌هاي سنجش ايمان افراد مدنظر قرار گرفته است.
2-2. نمونه
نمونه آماري اين تحقيق، 500 نفر از جامعه مورد بررسي بوده و براي انتخاب اعضاي نمونه، از روش خوشه‏اي استفاده شده است به اين‌صورت كه 5 خيابان از خيابان‌هاي اصلي شهر به‌صورت خوشه‏هاي نمونه برگزيده شده‏اند و در هر خيابان با مراجعه به همه شاغلان، هر كدام حاضر شده پرسشنامه را تكميل كند، پرسشنامه به وي تحويل شده است. حدود 1000 پرسشنامه به ايشان تحويل شده است كه از اين ميان، حدود 600 پرسشنامه از پرسشنامه‏ها بازگردانده، و500 نمونه آن قابل استفاده شد. نتايج تحليل تجربي، به اين افراد و خانوار آن‌ها مربوط است.
3. تهيه مقياس سنجش ايمان
1ـ3. پيشينه اندازه‏گيري مذهبي
مذهب، يكي از مباحث غيركمّي شمرده مي‌شود كه سنجش بسياري از ويژگي‌هاي آن نزد افراد و جوامع با دشواري‌هاي فراواني روبه‌رو است؛ از اين‌رو سنجش‌هاي مذهبي با چالش‌هاي گوناگوني مواجه بوده‏اند. در تلاش براي اندازه‏گيري اين‌گونه امور غيركمّي، از مقياس‌هاي مختلفي استفاده مي‏شود. در بعضي موارد، امكان كمي‌كردن اين‌گونه ويژگي‌ها وجود دارد؛ امّا در بعضي موارد ناگزيريم از مقياس‌هاي كيفي استفاده كنيم. با اين حال، تلاش‌هاي بسياري براي تدوين مقياس‌هاي سنجش مذهبي صورت گرفته است.
به تبع اين تلاش‌ها براي سنجش مذهبي، مقياس‌هاي گوناگوني تدوين شده است. به‌طور كلي مي‌توان مقياس‌هاي سنجش مذهبي را به دو دسته مقياس‌هاي تك‌بعدي و مقياس‌هاي چندبعدي تفكيك كرد.
1ـ1ـ3. مقياس‌هاي سنجش نگرش مذهبي به‌صورت يك بُعد كلي
اغلب مقياس‌هاي اوليه‌اي كه براي سنجش مذهبي افراد، تدوين شده‏اند، كوشيده‌اند مذهب را به‌صورت نگرش، يكجا مدنظر قرار دهند و سنجش نگرش مذهبي را هدف قرار داده‏اند. مي‏توان از جمله مقياس‌هاي سنجش نگرش‌ها را (نه صِرف نگرش مذهبي) مقياس‌هاي ذيل عنوان كرد كه به‌صورت ابداع‌كننده روش محاسباتي خاصي در اين زمينه مطرح است.
أ. ليكرت (Likert) روش ساده‏اي ارائه كرد كه به مقياس ليكرت (Likert Scale) معروف شده است. داده‏هاي لازم براي محاسبه اين مقياس، متكي به پرسشنامه‏هاي حاوي پرسش‌هاي پنج‌گزينه‏اي كاملاً موافق، موافق، بينابين، مخالف و كاملاً مخالف است. در اين مقياس، فرض بر اين است كه پرسش‌ها ارزش برابر دارند. براي پنج گزينه يادشده نيز نمره‏هاي با فاصله يكسان مانند 1 تا 5 داده مي‏شود. حاصل جمع پنج نمره گزينه‏ها، براي پاسخ‌هاي گوناگون، ملاك اندازه نگرش افراد است.*
ب. تورستن (Thurston) مقياس سنجش نگرش ديگري ساخت كه در آن براي هر پرسش، نمره ارزشي خاصي قائل‏ شد كه ضريب اهميت پاسخ مربوط است. در اين روش نيز (مشابه روش ليكرت) پاسخ‌هاي چندگزينه‏اي در نظر گرفته مي‏شود.**
ج. گاتمن (Guttman) نيز روشي را طراحي كرد كه بر پرسش‌هايي با پاسخ دو گزينه‏اي بلي / خير يا موافق / مخالف و نظير اين مبتني است؛ امّا به اين‌صورت كه پرسش‌ها به‌ترتيب از كم‌اهميت‏ترين تا مهم‌ترين (يا بالعكس) مرتب مي‏شوند. پاسخ‌ها به اين‌صورت است كه اگر فردي براي يك پرسش، پاسخ منفي را برگزيد، بايد به همه پرسش‌هاي كم اهميت‏تر پاسخ منفي، و به همه پرسش‌هاي پر اهميت‏تر پاسخ مثبت بدهد. تعداد پاسخ‌هاي مثبت، اندازه نگرش فرد شمرده مي‏شود. اين مقياس‌ها مي‏توانند براي سنجش نگرش‌ها به‌كار گرفته شوند. افزون بر اين‌ها مقياس‌هاي ديگري نيز براي سنجش نگرش‌ها ساخته شده است كه كمتر مي‏توان آن‌ها را در زمينه سنجش نگرش مذهبي به‌كار برد. *
از بين اين روش‌هاي محاسباتي، روش محاسباتي ليكرت، روش ساده‏تري است و محققان گوناگون براي ساختن مقياس‌هاي سنجش مذهبي از اين روش محاسباتي بيشتر استفاده كرده‏اند؛ البته در گزينه‏هاي پاسخ، همه محققان از طيف كاملاً موافق تا كاملاً مخالف استفاده نكرده‏اند. برخي از بسيار زياد تا بسيار كم، كاملاً صحيح تا كاملاً غلط يا طيفي از عددها يا زمان‌ها و نظير اين‌ها نيز استفاده كرده‏اند. بعضي نيز طيف موردنظر را به گزينه‏هاي كمتر يا بيشتر تغيير داده‏اند. از جمله مقياس‌هاي تك‌بعدي سنجش نگرش مذهبي در اين زمينه، مقياس فرانسيس (J. L. Francis, 1983) است. او براي ساختن مقياس خود، پرسشنامه‏اي تهيه كرد كه به پرسشنامه نگرش‏ مثبت به مذهب مسيحيت (Attitude toward christianity) معروف شد. او براي اين پرسشنامه، پاسخ‌هاي پنج‌گزينه‏اي مانند ليكرت در نظر گرفت و روش محاسباتي آن نيز روش ليكرت است. اين پرسشنامه، در تحقيقات ديگري نيز به‌كار گرفته شد؛ از جمله فرانسيس و پيرسون (R. P. Pearson, 1985).
فرانسيس و استابز (T. M. Stabs, 1987) پرسش‌هاي اين پرسشنامه را اصلاح كردند و مقياس جديدي با همان شرايط ساختند. پس از آن، اين مقياس در تحقيقات گوناگوني به‌صورت مقياس محاسباتي «مذهبي‌بودن در مسيحيت» مورد استفاده محققان قرار گرفته است (از جمله فرانسيس (1991 و 1993)؛ فرانسيس و بنت (G. Bennett) 1992؛ لويس (A. C. Lewis) و جوزف (S. Joseph) (1994)؛ لويس و مالتبي (John Maltby) (1995 و 1997)؛ مالتبي، تالي (Margaret Talley) كوپر (Colin Cooper) و لسلاي (JOlian C. Leslie) (1995)؛ مالتبي (1997)؛ ويلد (A. Wilde) و جوزف (1997)؛ فرانسيس و ديگران (1995)؛ آدامسون (Adamson) و ديگران (1998 و 2000). اين مقياس به‌صورت ويژه‏اي مورد استقبال محققان قرار گرفته است.
در اين زمينه، شفرد (Shepherd) نيز مقياسي با استفاده از روش محاسباتي ليكرت با هدف مقايسه نگرش مذهبي‏ مسيحيان و غيرمسيحيان ساخت كه مورد استفاده فراواني قرار نگرفت (خداياري‌فرد، 1378). افزون بر اين موارد، مقياس‌هاي ديگري نيز با هدف اندازه‏گيري مذهبي از ابعاد چندگانه مذهب به‌وسيلة پژوهشگران ساخته و به‌كار گرفته شده است كه در ادامه بدان‌ها اشاره مي‏شود.
2ـ1ـ3. مقياس‌هاي چندجنبه‏اي (چندبُعدي) سنجش مذهبي
مقياس‌هاي اشاره شده تا اين‌جا، نگرش را در مجموع يكجا مدنظر قرار مي‏دهند يا براي اندازه‏گيري بُعد اصلي نگرش، يعني اعتقادات استفاده مي‌شوند. در زمينه تفكيك ابعاد مذهبي‌بودن، ديدگاه‌هاي مختلفي ارائه شده است. براساس اين ديدگاه‌ها و از جهات گوناگون، مذهب را به ابعادي تفكيك كرده‏اند و مقياس‌هاي مختلفي براي سنجش اين ابعاد ارائه شده است. اين مقياس‌ها، همه ويژگي‌هاي روش شناسانه مقياس‌هاي تك‌بعدي را دارند؛ امّا در آن‌ها دو يا چند نوع (دسته) پرسش (با تفكيك برحسب ابعاد مذهبي‌بودن) داخل پرسشنامه گنجانده مي‏شود. از جمله اين مقياس‌ها مي‏توان به موارد ذيل اشاره كرد.
آلپورت (G. W. Alport) گرايش مذهبي را به دو نوع درون‏سويي(Intrinsic) و برون‏سويي (Extrinsic) تقسيم مي‏كند. مذهب درون‏سو به مذهبي گفته مي‏شود كه از درون انسان سرچشمه مي‏گيرد و عميق است. براي صاحب آن، يك نياز اصلي و دروني تلقي مي‏شود و نيازهاي ديگر، عقايد مذهبي را تحت تأثير قرار نمي‏دهند. مذهب برون‌سو نيز به مذهبي گفته مي‏شود كه به‌صورت وسيله‏اي براي تحقق اهداف ديگر (فردي، اجتماعي يا نظير اين‌ها) استفاده مي‏شود. مي‏توان گفت اين مقياس براي تشخيص انگيزه گرايش به مذهب ساخته شده است. براساس اين ديدگاه، آلپورت پرسشنامه‏اي را طراحي كرد و بر مبناي آن، مقياس معروف به آلپورت را ساخت (آلپورت، 1966). به دنبال آن و براساس اين ديدگاه، آلپورت و همكارش راس (M. J. Ross, 1967)، پرسشنامه‏اي شامل 21 پرسش (اصلاح‌شده پرسشنامه آلپورت) را طراحي كردند. اين پرسشنامه دو گرايش درون‌سو و برون‌سوي مذهب را در برمي‌گيرد. روش محاسبه اندازه گرايش‌ها در اين مقياس مانند روش ليكرت است؛ امّا مي‏توان گزينه‏هاي پاسخ و نحوه اندازه‏گيري را براساس روش محاسباتي تورستن نيز تنظيم كرد. اين مقياس به مقياس آلپورت معروف است.
مقياس آلپورت در تحقيقات گوناگون ديگري از جمله تحقيقات انجام‌شده به‌وسيلة لويس و مالتبي (1996)، مالتبي، تالي، كوپر و لسلاي (1995)، پايدمونت (L. R. Piedmont, 1996) و مانند اين‌ها نيز استفاده شده است. مالتبي و لويس در تحقيق ديگري (1996) اين پرسشنامه را اصلاح كردند و در بررسي خود به‌كار گرفتند. اين مقياس اصلاح‌شده در پژوهش‌هاي بعدي نيز استفاده شد (از جمله پژوهش‌هاي مالتبي و ديگران، (1995)؛ كوزك (B. R. Kosek)، (1999)؛ تيلور (A. Taylor) و مك دونالد (A. D. Mac Donald)، (1999)؛ مالتبي (1999 و 2000). گورساچ (L. R. Gorsuch) و ونيبل (D. G. Venable) (1983) پرسشنامه ديگري ارائه كردند كه تفاوت گرايش مذهبي دروني و بروني را نشان دهد. اصلاح‌شده اين پرسشنامه براي سنجش تفاوت دروني و بيروني‌بودن مذهب در پژوهش مالتبي و ديگران (1995) به‌كار گرفته شد.
دانشمنداني مانند هوگل، پرات، گلاك، هيلتي، كينگ و مانند اين‌ها براي مذهب از سه بعد تا يازده بعد را مطرح كرده‏اند (جان بزرگي، 1378: ص4-63)؛ از جمله، ابعاد پنجگانه گلاك و ابعاد هفتگانه هيلتي بيشتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. گلاك ابعاد مذهبي‌بودن را به مناسكي، منطقي و عقلي، ايدئولوژيك، تجربي (احساسي) و پيامدي (اثر بر زندگي) (خداياري‌فرد، 1378: ص35) و هيلتي ابعاد مذهبي‌بودن را به شخصي، ناباوري، ارتدوكسي، پايداري اجتماعي، شناختي، شناخت مذهبي، هدف زندگي و حضور در كليسا (جان بزرگي، 1378: ص4-63) تفكيك كرده‏اند. با اين حال، ابعاد پنجگانه گلاك بيشتر توجه پژوهشگران را جلب كرده است.
فالكنر و ديونگ (1966، به نقل از خداياري‌فرد، 1378) براي ابعاد پنجگانه مطرح‌شده به‌وسيله گلاك، پنج مقياس تعريف، و پرسشنامه‏اي به روش محاسباتي گاتمن طراحي كردند. ايشان اين مقياس را در بررسي تجربي آزمودند. استارك و گلاك (1968) نيز ابعاد پنجگانه يادشده را بررسي و يك مقياس عملياتي براي محاسبه آن ارائه كردند.
در زمينه نظريه‏هاي چندبعدي مذهب نيز مقياس‌هاي ديگري ساخته شده است. بعضي محققان، مقياس‌هاي دوبعدي، و بعضي نيز براي يكي از ابعاد مذهب، مقياس ساخته‏اند. از جمله در اين زمينه مي‏توان به موارد ذيل اشاره كرد.
براون (B. L. Brown, 1989) گرايش شخصي و عمومي به مذهب (Personal and Public orientation toward) را مطرح و براي اندازه‏گيري آن مقياسي معرفي و استفاده كرد. اين مقياس به اين منظور ساخته شد كه بين نگرش مذهبي شخصي و نگرش عمومي به مذهب تفاوت قائل شود. اين مقياس از جمله به‌وسيله مالتبي، تالي، كوپر و لسلاي (1995) براي سنجش اثر شخصيت بر گرايش به مذهب استفاده شد.
فرانسيس و ويلكو (C. Vilcox) كوشيدند براي اندازه‏گيري بُعد رفتاري مذهب در مسيحيت، مقياسي بسازند كه از روش محاسباتي ليكرت استفاده مي‏كرد. اين پرسشنامه و مقياس در تحقيقات مالتبي (1995)، لويس و مالبتي (1996)، اسميت (L. D. Smith, 1996)، ويلد و جوزف (1997) مورد استفاده قرار گرفت.
آدامسون (G. Adamson)، شولين (M. Shevlin)، لويد (V. S. N. Lioyd) و لويس (1998) نيز كوشيدند مقياس ديگري (با روش محاسباتي ليكرت) براي اندازه‏گيري رفتارهاي مذهبي (Religious behaviours) بسازند و در اين تحقيق و تحقيق بعدي خود (2000) استفاده كردند.
هاچ (L. R. Hatch) و ديگران (1998) مقياسي براي اندازه‏گيري اعتقادات و دغدغه‏هاي مذهبي (Spiritual involvment and blief) افراد ارائه كردند كه در تحقيق خودشان مورد استفاده قرار گرفت. اين مقياس به‌وسيله مالتبي و دي (Liza Day, 2001) نيز براي سنجش اندازه اعتقاد و دغدغه مذهبي به‌كار گرفته شد.
لارسون (B. D. Larson) و ديگران (1986) براي بررسي رابطه مذهب و سلامت در طراحي مقياس اندازه‏گيري تقيّد مذهبي (Religious offiliation) پرسشنامه‏اي ساختند كه در آن، مبناي محاسباتي، روش ليكرت بود. لوين (Lewin) و شيلر (L. P. Shiller) (1978) نيز بررسي مشابهي انجام داده‏اند.
آي (Amy L. Ai)، لينگ (B. Steren F. Lling) و پترسون (Christopher Peterson) (2000) نيز پرسشنامه‏اي براي سنجش اندازه تقيّد مذهبي افراد در انجام عبادت‌ها با استفاده از روش محاسباتي و گزينه‏هاي ليكرت (امّا با حذف گزينه بينابين) طراحي كردند و مقياسي ساختند كه در بررسي خودشان براي سنجش اثر عبادت بر بهبود بيماران آزمون شده است. افزون بر موارد يادشده در بررسي‌هاي مربوط به ابعاد نگرش مذهبي، مقياس‌هاي ديگري نيز ساخته شده است؛ از جمله مي‏توان به مقياس‌هاي شاخص‌بودن مذهبي پترسون و روي (1985)، ارتباط‌هاي الاهي (چامبلر و اليسون 1996)؛ احساس نزديكي با خدا هنگام عبادت (پولوما و پندلتون، 1989) سنت‌گرايي مذهبي (كوستا و ديگران، 1986)، و مانند اين‌ها اشاره كرد.
3ـ1ـ3. مقياس‌هاي سنجش مذهبي مسلمانان
در زمينه سنجش مذهبي نزد مسلمانان كوشش فراواني به چشم نمي‏خورد؛ با وجود اين، برخي كوشيده‌اند براي سنجش مذهب نزد مسلمانان، مقياس‌هايي بسازند. با وجود اين مقياس‌ها، مباحث نظري چنداني نيز در اين زمينه وجود ندارد. در ادامه به بعضي از اين مقياس‌ها اشاره مي‏كنيم.
از جمله تلاش‌هاي ارائه‌شده در زمينه سنجش مذهبي بين مسلمانان، تحقيق ويلد (Alex Wilde) و جوزف (Stephen Joseph, 1997) درباره رابطه دينداري و شخصيت مسلمانان در انگلستان بوده است. اين پژوهشگران، پرسشنامه‏اي با چهارده پرسش درباره رفتارها و باورهاي مذهبي اسلامي طراحي كرده‏اند. پاسخ‌هاي پرسشنامه، پنج‌گزينه‏اي كاملاً موافق تا كاملاً مخالف و روش محاسباتي اين مقياس مشابه ليكرت بوده است.
در ايران نيز پژوهش‌هايي براي سنجش مذهبي انجام شده است. احمدي علوي آبادي (1352)، پرسشنامه‏اي با مبناي فرافكني حاوي 25 پرسش كامل‌كردني براي سنجش نگرش مذهبي بر مبناي مذهب اسلام طراحي كرد و بر روي دانش‌آموزان دبيرستاني آزمود. گلريز (1353) نيز پرسشنامه‏اي حاوي 25 پرسش با تفكيك مذهب دروني و بيروني (طبق نظريه آلپورت) براي سنجش نگرش مذهبي با مبناي اسلامي ساخت. اين پرسشنامه با پاسخ‌هاي پنج‌گزينه‏اي و با شيوه حاصل جمع ليكرت تنظيم شده است و به‌وسيلة محقق و پس از او در پژوهش‌هاي ديگري از جمله به‌وسيلة طهماسبي‏پور و كمانگيري (1375) و اسلامي (1376) مورد استفاده قرار گرفته است.
جان‏بزرگي (1378) در بررسي اثربخشي روان‌درمانگري با و بدون جهت‏گيري مذهبي، پرسشنامه‏اي با 22 پرسش مذهبي با چهار گزينه پاسخي كه براي پرسش‌هاي مختلف، متفاوت است، تهيه كرده. او در مقياس محاسباتي خود از روش حاصل جمع نمره‏گذاري ساده (مشابه ليكرت) امّا با چهار گزينه استفاده كرده است. او كوشيده در اين شاخص، تفكيك گرايش مذهبي درون‌سويي ـ برون‌سويي را نيز نشان دهد.
رحيمي‏نژاد در بررسي هويت و اضطراب (1379) كوشيده مقياسي براي سنجش هويت مذهبي افراد بسازد. اين مقياس متكي بر پرسشنامه 67 پرسشي با پاسخ‌هاي دو گزينه‏اي بله/ خير بوده است.
در اين زمينه، مير‏نسب (1379) نيز در بررسي رابطه توكل به خدا با اضطراب و افسردگي، كوشيده است مقياسي براي سنجش توكل به خدا با استفاده از پرسشنامه‏اي خاص تهيه كند.
 خداياري‏فرد و همكاران (1379) پژوهشي با هدف تهيه مقياس نگرش مذهبي دانشجويان براساس مباني اسلامي انجام دادند. در اين پژوهش، پرسشنامه‏اي حاوي 40 پرسش پنج‌گزينه‏اي از نوع گزينه‏هاي ليكرت تهيه شده و بر روي دانشجويان آزمون شده است. در سال 1382 پژوهش جامع‏تري به‌وسيله خداياري‌فرد و همكاران انجام شده است.
در زمينه، نگرش‌هاي اجتماعي نيز در ايران پژوهش‌هايي انجام شده كه به‌صورت خاص به مذهب نپرداخته‏اند؛ امّا مذهب، بخشي از فرهنگ ايرانيان است و به ناچار به اين مسأله به‌صورت بخشي از كار خود توجه كرده‏اند. با اين حال، اين پژوهش‌ها درصدد سنجش نگرش فردي نبوده؛ بلكه نگرش اجتماع را بررسي كرده‏اند و مقياسي به‌منظور سنجش نگرش فردي نساخته‏اند (از جمله اسدي و محسني، 1356 و 1359؛ بهروان، 1374؛ محسني و عالمي، 1358؛ محسني، 1379).
2ـ3. مقياس پيشنهادي سنجش ايمان مذهبي
با توجه به آنچه بيان شد، مقياس‌هاي طراحي‌شده در مطالعات ديگر اغلب بر مبناي آموزه‏هاي مسيحيت ساخته شده‏اند و براي مسلمانان قابل استفاده نيستند. مقياس‌هاي سنجش مذهبي ساخته‌شده براي مسلمانان نيز براي سنجش ايمان طراحي نشده‏اند؛ بدين سبب ما ناچاريم مقياس جديدي بسازيم. براي اين منظور، كوشيده شده است مقياس مناسبي با اتكا به نص صريح قرآن استخراج شود. براي اين منظور، از ويژگي‌هاي استخراجي از قرآن براي ايمان و مؤمن استفاده مي‏شود. براي سنجش اندازه اين ويژگي‌ها نزد افراد، ناگزيريم از روش خودگزارشگري استفاده كنيم. به اين منظور، پرسشنامه‏اي طراحي شده‏ است تا از طريق آن به سنجش اندازه اين ويژگي‌ها بپردازيم. در اين‌جا ويژگي‌هاي مقياس طراحي‌شده براي اندازه‏گيري ايمان مذهبي را بيان مي‏كنيم.
1ـ2ـ3. ويژگي‌هاي پايه‏اي مقياس پيشنهادي‏
با توجه به آنچه بيان شد، در اين تحقيق درصدد آن هستيم تا مقياس كامل‌تر و مناسب‌تري براي استخراج ايمان مذهبي براساس مباني اسلام بسازيم و اين مقياس را براي اندازه‏گيري ايمان افراد موضوع تحقيق استفاده كنيم. ويژگي‌هاي پايه‌اي اين مقياس عبارتند از استناد به قرآن در تشخيص ويژگي‌هاي مؤمن، استفاده از روش خودگزارشگري و نحوه اندازه‏گيري و محاسبه ايمان كه به توضيح آن‌ها مي‏پردازيم.
1ـ1ـ2ـ3. اتكا به نص صريح قرآن
در طراحي مقياس سنجش اندازه ايمان مذهبي مسلمانان، براي ايجاد انطباق بيشتر و صريح‌تر با مباني ديني اسلام، كوشيده شد با مراجعه به قرآن، ويژگي‌هاي مؤمن (و ايمان) مشخص شوند. بر اين اساس، همه ويژگي‌هاي بيان‌شده در نص صريح قرآن براي مؤمن و ايمان ملاك قرار گرفت. اين ويژگي‌ها، مبناي طراحي مقياس قرار گرفته‏اند. براي استخراج صحيح اين ويژگي‌ها، همه آيات قرآن كه به صراحت، بحث ايمان، مؤمن و ابعاد آن‌ها را بيان كرده‏اند، مطالعه شد. نزديك به 900 بار، قرآن از كلمات با ريشه «اَمِنَ» به معناي ايمان آورد، استفاده كرده است. اين موارد همراه آيات قبل و بعد آن‌ كه دربارة اين موضوع مطرح شده بودند، به دقت مطالعه شد.
از اين بررسي قرآني، 35 ويژگي اصلي (همراه با ابعاد آن‌ها) براي ايمان استخراج شد. مي‌توان اين ويژگي‌ها را در قالب پنج گروه اعتقادي، عبادي، اخلاقي ـ رفتاري، احساسي ـ عاطفي و شناختي تفكيك كرد. براي جلوگيري از اشتباه در هر مورد از آيه‏هاي مورد بررسي به چند ترجمه و چندين تفسير معتبر قرآن مراجعه شده است تا برداشت صحيح‏تر مورد استفاده قرار گيرد. ترجمه‏هاي قرآن استفاده شده عبارتند از ترجمه‏هاي الهي قمشه‏اي، آيتي، فولادوند، خرمشاهي و صاحب محدث دهلوي، و تفسيرهاي رجوع‌شده عبارتند از الميزان، نمونه، الكبير، جامع‌البيان، جوامع‌الجامع، جلاء‌الاذهان و جلاء‌الاحزان، مجمع‌‏البيان، التبيان، عياشي، مختصر تفسير ابن‌كثير، روح‌المعاني، جامع، البرهان، انوار درخشان، شبر، الجواهر‌الثمين، نورالثقلين، منهج‌الصادقين و الصافي.
ويژگي‌هاي استخراج‌شده از قرآن براساس اين مطالعات، ملاك سنجش مقدار ايمان قرار گرفته است. براي سنجش هر يك از اين ويژگي‌ها و ابعاد آن، پرسش (يا پرسش‌هايي) طراحي‌شده كه در قالب يك پرسشنامه كلي (پيوست) قرار گرفته است.
2ـ1ـ2ـ3. استفاده از روش خودگزارشگري
از آن‌جا كه ايمان به معناي اطمينان و تصديق قلبي است و هيچ‌كس جز خود فرد به درون او آگاه نيست، ناچاريم براي اندازه‏گيري آن نزد هر فرد به خود افراد رجوع كنيم. به اين منظور، ويژگي‌هاي استخراجي براي ايمان در قالب پرسش‌هايي گنجانده شد كه پاسخ آن‌ها نشان‌دهندة اندازه اين ويژگي‌ها نزد فرد است. هر چند ممكن است در روش خودگزارشگري اشكالاتي باشد، در اين‌گونه موارد، بهترين روش است. بر اين اساس، پرسشنامه، به افراد موضوع تحقيق داده شده است تا پاسخ‌هاي آن‌را ارائه كنند و براي اين‌كه در تنگنا قرار نگيرند، بدون نشاني و مشخصات خود، از طريق پست به نشاني از قبل مشخص‌شده (بر روي پاكت‌هاي تهيه و تحويل‌شده به پاسخگو) ارسال كنند.
3ـ1ـ2ـ3. نحوه اندازه‏گيري و محاسبه ايمان‏
مبناي اندازه‏گيري ايمان هر فرد، پاسخ‌هاي ارائه‌شده از سوي او به پرسش‌هاي پرسشنامه تحويلي به او است. براي آسان‌كردن پاسخگويي براي هر پرسش، سه تا شش گزينه پاسخ مشخص شد و در مقابل هر پرسش قرار گرفت. گزينه‌هاي پاسخ از طيف كاملاً موافق (يقين دارم، كاملاً صحيح است و نظير اين‌ها) تا كاملاً مخالف (اعتقاد ندارم، هيچ، كاملاً غلط و نظير اين‌ها) را در بر مي‏گيرند. براي محاسبه مقدار ايمان به هر يك از گزينه‏ها از نمره يك تا پنج (و در چند مورد ـ حالت‌هاي خاص ـ از نمره‏هاي متفاوت) برحسب بيشترين مقدار انطباق ويژگي با ايمان تا كمترين آن، داده شد. اندازه ايمان هر فرد حاصل جمع نمره اختصاصي به پاسخ‌هاي همه پرسش‌هاي پرسشنامه است (مشابه روش حاصل جمع نمره‌گذاري ليكرت). براي اين‌كه تفاوت مقادير ايمان افراد روشن‌تر نشان داده شود، مقدار اين حاصل جمع، ملاك قرار گرفت و از روش نمره متوسط پاسخ‌ها استفاده نشد.
براساس نحوه نمره‏گذاري انجام شده و محاسبات نهايي براي پرسشنامه نهايي‌شده، حداقل اندازه ايمان هر فرد مي‏تواند نمره 41 و حداكثر آن مي‏تواند نمره 230 باشد. اين دامنه، مقدار بسياري است و قابليت تفكيك مناسبي را ايجاد مي‌كند. در عمل نيز حداقل نمره اكتسابي در بررسي نهايي 51 و حداكثر آن 229 بوده است؛ البته بايد تأكيد كرد كه اين ملاك را فقط براي سنجش رتبه‏اي ايمان ساخته‏ايم. سنجش مقدار مطلق ايمان كار بسيار دشواري است كه شايد از عهده هيچ مقياسي برنيايد.
2ـ2ـ3. پرسشنامة طراحي‌شده براي سنجش اندازة ايمان
در اين تحقيق، ابتدا پرسشنامه‏اي شامل 66 پرسش طراحي؛ سپس براي آزمون كيفيت تكميل و محتوا، كوشيده شد به‌وسيله 30 نفر پاسخگو تكميل شود و نتايج بررسي شد. اين پرسشنامه همزمان به 3 نفر متخصص ارائه شد تا بررسي محتوايي پرسشنامه را انجام دهند. در آزمون و بررسي اوليه، پرسش‌ها به 47 پرسش كاهش يافت؛ سپس پرسشنامه اصلاح‌شده بين 200 نفر توزيع شد كه حدود 120 نفر به آن پاسخ دادند و پاسخ حدود 90 نفر به نوعي استفاده شد. در بررسي نتايج اين آزمون، يك پرسش ديگر حذف شد و در پرسشنامه نهايي 46 پرسش باقي ماند.
از بين پرسش‌هاي اين پرسشنامه يك پرسش نيازمند پاسخ عددي بود كه سپس به پنج گزينه تفكيك شد؛ 2 پرسش سه‌گزينه‏اي، 5 پرسش نيز شش‌گزينه‏اي و بقيه (38 پرسش) داراي پنج گزينه براي پاسخ هستند. براي همگن‌شدن نمره‏گذاري پاسخ‌ها، به پاسخ پرسش‌هاي پنج‌گزينه‏اي نمره‏هاي 1 تا 5، به پاسخ پرسش‌هاي سه‌گزينه‏اي نمره‏هاي 1، 3 و 5 و به پاسخ پرسش‌هاي شش‌گزينه‏اي نمره‏هاي 0، 1، 2، 3، 4 و 5 اختصاص يافت.
1ـ2ـ2ـ3. اعتبار
براي ايجاد اعتبار بيشتر در مقياس سنجش ايمان مذهبي، اقدام‌هاي گوناگوني انجام شد. اين اقدام‌ها در مراحل طراحي پرسشنامه و آزمون‌هاي آن انجام شد. از جمله اقدام‌هاي انجام‌شده، طراحي بر مبناي آيات قرآن، آزمون پرسشنامه در دو مرحله و بررسي محتوايي پرسشنامه به‌وسيله متخصصان است اين اقدام‌ها به ايجاد پايايي و روايي پرسشنامه انجاميد كه به آن‌ها اشاره مي‏شود.
2ـ2ـ2ـ3. روايي‏
براي اين‌كه از صحت و روايي محتواي پرسشنامه اطمينان حاصل شود، ابتدا پرسشنامه‏هاي گوناگوني در زمينه سنجش مذهبي به‌صورت محتوايي بررسي شدند؛ سپس چنانچه اشاره شد، با استناد به متن صريح قرآن، ويژگي‌هاي گوناگون اعتقادي، اخلاقي، رفتاري، عاطفي، عبادي، شناختي و نظير آن براي مؤمنان استخراج، و پرسشنامه براساس آن‌ها و با هدف سنجش اين ويژگي‌ها در قالب‌هاي پرسش، طراحي شد. پس از اين اقدام، پرسشنامه را سه نفر متخصص روان‌شناسي و علوم ديني بررسي كردند كه نظريات اصلاحي آن‌ها مورد توجه قرار گرفت.
كنار اين بررسي به‌ منظور انجام آزمون اوليه، پرسشنامه بين 50 نفر از اعضاي هيأت‌علمي دانشگاه‌ها توزيع، و پرسشنامه‏هاي تكميل‌شده (حدود 30 پرسشنامه) جمع‌آوري و تحليل شد. هر چند تعداد نمونه‏هاي قابل استفاده محدود بود (20 عدد)، بررسي محتوايي نتايج، همراه بررسي برخي شاخص‌هاي آماري مربوط به روايي و پايايي به اين نتيجه انجاميد كه به‌علت ضعف برخي پرسش‌ها، مترادف‌بودن (هم‌معنا ‌بودن) بعضي پرسش‌هاي ديگر و اشكال‌هاي ديگر، برخي پرسش‌ها در يك‌ديگر ادغام، بعضي اصلاح و بعضي نيز حذف شدند؛ در نتيجه، پرسش‌هاي پرسشنامه به 47 عدد كاهش يافت.
جدول شماره «1ـ6»: ضريب همبستگي نمره هر پاسخ و ميانگين نمره كل هر فرد

شماره پرسش    ضريب    شماره پرسش    ضريب    شماره پرسش    ضريب    شماره
پرسش    ضريب
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12    694/0
540/0
535/0
691/0
290/0
124/0
405/0
405/0
706/0
630/0
410/0
410/0    13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24    475/0
672/0
480/0
704/0
654/0
676/0
565/0
672/0
748/0
704/0
668/0
717/0    25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36    340/0
507/0
696/0
683/0
593/0
654/0
701/0
784/0
718/0
703/0
537/0
541/0    37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
    544/0
702/0
567/0
623/0
410/0
207/0
517/0
541/0
664/0
522/0
پس از اين مرحله، براي آزمون دوم، حدود 200 عدد پرسشنامه توزيع شد كه حدود 120 پرسشنامه تكميل و جمع‌آوري شد. بيست عدد از پرسشنامه‏هاي جمع‏آوري شده فاقد پاسخ بودند و از 100 عدد ديگر، حدود 90 پرسشنامه از نظر حجم پاسخ‌هاي داده‌شده تا حدودي قابل استفاده بودند. براي اطمينان از روايي سازه در اين پرسشنامه‌ها، ميانگين، دامنه و ضرايب همبستگي نمره هر آزمودني در هر پرسش با نمره كل آن آزمودني (و ضرايب ديگر) مقايسه و بررسي شدند. خلاصه برخي نتايج، پيوست تحقيق است. در اين بررسي، ضرايب همبستگي پاسخ‌هاي ارائه‌شده براي هر پرسش با نمره كل آزمودني به‌صورت جدول پیش‌گفته به‌دست آمد.
بين اين ضرايب، ضريب همبستگي پاسخ‌هاي سه پرسش كمتر از 25 درصد بود. بدين سبب، اين پرسش‌ها و پاسخ‌ها مورد دقت قرار گرفت. اين ضرايب مربوط به پاسخ پرسش‌هاي شماره 6، 7 و 42 بود. ضريب همبستگي پاسخ پرسش شماره 7 منفي و كم بود. شايد علت اين امر آن باشد كه مفهوم گنجانده‌شده در اين پرسش در مقايسه با ديگر پرسش‌ها متفاوت بوده است. اميد آن بود كه دو پرسش ديگر در بررسي‌هاي تكميلي ضرايب بهتري بيابند (يكي از آن‌ها در بررسي نهايي به 41 درصد افزايش يافت) ضمن اين‌كه حذف آن‌ها از پرسشنامه از لحاظ مفهومي و با توجه به نص صريح قرآن توجيه خاصي ندارد؛ بدين جهت، پرسشنامه با 46 پرسش آماده استفاده نهايي شد.
3ـ2ـ2ـ3. پايايي
به منظور سنجش پايايي پرسشنامه طراحي‌شده براي مقياس اندازه‏گيري ايمان، همراه با آزمون‌هاي پرسشنامه‏ها، ضرايب پايايي محاسبه شد. در مرحله اول آزمون كه 20 پرسشنامه تكميل شده بود، ضرايب محاسبه‌شده كم بود؛ امّا با توجه به تعداد محدود نمونه، به‌نظر مي‌رسيد با افزايش تعداد نمونه و اصلاح برخي موارد، ضريب بهبود يابد. از جمله مقادير محاسبه‌شده براي سنجش پايايي مقياس، عبارتند از 63 درصد براي آلفاي كرونباخ، 46 درصد براي ضريب گاتمن و 62 درصد براي ضريب اسپيرمن ـ براون.
پس از اصلاح پرسشنامه، در آزمون دوم كه حدود 120 نمونه داشت (با 90 نمونه قابل استفاده)، ضريب آلفاي كرونباخ 94 درصد (استاندارد شده 95 درصد)، ضريب گاتمن دونيمه‏اي 82 درصد، ضرايب لامبدا گاتمن 82 درصد تا 98 درصد، ضريب اسپيرمن- براون 83 درصد و ضريب F عدد 17 به‌دست آمد كه همگي ضرايب مناسبي را نشان مي‏دهند و بيان‌كننده پايايي مقياس هستند.
ضرايب پايايي پس از جمع‌آوري داده‏هاي تحقيق (به منظور تحليل) نيز محاسبه شد. اين ضرايب با 500 نمونه قابل استفاده، مقادير قابل قبولي را نشان مي‏دهند. ضريب آلفاي كرونباخ 94 درصد (استاندارد شده آن 95 درصد)، ضريب گاتمن (دو نيمه تصادفي) 87 درصد، ضرايب لامبدا 86 درصد تا 96 درصد، ضريب اسپيرمن- براون 87 درصد، ضريب استريكت 91 درصد و آماره F آن عدد 282 به‌دست آمد. نتايج اين آزمون‌ها، پايايي پرسشنامه را نشان مي‏دهند. به اين‌صورت، مقياسي براي اندازه‏گيري ايمان ساخته، و آزمون‌هاي لازم براي آن انجام شد تا بتوان از آن در تحقيق استفاده کرد.
4. تحليل و نتايج
در اين‌جا ابتدا به‌صورت آماري رابطه بين مخارج در راه خدا يا مخارج مذهبي افراد را با متغيرهاي يادشده تحليل مي‌كنيم؛ سپس با استفاده از رابطه رگرسيوني، تابع مخارج مذهبي خانوارها را تخمين مي‏زنيم.
1ـ4. خلاصه نتايج آماري
اطلاعات اصلي و ضريب همبستگي هزينه‏هاي مذهبي افراد با متغيرهاي سن، درجه ايمان و درآمد آن‌ها آورده شده‏اند. براساس اطلاعات مشاهدات، از 500 نمونه، 90 نمونه درآمد خود را اعلام نكرده‏اند. ميانگين سن پاسخگويان حدود 40 سال، حداقل سن 18 سال و حداكثر آن 77 سال بوده است. ميانگين درجه ايمان افراد براساس مقياس اين تحقيق 161 از حداكثر 229 تا حداقل 51 بوده است.
جدول ضريب همبستگي هزينه‌هاي در راه خدا با سن، ايمان و درآمد خانوارها
رديف    متغير    تعداد مشاهده    ميانگين    دامنه    ضريب ‌همبستگي    a
1     
500    3/40    59    232/0    002/0
2     
500    2/161    178    404/0    000/0
3    I    410    1/56520    1548900    126/0    148/0
در اين تحقيق، از ضريب همبستگي اسپيرمن استفاده شده است.
ميانگين درآمد سالانه نمونه مورد بررسي 56520 هزار ريال، از 1100 هزار ريال تا 1550 ميليون ريال بوده است. چنان‌كه مشاهده مي‏شود، براساس ضريب همبستگي محاسبه شده، بين متغير مقدار هزينه‏هاي مذهبي افراد با 3 متغير مورد بررسي رابطه مثبت و معنا‏داري وجود دارد؛ البته سطح معنا‏داري ضريب همبستگي درآمد و هزينه‏هاي مذهبي افراد كمتر است.
2ـ4. تحليل رگرسيوني
براي تحليل از طريق رگرسيون، دو الگو: يكي خطي و ديگري غيرخطي (توان‌دار) تخمين زده شده است. الگوي خطي به‌صورت ذيل است:
 
كه در آن، RMC هزينه‌هاي مذهبي خانوار برحسب هزار ريال،   سن سرپرست خانوار برحسب سال،   درجه ايمان سرپرست خانوار برحسب مقياس ساخته‌شده و I درآمد خانوار برحسب هزار ريال است.
نتايج تخمين رگرسيوني، به شرح ذيل به‌دست آمده‏اند.
 
    
 
 
 چنان‌كه مشاهده مي‌شود، ضرايب تخمين‌زده شده، سطح معنا‌داري خوبي دارند. هر چند سطح معنا‌داري I اندكي پايين است، ساير آماره‌هاي آزمون، سطح معنا‌داري خوبي دارند؛ بنابراين مي‏پذيريم كه مخارج در راه خدا (مذهبي) افراد تابعي مثبت از سن، درجه ايمان و درآمد افراد است.*
با اين حال، در تفسير ضرايب مي‌توان گفت l به معناي آن است كه به ازاي هر يك سال افزايش در سن سرپرست خانوار با ثبات ساير شرايط، به‌طور متوسط، هزينه‏هاي مذهبي (در راه خدا) خانوار بيش از 80 هزار ريال افزايش مي‌يابد. ضريب b نيز مبين اين است كه با ثبات ساير شرايط به ازاي يك درجه افزايش در سطح ايمان سرپرست خانوار (با مقياس ارائه‌شده) به‌طور متوسط بيش از 30 هزار ريال هزينه‌هاي مذهبي (در راه خدا) خانوار افزايش مي‏يابد. همچنين ضريب p نشان‏دهنده آن است كه با ثبات ساير شرايط به ازاي هر يك هزار ريال افزايش در درآمد خانوار، به‌طور متوسط مبلغ 11 ريال هزينه‏هاي مذهبي خانوار افزايش مي‌يابد (به ازاي هر يك ميليون ريال افزايش درآمد، يازده هزار ريال افزايش در هزينه‏هاي مذهبي).
الگوي تخمين‌زده شده غيرخطي براي تابع مخارج در راه خدا (مذهبي) خانوار به‌صورت ذيل بوده است:
 
 ضرايب اين تابع، پس از تخمين به‌صورت رابطه شماره «4» به‌دست آمده است.
 
همه ضرايب اين الگو با سطح معنا‏داري بالايي قابل قبول هستند. بر اين اساس مي‏توان گفت كه متغيرهاي سن سرپرست خانوار، سطح ايمان و درآمد خانوار، عوامل تعيين‏كننده خوبي براي مقدار مخارج مذهبي افراد است.
نتيجه‌گيري
در زمينه رفتار مصرف‏كنندة مسلمان، نظريه‏هاي گوناگوني ارائه شده است. بعضي از اين نظريه‏ها به‌صورتي ارائه شده‏اند كه نمي‏توان آن‌ها را آزمود؛ امّا بعضي ديگر قابليت آزمون را دارند. به‌نظر مي‏رسد تبيين رفتار مصرف‏كننده براساس مطلوبيت انتظاري برحسب درجه ايمان و سن مصرف‏كننده بتواند تفاوت‌هاي رفتاري بين مسلمانان را تشريح كند؛ از اين‌رو با انجام آزمون تجربي رفتار مصرف‏كنندة مسلمان بر مبناي اين نظريه كوشيديم اثر ايمان، سن و درآمد مصرف‏كننده را بر مقدار هزينه‏هاي مذهبي (در راه خدا) تحليل كنيم. در اين تحليل‌ها، از لحاظ آماري رابطه معنا‏دار و قابل قبولي بين درجه ايمان و سن افراد با مقدار هزينه‏هاي آخرتي يافتيم. اين روابط مؤيد بحث نظري اشاره شده نيز هستند.
در بحث تخمين رگرسيوني نيز همه نتايج در تحليل‌هاي خطي و غيرخطي، ضرايب قابل اطميناني را براي تشريح رابطه بين هزينه‏هاي در راه خدا با درجه ايمان، سن و درآمد افراد نشان مي‏دهد. در اين تحليل‌ها معنادارترين ضريب در الگوهاي تخمين‌زده شده، ضريب درجه ايمان است. بر اين اساس، به‌صورت جدي مي‏توان گفت كه درجه ايمان افراد، عامل مهمي در تشريح و چگونگي هزينه‏هاي در راه خداي افراد است.


 

 منابع و مآخذ
أ. فارسي
1.    ابراهيمي، محمدحسين، اقتصاد در قرآن، (توليد، توزيع، مصرف و رشد)، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزة علمية قم، 1375ش.
2.    اكبري، بهمن، اسلام و مصرف خوراك، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني، 1369ش.
3.    ــــــــــــ، اسلام و مصرف پوشاك، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني، 1370ش.
4.    اميني، ابراهيم، «نقش اخلاق در اقتصاد اسلامي»، مجموعه مقالات دومين مجمع بررسي‌هاي اقتصاد اسلامي، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1369ش.
5.    باقري تودشكي، مجتبي، سطح مصرف از ديدگاه اسلام، پايان‏نامه كارشناسي ارشد اقتصاد، قم، دانشگاه مفيد، 1378ش.
6.    بناء رضوي، مهدي، «مقدمه‏اي بر كاربرد عملي نظام ارزشي در اقتصاد اسلامي»، مجموعه مقالات اولين مجمع بررسي‌هاي اقتصاد اسلامي، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1367ش.
7.    بهروان، حسين، «كاركردهاي اقتصادي ـ اجتماعي اخلاق در اسلام»، مجموعه مقالات اولين مجمع بررسي‌هاي اقتصاد اسلامي، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1367ش.
8.    توانايان‏فرد، حسن، دو تئوري توزيع در اسلام ـ مصرف در اسلام، تهران، قسط، 1359ش.
9.    توتونچيان، ايرج، تئوري تقاضا و تحليل اقتصادي انفاق، تهران، مركز اطلاعات فني ايران، 1363ش.
10.    حسيني، سيّدرضا، الگوي تخصيص درآمد و رفتار مصرف‌كننده مسلمان، تهران، مؤسسة فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1379ش.
11.    دادگر، يدالله، نگرشي بر اقتصاد اسلامي، معرفت‌ها، ارزش‌ها و روش‌ها، تهران، پژوهشكده اقتصاد دانشگاه تربيت مدرس، 1378ش.
12.    دانش، سيّدحسين‌علي، نقش احكام و ارزش‌هاي اسلامي در تئوري تقاضا، پايان‏نامه كارشناسي ارشد اقتصاد دانشگاه تربيت مدرس، 1365ش.
13.    دستغيب، عبدالحسين، اخلاص و انفاق، شيراز، تربيت، دوم، 1364ش.
14.    شاه‏آبادي، محمدعلي، مروري بر تجمل و اسراف، تهران، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1380ش.
15.    صدر، سيّدكاظم، اقتصاد صدر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، 1375ش.
16.    عزتي، مرتضي «الف»، «اثر ايمان مذهبي بر تخصيص زمان افراد به فعاليت‌هاي مذهبي و تفريحي»، فصلنامه روان‌شناسي، شماره 26، تابستان 1382ش.
17.    ـــــــــــ «ب»، «اثر ايمان مذهبي بر رفتار مصرف‌كننده»، فصلنامه تخصّصي اقتصاد اسلامي، ش11، پاييز 1382ش.
18.    علوي، سيّدابراهيم، «اقتصاد اخلاقي»، مجموعه مقالات دومين مجمع بررسي‌هاي اقتصاد اسلامي، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1369ش.
19.    غروي بهمئي، اسماعيل، اسراف و قناعت از نظر اسلام، قم، دارالنشر، 1368ش.
20.    كياءالحسيني، سيّدضياءالدين، زكات در قرآن و برآورد تابع آن در ايران، پايان‏نامه كارشناسي ارشد رشته اقتصاد، قم، دانشگاه مفيد، 1377ش.
21.    محمّدي اشتهاردي، محمّد، اسراف: بلاي خانمان‌سوز، قم، مطهر، 1379ش.
22.    محمودي، عباس‌علي، اسراف و تبذير، تهران، بعثت، 1362ش.
23.    مشرف‏جوادي، محمّدحسن، نگرشي بر الگوي مصرف در جوامع اسلامي، پايان‏نامه كارشناسي ارشد اقتصاد، تهران، دانشگاه تربيت مدرس، 1365ش.
24.    ــــــــــــ، «مطلوبيت با توجه به ارزش‌هاي متعالي اسلام»، تهران، مجله پژوهش‌ها و سياست‌هاي اقتصادي، ارديبهشت الي شهريور ماه 1370ش.
25.    موسوي كاشمري، سيّدمهدي، پژوهشي در اسراف، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزة علمية قم، 1377ش.
26.    نقوي، حيدر، جمع اخلاق و اقتصاد در اسلام، حسن توانائيان‌فرد، تهران، مترجم، 1366ش.
27.    واحد تحقيقات تجارت اسلامي، نظري اجمالي بر اصول و مباني مصرف در اسلام، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني، 1368ش.
28.    نجاد، احمد، النظرية الاقتصادية في الاسلام، قاهره، دارالتحرير للطباعة و النشر، 1973م.
ب. انگليسي
1.    Ahmad, Ausaf; Macroconsumption Fumction in an Islamic Framework: A Survey of Current Literature; Lectures on Islamic Economics; Jeddah, Saudi Arabia: I.D.B. 1987.
2.    Ahmad, Salahuddin, Patterns of Consumption and Saving Behaviour in an Islamic Economy; Thougt on Economics, Vol.7, No1, Winter.
3.    E1 Ashker, Ahmad, A., On the Islamic Theory of Consumer Behaviour - An Empirical laquiry in a Non - Muslim Country; Arab Banker, Vol. V1, No. 4, July- Aug 1986.
4.    E1 Badour, Radi,  Economics of Profit Sharing - Conceptual and Theoretical Issues Paper Presented at the Workshop on Investment Strategy in Islamic Banking: Applications, Issues and Problems; held in Amman, Jordan, during 18-21 June, 1987.
5.    Choudhury, M.A. Contributions to Islamic Economic Theory; The McMillan Press, 1986.
6.    Hasan, Zubair, Comments on Macro Consmption Function in an Islamic Framework; Journal of Research in Islamic Economics, Vol. 2, No. 2, 1405.
7.    Iqbal, Munawar, Zakah, Moderation and Aggregate Consumption in an Islamic Economy; Journal of Research in Islamic Economics, Vol. 3, No. 2, 1406, 1986.
8.    Kahf, Mohammad Monzer, A Contribution to the Theory of Consumer Behaviour in an Islamic Society; Studies in Islamic Economics, Ed. Khurshid Ahmad, Islamic Foundation, Leciestr, u,k, 1981.
9.    __________ , A Contribiution to the Study of the Economics of Islamic; Utah U.S.A. : Univ. of Utah, S.L.C. , July, 1973.
10.    __________ , A Model of the Houshold Decisions in Islamic Economy; Association of Muslim Social Scientists, Proceedings, Third Wational Seminar, Gary, Indiana, May. 1974.
11.    __________ , Islamic Economics; book in press, 2002.
12.    Khan, Mohammad, Fahim,  Macro Consumption Function in Islamic Framework; Journal of Research in Islamic Economics, Vo.1, No. 2, 1984 / 1404.
13.    ___________ , Theory of Consumer Behavior in Islamic Perspective; Lectures on Islamic Eeconomics; Jeddah, Saudi Arabia; I.D.B., 1987.
14.    Keynes, J.M., The General Theory of Employment Interest and Money; Har - Court, Brace and Jovanovich, New York, 1936.
15.    Malinvaud, E. Lectures on Micro Economic Theory; North Holland, London, 1974.
16.    Mannan, M.A. Islamic Economics - Theory and Practice; Hodder and Stoughton, Cambridge, (First Editon, 1970), 1986.
17.    _________ , The Making of Islamic Economic Society: Islamic Dimensions in Economic Analysis; International Agsociation of Islamic Banks, Cairo, 1984.
18.    Mahdi, S.I., Comment on Macro Consumpton Function in an Islamic Economy; Journal of Research in Islamic Economics, Vol. 2, No. 2, 1405, 1985.
19.    Metwally, M.M., Macro Economic Models of Islamic Doctorines; I.K. Publishers, London (1981). Siddighi, Mohammad Nejatullah, Economic Enterprise in Islam; Lahore, Islamic Publications, Delhi, Markazi Maktabah – Islami, 1972.

منبع  : فصلنامه اقتصاد اسلامی 18