محور : اقتصاد اسلامی

تنظیم کننده :سید مهدی معلمی

این مقاله برگرفته از مقاله« محيط زيست از منظر دين و اقتصاد» نوشته آقایان دكتر حسين صادقى و سعيد فراهانى می باشد.

در اديان شرقى به ويژه در مائوئيسم و آيين كنفوسيوس، نوعى سرسپردگى به طبيعت و ادراك اهمّيّت متافيزيكى آن را مى‏بينيم كه حائز اهمّيّت است.

قرآن مجيد نه اجازه مى‏دهد بشر طبيعت را به علّت عظمت آن، خداى خويش دانسته، در مقابل آن به سجده بيفتد و نه آن كه آن را موجودى فاقد روح بداند؛ بلكه مظاهر طبيعى را آيه(1) و كلمه خداوند و موجوداتى داراى شعور نسبى كه تسبيح‏گوى خداوندند،(2) معرفى كرده، انسان‏ها را به پرستش خالق آن‏ها مى‏خواند.

بررسى آيات قرآن كريم و روايات معصومان عليهم‏السلام موارد فراوانى از اهمّيّت محيط زيست در نگاه اسلام را به خواننده ارائه مى‏كند كه در ذيل به برخى از آن‏ها اشاره مى‏كنيم:

1. خداوند كريم كه خود مظهر جمال و زيبايى است، سراسر گيتى را به زيبايى مى‏ستايد(3) و براى آفرينش انسان در جايگاه اشرف مخلوقات و زيباترين زيباها،(4) به خود تبريك مى‏گويد.(5)

2. خداوند آن‏چه را در طبيعت براى بهره‏بردارى انسان قرار داد، طيبّات دانسته و چنين نعمتى را مايه كرامت انسان معرّفى كرده است.(6)

3. خداوند متعالى ضمن تأكيد بر اين كه نظام هستى بر اساس صلاح آفريده شده، در موارد متعدّدى از ايجاد فساد در اين نظام نهى مى‏كند.(7) در جاى ديگر نيز پس از تجويز استفاده از رزق خداوند مى‏فرمايد: در روى زمين فتنه و فساد نكنيد.(8) طبيعى است كه استفاده نابخردانه از مواهب طبيعت و زياده‏روى در بهره‏بردارى از آن، از موارد فساد در روى زمين خواهد بود.

كسانى را كه به تخريب مظاهر زيبايى خداوند دست زده، نظام باشكوه آفرينش را به آلودگى از بين مى‏برند، نكوهش كرده، نارسايى‏ها و مشكلات بر روى زمين را ناشى از اعمال انسان‏هاى فاسد قلمداد مى‏كند(9) و در نهايت هم مى‏فرمايد كه خود، دوستدار فساد نيست.(10)

4. خداوند انسان را جانشين و امانتدار خود معرّفى،(11) و اسباب خلافت را با تعليم اسماى حسناى خود برايش فراهم كرده است(12) و ضمن آن از او خواسته تا به آبادى امانتى كه به او سپرده شده يعنى زمين و مظاهر آن بپردازد و آن را از هر گونه گزند و تباهى باز دارد.(13)

5. خداوند متعالى بر اساس روايتى كه از رسول گرامى اسلام نقل شده، مى‏فرمايد:

خداوند پاك است و پاكى را دوست دارد؛ پاكيزه است و پاكيزگى را دوست دارد؛ كريم است و بخشش را دوست دارد؛ پس زندگى خود را پاكيزه سازيد.(14)

6. در روايتى ديگر از پيامبر اكرم، خود دين اسلام، دين پاكيزگى معرّفى، و ضمن اين كه پاكيزگى دستور همگانى براى مردم تلقّى شده، بهشت را نيز كه مظهر پاكيزگى است، مختص به پاكيزگان دانسته است.(15)

7. درختكارى، ايجاد فضاى سبز و آب روان مورد تأكيد آموزه‏هاى دينى قرار گرفته است و مسلمانان به آن‏ها تشويق شده‏اند. بر اساس روايتى از پيامبر اكرم، سه چيز سبب روشنى چشم دانسته شده است: نگاه به فضاى سبز، آب جارى و روى نيكو.(16)

در جاى ديگر آمده است: هر گاه نهالى در دست شما است و قيامت بر پا مى‏شود، در آن فرصت كوتاه آن نهال را بكاريد.(17) و در روايت ديگر كاشتن درخت و جارى ساختن قنات و... در رديف تعليم دانش، ساختن مسجد شمرده شده است.(18)

8. در روايتى از امام صادق، زندگى بدون داشتن سه چيز بر انسان گوارا نيست: هواى تميز، آب فراوان و گوارا، و زمين حاصلخيز.(19)

9. خداوند متعالى كسانى را كه آسايش مسلمانان را در زندگى‏شان فراهم مى‏كنند، ستوده و در مقابل، افرادى را كه طبيعت را آلوده، و بدين وسيله، اسباب اذيّت و ناراحتى مردم را ايجاد مى‏كنند، سخت نكوهيده است. بر اساس روايت پيامبر اكرم، هر كس از راه مسلمانان، چيزى را كه باعث رنجش رهگذران است، برطرف كند، خداوند پاداش خواندن چهارصد آيه از قرآن را براى او ثبت مى‏كند كه ثواب هر حرف آن، ده حسنه است.(20)

همچنين رسول گرامى اسلام فرموده است:

سه گروهند كه در اثر كار خود، مورد لعنت خداوند قرار مى‏گيرند: كسانى كه اماكن عمومى، سايه‏بان‏ها و محلّ پياده شدن مسافران را آلوده كنند. كسانى كه آب عمومى (آب نوبتى) را غصب كنند. كسانى كه سد معبر كرده، مانع عبور عابران شوند.(21)

نقل شده است كه امام سجاد عليه‏السلام هر گاه كلوخى را در راه مى‏ديد، از مركب پياده شده، آن را از سر راه برمى‏داشت.(22)

10. احترام به محيط زيست و انواع گونه‏هاى جانورى و گياهى در مناسك حج و در حرم امن الاهى به مسلمانان يادآورى مى‏شود. شكار صيد و قطع درختان و گياهان در حالت احرام، از محرّمات شمرده مى‏شود و در صورتى كه حاجى مرتكب آن شود، بايد كفّاره بپردازد و نكته قابل توجّه اين است كه كفّاره تمام محرّمات احرام مبتنى بر تعمّد و قصد است؛ در حالى كه براى صيد، حتّى در صورت عدم توجّه نيز بايد كفّاره بدهد.

1.       فصلت (41): 37.

2.       جمعه (62): 1.

3.       سجده (32): 7.

4.       تغابن (64): 3.

5.       مؤمنون (23): 14.

6.       وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ. اسراء (17): 70.

7.       وَلاَ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا. اعراف (7): 56.

8.       وَلاَ تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ. بقره (2): 60.

9.       ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ. روم (30): 41.

10.   وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الْفَسَادَ. بقره(2): 205.

11.   وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً. بقره (2): 30.

12.   وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّهَا. بقره (2): 31.

13.   هُوَ أَنشَأَكُم مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيَها. هود (11): 61.

14.   نهج‏الفصاحة، تحقيق غلامحسن حيدرى، ج 2، ص 606، مؤسّسه انصاريان، قم، 1379 ش.

15.   همان، ص 998.

16.   همان، ج 1، ص 292.

17.   همان، ج 2، ص 713.

18.   همان، ج 1، ص 497.

19.   بحارالانوار، ج 78، ص 234، ح 107.

20.   همان، ج 75، ص 50.

21.   وسائل‏الشيعه، ج 1، ص 325.

22.   بحارالانوار، ج 74، ص 50.

منبع : وبلاگ اقتصاد عادلانه