محور : شهید مطهری و اقتصاد
عنوان بخش دوم این بود: «حتمیت اقتصادى به شكل مطلق آن» . این همان مطلبى است كه شاید در جلسه ی پیش هم بحث شد كه ماركس در ابتدا این اصالت اقتصاد و جبر اقتصادى را به شكل افراطى تر مطرح كرد. همان كلمه ی «زیربنا» را كه به كار برد به این معنا بود كه اصلاً تنها علت و اساس اقتصاد است و همه چیز دیگر طفیلى محض. ولى بعدها خودش با انگلس تعدیل یا تعدیلاتى وارد آورد و حتى انگلس اعتراف مى كند كه ما در ابتدا مقدارى در این مسئله تند رفتیم.
عبارتهایش را خواهیم خواند. بعد مى گوید دو تعدیل در این تز وارد شد، یكى در شكل ارائه ی آن و یكى در محتواى آن. شكل ارائه، یعنى طرز بیان، مطرح نیست و مسئله ی مهمى نیست. تعدیل در محتوا، به این معنا كه باز از یك اصل دیگر دیالكتیكى استفاده كردند كه همان «اصل تأثیر متقابل» بود. اصل تأثیر متقابل درواقع این است كه هیچ چیزى علت محض نیست و هیچ چیزى هم معلول محض نیست. هر علتى در معلول خودش اثر مى گذارد، معلول هم در علت اثر مى گذارد؛ یعنى هر علتى علت است براى معلول خودش و معلول است براى [معلول ] خودش. هر علتى از معلول خودش اثر مى پذیرد؛ چنین چیزى. از همین اصل استفاده كردند، گفتند اگرچه اقتصاد زیربناست و همه چیز دیگر روبنا، ولى به حكم اینكه هیچ چیزى علت محض نیست و هیچ چیزى معلول محض نیست، روبنا هم بر زیربنا اثر مى گذارد. تنها این زیربنا نیست كه بر روبنا تأثیر مى كند؛ به حكم اصل تأثیر متقابل كه یكى از اصول دیالكتیك است روبنا هم بر زیربنا اثر مى گذارد. این، تعدیل خیلى بزرگى است؛ یعنى تا حد زیادى اقتصاد را از اصالت مى اندازد. منتها اینها در اینجا توضیح كافى نداده اند، چون از اصل تز كه نخواستند دست بردارند، مى گویند ما تعدیلى در این تز وارد كردیم.
حال مى خواهیم ببینیم ماهیت این تز در چه حدى محفوظ مانده و چه حد تعدیلات بر آن وارد شده است.
منبع : پایگاه جامع شهید مطهری
