محور : اقتصاد اسلامی

يکى از موضوعاتى که در سالهاى اخير و بيشتر در کشورهاى مسلمان مورد توجه قرار گرفته ارائه يک نظام اقتصادي جايگزين به‌جاى سيستم اقتصادى غربى مي‌باشد. يک موج فزاينده از نظريات در کشورهاى در حال توسعه درحال شکل گيرى است که معتقد است اقتصاد سرمايه دارى غرب درحل مشکل فقر و از بين بردن بسيارى از ناهماهنگى اقتصاد شکست خورده است. بسيارى ازاين راه حل ها با هدف پاسخگويى احتياجات انسان آزمايش شده اما هنوز انسان قادر نيست که بدون مواجهه با رکود ها و تورم هاى دوره اي، به يک جامعه رفاه (مبنى بر فرصت هاي برابر، تعادل بين طبقات وروح تعاون ومشارکت به جاى حرص وهرج ومرج ) دست پيدا کند.

چه بر اساس نظريات سوسياليسم وچه سرمايه داري انسان در مرکز دنيا قرار داشته و بوسيله تمايلات پايه اي نسبت به غذا، لذت و ماندگاري، کنترل ميشود. پس از رنسانس در قرن 14مدل تمدن مرکزى اروپا بوسيله ريزون سروسامان گرفت. حتى شناخت ميراث معنوى الهى موضوع برخى از ريشه يابي هاى دقيق شده بود. درعلم تئورى تغيير وتکميل دوره اى هوش انسان، در اقتصاد پيشرفت تکنولوژى وابداع معيارGNP براى اندازه گيرى و محک پيشرفت ملت ها و درسياست ترويج دموکراسى وتبديل شدن آن به يکى ازساختارهاى تشکيل دولتها تغييرات زيادى در زندگى انسان بوجود آورد.

همچنين ماترياليسم سکولار نيز اقدام به جايگزيني معنويت الهى باتئورى کرد که طبق آن زندگى انسان محدود به ارضاى نيازهاى بنيانى اوبوده ودرآن هيچ اعتقادى به جهان پس از مرگ وجود نداشت.کليساها وصومعه ها براي 75 سال يا بيشتر، ديگر حرفى از جهنم به زبان نياوردند واينگونه شد که شهرهاى بوجود آمده در غرب صنعتى وکشورهاي در حال توسعه که در حال بکار گيرى مدل هاى توسعه علمى وفني غربى بودند دچار معضلاتى چون بى ثباتى اقتصادى عدم توازن اقتصادى بين فقر وثروت وبيمارى هاى اجتماعي مثل خشونت، مواد مخدر وروابط نامشروع نوجوانان شدند.

نظام هاى سياسى اروپا در بعد از رنسانس برخلاف سيستم هاى پادشاهى وملوک الطوايفي، تبديل به دولتهاي مردمى شدند.اين حکومتها از زمان باستان دراشکال دولت يوناني، نمايندگى امپراتور روم ، شارلماني، امپراتور مقدس روم ودر آخر دولت هاى ملى اروپايى قرون وسطايى تغييرکرده بودند ودر آخرتبديل به دولت هاى دموکراتيک انقلابى شده ومحور مشترک آنها زندگى آسوده و امنيت در برار حمله بيگانگان شد. از آنجا که ارباب هاى فئودال رعايا را مديريت مي کردند و ماليات مى گرفتند، همانها هم براى حمايت از پادشاه تشکيل ارتش ونيروى نظامى مى دادند.

از طرف ديگر خود کليساها مالک زمين هايي بودند وبا دستگاه اشراف فئودالهاوپادشاه همکارى مى کردند.در قرون وسطي به درخواست کليسا ها سپاهيان زيادى براى جنگ عليه مسلمانان تشکيل شد.

اين سپاهيان که آغاز گران جنگهاى صليبي بودند براى رسيدن به يک پاداش مادى ويا رسيدن به پاداش هاى اخروى دست به جنگ مى زدند. اگر چه ارتش مسيحيان از مسلمانان بيزار بودند ولى به آنها احترام مى گذاشتند وباانان رابطه برقرار مى کردند به طورى که تماس هاى بين مسلمانان ومسيحيان که در جريان جنگ هاى صليبى صورت گرفت تاثيرات زيادى روى اقتصاد اروپايى ها و همينطور زندگى سياسى اجتماعى آن ها گذاشت.

اروپا در دوره بعد از رنسانس به سمت عقايد انسان محورانه وبرتري انسان متمايل شد که در اين عقايد ابزار اصلى دانش علت هابود و نه روابط الهي. همه چيز از کتاب مقدس گرفته تا دانش سکولارنجوم،جغرافي،رياضيات،پزشکي،فلسفه وفيزيک ) به صورت تجربى وآزمايشى تبديل شد تا جاييکه معتقد بودند هيچ چيز وجود ندارد مگر اينکه با يکي از حواس پنجگانه احساس شود. در تاريخ انديشه هاى غربي، دانشمندان تکيه برحقايق مربوط به تمدن يونانى داشته اند که البته اين حقايق هميشه براى آنها نا شناخته بود، تازمانى که مسلمانان آنها رابه عربى ترجمه کرده و پس از آن دوباره به زبان هاى لاتين و رومى ترجمه شدند. شهر آندلس به عنوان پلي عمل مى کرد به طورى که دانشمندان از استانبول که در آن زمان در دست مسلمانان قرارداشت (1458) به شهر بولونياى ايتاليا که تنها مر کز ترجمه متون عربى به زبان اروپايى بود مي رفتند.

البته آسيا خود از بسيارى قبل تر حاوى تمدن هاي بزرگى چون آشوري، بابلي، چيني، مصرى و هندي بوده است. اين جملات که توسط کرنل مارتين برنل در کتاب آتن سياه مطرح شد بسيارى از دانشمندانى که معتقد بودند يونان اولين زمينه ساز تمدن غربى است را بسيار عصبانى کرد.

از طرف ديگر بسيارى از اروپايى ها به استثناى محققين نسبت به نقش اسلام واعراب در زمينه سازي علوم انسانى بى اطلاع هستند.در مقابل غربى ها به مسلمانان به صورت تحقير آميزتحقير آميز نگاه کرده وآنها را انسانهايي منفعل وخطر ناک مى دانند.

حقايق بسيارى در اين بين مهجور مانده است، مثلا ابوريحان بيرونى در قرن 10 وبسيار زودتر از گاليله ثابت کرد که زمين به دور خورشيد مى گردد . کتاب قانون ابن سينا براى 200 سال در دانشگاه هاى اروپا تدريس مى شد يادداشتهاي فلسفى ابن رشد در مورد ارسطو طرفداران بسيارى در اروپا پيدا کرده بود. ابن خلدون به عنوان پدر جامعه شناسى مطرح شد خوارزمى اقدام به تاًليف کتاب الجبرو المقابله کرد که پايه گذار رياضيات مدرن شد و اعدادعربى جايگزين اعداد لاتين شدند.در نجوم نيز نام بسيارى از ستارگان عربى مي‌باشد. همينطور الکندي به عنوان جغرافى دان، بيرونى به عنوان رياضى داني که محيط زمين رادقيق تراز بطلميوس بدست آورده، الزهراوي به عنوان متخصص بيمارى هاى زنان و ابن هيثم بعنوان پدر علم اپتيک آخرين کمکهاى اسلام واعراب به علوم اروپا را انجام دادند.

شيمى از يکى از شعبات دانش مسلمانان الکيميا و جبر از کتاب الجبر المقابله گرفته شده است. وبه عنوان مثال آخر ميتوان از الادريس نام برد که او را يکى از جغرافى دانان بزرگ ميدانند چرا که توانست اطلس زمين را تهيه کند.900 سال قبل از کريستف کلمب يک پادشاه مسلمان ساکن در غرب آفريقا (مالي)يک هيئت اعزامى را فرستاد تا کشف کنند که آن سوى اقيانوس اطلس چه چيز قرار دارد تمام کشتى ها غرق شدند و فقط يکى از آنها سالم به حوزه کارائيب رسيد که بعدها دانشمندان وقتى متوجه وجود يک کتاب عربى شدند تائيد کردند که آمريکا بسيار قبل تر از کريستف کلمب، توسط اعراب مسلمان کشف شده بود.

همينطور،اسپانيا ابتدا در زمان عثمان کشف شد. اوعقبه بن ناجي رابه همراه دستور العمل در دست گيرى قسطنطنيه به آنجا فرستاد. اما قبائل وحشى جلوى آنها را گرفتند و بعدها ديگر اعزام اين هيئت صورت نگرفت. پس همانطور که ذکر شد اندلوس به عنوان پلى بين دانش اعراب واروپائيان شده بود که بعد ها زمينه ساز ظهور رنسانس در اروپا نيز شد.

در يک سمينار بين المللى در مورد اسپانياي اسلامى که در سال 1991 در لاهور برگزار شد در مورد کمک هاى اعراب مسلمان به غربى ها تمام جزئيات به خوبى بيان شد (نويسنده مقاله، خود هماهنگ کننده اين سمينار بود ).

پيشرفتهاى علمي، تکنولوژى و اقتصادى صورت گرفته در غرب (از بعد از رنسانس ) که همراه با توسعه سياسى وفرهنگي مى باشند هنوز نتوانسته اند زمينه ساز خرسندى ورضايت انسانها شوند و يا يک جامعه عادلانه تر وبرابر تر ارائه دهند. از نظر اخلاقى بيمارى هاى اجتماعى – اقتصادى موجود به همراه عدم پاکدامنى و انسجام در خانواده ها معضلات بزرگى را در چهره اجتماع رقم زده اند. از نظر اقتصادى نيز، رشد سريع اقتصادي موجب گرم شدن اقتصاد شده و نرخ بهره در حال زياد شدن است چرا که بايد تورم داخلى کنترل شود ولى هميشه اين خطر وجود دارد که نکند اين چرخ در مسير ديگرى تاب بخورد و نتايج برعکس شود يعنى سياست هاى جلوگيرى کننده از تورم،باعث ايجاد رکورد شوند.

در اين شرايط وبراى مقابله با اين بيماري هاى اقتصادى مخصوصاً اکنون که نظام سوسياليسم نيز شکست خورده، وجود يک نظام اقتصادى جايگزين راه حل خوبي به نظر مى رسد. در همين شرايط نظريه پايان تاريخ فوکوياما در بهترين حالت، يک تئورى ناقص وترک خورده در مورد پيروزى سرمايه دارى براى درمان بيماري هاى موجوددر جوامع مدرن مى باشد. چرا که فجايع زيست محيطي، تاٌثيرات گاز هاى گلخانه اي،رشد جمعيت واحتمال ايجاد زمستان هسته اي، خطرات بزرگى هستند که از ناحيه سرمايه دارى بوجود آمده ودنيا راتهديد مى کنند. اين نتايج صنعتى شدن خود سرانه ولجام گسيخته در جوامع مدرن دنيا مي باشد.

يکى از بخشهاى جايگزين، نظام بانکداري بدون بهره مى باشد که توسط اسلام ارائه شده ومدت زيادى ( قبل از اينکه نظام مبتنى بر نرخ بهره غربى اقتصاد دنيا را ويران کند )بکار گرفته شده. بهره در نسخ قديمى انجيل نيز ممنوع شده بود. قرآن نيز از آن به عنوان جنگ با خدا نام مى برد. در نظام اقتصادى اسلامى پول به عنوان وسيلة مبادله تعريف مي شود ولى در اقتصادهاى غربى که مبتنى بر نرخ بهره هستند، جامعة مصرف کننده به جاى قرار گرفتن در کامروائى وخوشنودى در زير بار سنگينى از بدهى ها وبهره قرار گرفته که باز پرداخت وامها به سالها وقت نياز دارد.

در اقتصاد اسلامى براى درمان اين معضل، مفاهيمي چون مضاربه، مشارکت واجاره تعريف مى شود. مضاربه يک همکاري ببن تاٌمين کننده سرمايه وکارگر است که هر دوى آنها توافق مي کنند که در سود پروژه شريک باشندواگر ضررى به خاطر کارگر به سرمايه رسيد کارگر کار خود را از دست مى دهد، همکارى پيامبر اسلامصلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با خديجه سلام‌الله‌عليه در زمينة تجارت، در غالب مضاربه صورت مى گرفت.در مشارکت؛ سهامداران شريک مى شوند.

مديران شرکت در مورد فعاليتهاى شرکت مسئول بوده ودر سود شريک مى باشند ولى اگر شرکت ضرر بدهد، مديران هزينه ودستمزد خودرادريافت مى کنند ودر زيان شريک نمي باشند.واين يعنى شرکت هاى راس از دارايي سهامداران منتفع مى شوندونه از فعاليت خود.براى نمونه در موجودي سرمايه ووجوه دو طرفه، شرکت کل(هولدينگ چندين شرکت کوچکتر ) حتي با وجود ضرر ديدن، بايد هزينه هاى تاٌمين مالي را بپردازد.

اجاره نيز نوعى از ارائه خدمات است به گونه اى که به ازاى کار با ماشين آلات يا دارائى و براساس ارزش بازار، يک مقدار اجاره با نرخى نزولى پرداخته مى شود. براى مثال در بانکهاى بدون ربا، يک شکل از مضاربه انجام مى شود به طوري که بانک با سپرده گزاران شرط مى کند که بازده سرماية سپرده گزاران متناسب با سود وزيان متعلق به سرمايه گزارده شده شان محاسبه وپرداخت شود.

بانک سرمايه ها را براساس قواعد از پيش توافق شده وبا مديريت اعضاى هيئت مديره بانک، سرمايه گزارى مى کند. البته اين مديريت در سود وزيان سرمايه گزاري شريک هستند. تضاد آشکار در بين بانکهاى موجود وبانکهاي اسلامي،درزمينه فعاليت هاى بانکداري، اعمال بهره هاي ثابت در قبالدريافت وثيقه و دريافت بهره ثابت توسط سپرده گزار، بدون اعتنا به سود وزيان پروژه مى باشد. خسارت ها وجريمه هاي کارتهاى اعتبارى چه يک شرکت باشد، چه بانک، با اعمال بهره هاي گزاف باعث مى شود سپرده گزاران هزينه بسيار زيادي بپردازند ولى در اسلام بر مشارکت با حفظ برابرى شرايط و با توجه به اشتراک در سود وزيان تاکيد شده است.

به غير از اجاره ماشين آلات وتجهيزات ، عقد اجاره براي خريد خانه وماشين نيز به کار مى رود که در چهاچوب ماليه اسلامى قرار دادهايى بدون ربا بين سپرده گزار وبانک اسلامي منعقد مى شوند. براى مثال اگر يک وام 100 هزار دلارى اعطا شود، مستاٌجر ونه صاحب سرمايه، قبول مى کند که اقساط وام را طى يک دوره مشخص که بسيار کوتاه تر از 30-15 سال مى باشد، بپردازد. بنابر اين سرمايه گذاران سرمايه هاى خودر ا زودتر باز پس خواهند گرفت. به علاوه، کاربر يا مستاجر بر اساس ارزش بازار اجاره مى پردازد، به طوري که مجموع اقساط و اجاره ها از مقدار وام بيشتر نمى شود. همچنين در صورت وررشکستگي، برخلاف نظام سرمايه داري، خانه يا ماشين مصادره نمى شود بلکه اقدامات به گونه اى صورت مى گيرد که شخص از ورشکستگى رهايى يابد. اينگونه نظام اقتصادي بر اساس سنت پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيش مي رود که: قرض دهنده بايد يک مهلت اضافى به قرض گيرنده بدهدو....ودر صورت مرگ قرض گيرنده، قبل از تقسيم ارث، بايد ابتدا ديون او پرداخت شود.

نظام اسلامى در کنار ماليه بدون بهره، موضوعات ديگري دارد که قابل تامل مى باشند. هزينه داوطلبانه (صدقه) يا انفاق،هديه و اهدا به فقرا، افراد محتاج، پيران، ناتوانان، در راه مانده گان، سربازان باز نشسته، زنان بيوه، يتيمان، ساخت مدرسه، بيمارستان والبته فريضه زکات ازاين موضوعات مى باشند که قرآن مسلمانان را تشويق کرده است که آنچه مازاد بر نياز دارند، در اين مصارف خرج کنند تا در هر 40 سال چرخه ثروت تداوم داشته باشد. پاداش معنوى در جهان آخرت انگيزه خوبى براى کمک به فقرا و موجب بى تمايلي نسبت به احتکار وانباشت ثروت مى شود. کمک به همسايگان بسيار سفارش شده است تا جاييکه پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود من فکر کردم جبرئيل ممکن است وحى بياوردکه همسايه نيز از انسان ارث ببرد.

تعجبى نيست که نظام اسلامى محبوبيت زيادي پيدا کرده است. در پاکستان وجوه دو طرفه و ادغام هاى صنعتى بر اساس مضاربه راه انداز ى شده اند. موسسه بيت المال الاسلامى در حدود دو جين با نک اسلامى ايجاد کرده است. موسسات مالي بدون ربا توسط دکتر يحيى عبدالرحمان شعبه هاى زيادي در ايالات متحده وحتى در ازبکستان ايجاد کرده اند. بانک گريند ليز در پاکستان نيز اقدام به گشايش مضاربه مى کند. در هوستن، سن لوئيزو تورنتو نيز وام هاى بدون بهره داده مي شود. نظام اسلامى مخصوصاً در زمينه اقتصاد و با توجه به اصل محاسبه رفتار در معاد، ثابت کرده است که ميتواند پيشرو در رسيدن به زمينه هاى تازه،دولت رفاه – اتوپيا- که آرزوى نوع بشر است، باشد.

مترجم: مجتبى شريفي

منبع: باشگاه انديشه