محور : اقتصاد اسلامی

در یک نگاه کلّی، و براساس اعتقاد به عدالت تکوینی، خداوند، جهان را براساس عدل آفریده است.‌ قران مجید آفرينش آسمان‏ها، خورشيد و ماه را منظم، ضابطه‏مند و بدون هيچ‌گونه نقص دانسته، مى‏فرمايد:
            هر قدر در پى يافتن نقصان در خلقت بنگرى، درماندگى و زبونى بيشترى را تجربه مى‏کنى (1)؛
بنابراین، تمام گونه‌های حیوانی و گیاهی و نیز آنچه در زمین و آسمان است، در چرخه حیات ضرورت دارد. از طرف دیگر، نعمت‌های خداوند به همه انسان‌ها تعلق دارد و حتی سایر موجودات نیز از این مواهب سهم دارند و در برخی مواقع حق آنان بر انسان مقدم می‌شود. حقوق نسل‌های آینده نیز در استفاده از منابع گوشزد شده است. بحث توزیع اولیه منابع،‌ یکی از مباحث مورد توجه نظام اقتصادی اسلام بوده و راهکارهایی به منظور تحقق عدالت در توزیع ارائه شده است. تشریع مالکیت دولتی برای منابع طبیعی (فیء) طبق تصریح قرآن مجید به همین منظور است.

            مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ (2).

            آنچه خدا از ]دارايى[ ساكنان آن قريه‌ها عايد پيامبرش کرد، از آن خدا و از آن پيامبر ]‏‏او[ و متعلق به خويشاوندان نزديك ]‏‏وى[ و يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان است تا ميان توانگران شما دست به دست نشود.

 

شاید مهم‌ترین خصوصیت جامعه مهدوی که روایات فراوانی نیز درباره آن آمده است، خصوصیت عدالت گستری در آن زمان باشد؛ به‌گونه‌ای که تعبیر به احیای جامعه در آن زمان شده است.

‌گسترش عدل، ‌در سراسر جهان و از بین‌بردن ستم، از مهم‌ترین و اساسی‌ترین آرمان‌های جامعه مهدوی نیز شمرده شده است؛ زیرا در ظرف ظهور حضرت،‌ ظلم سرتاسر گیتی را فراگرفته و انسا‌ن‌ها با مکاتب و نگرش‌های مختلف تشنه عدالتند و خواهان و در جست‌وجوی فرد و مکتبی که این تشنگی را فرو نشاند و آتش بیدادگری را خاموش کند.

امامu در تفسیر آیه شریفه «ان الله یحی الارض بعد موتها» فرمود:

            احیای آن به‌وسیله باران نیست؛ بلکه مردانی را می‌فرستد تا عدل را احیا کنند و به‌سبب آن زمین نیز آباد می‌شود (3).

در روایات فراوانی نیز آمده است که حضرت پس از ظهور، زمین را از عدل و داد لبریز می‌کند؛ پس از آن که از ستم و بیداد لبریز شده باشد (4).

در روایتی از امام رضا(ع) وارد شده که فرمودند:

            چهارمین فرزند از نسل من، کسی است که خداوند زمین را به‌دست او از هر ظلم و جوری پاکیزه کند. او کسی است که مردم در ولادتش تردید دارند، و قبل از قیامش، در غیبت خواهد بود؛ پس زمانی که زمین به نور او نورانی شود، میزان عدل را میان مردم می‌نهد؛ پس هیچ‌کس نمی‌تواند به دیگری ستم روا دارد (5).

در گستردگی عدالت در زمان وی امام صادق(ع) فرموده است:

            زمانی که حضرت قیام کند، ... سوگند به خدا! عدالت درون خانه‌های مردم جای می‌گیرد؛ همچنان که سرما و گرما داخل خانه‌های آنان می‌شود (6).

 

این تعبیر کنایه از گستردگی و فراگیر بودن عدالت است؛ به‌طوری که همگان از آن بهره‌مند می‌شوند؛ بنابراین، یکی از مهم‌ترین و بارزترین ویژگی توسعه پایدار، یعنی عدالت در همه ابعادش، اعم از استفاده از منابع طبیعی، برابری در فرصت‌ها، برخورداری از ثروت و درآمد عادلانه، برای همه افراد جامعه چه در این نسل یا نسل‌های بعد، در جامعه مهدوی تحقق می‌یابد و مردم از شهد آن متنعم خواهند شد؛ به همین جهت در روایت آمده عدالت از عسل شيرين‏تر است و فقط كسى كه عدالت را نيك مى‏داند، آن را اجرا مى‏كند (7). اين حديث بدين حقيقت كه اجراى عدالت فقط در سايه نظام امامت امكانپذير است، اشاره مى‏كند و این نظام به شکل کامل آن، زمانِ حضرتش محقق خواهد شد.

حضرت مهدي (عج ) كارگزاران ناشايست قضايي را بركنار مي كند و آنان را كه سيرت پسنديده دارند به كار مي گمارد. شيوه مديريتي ايشان در بركناري عمال اداري همانند سيره امام علي (ع ) است . در جامعه مهدوي هيچ گونه نيرنگ بازي وجود ندارد و سيره كارگزاران او بر مدار عدل و قوانين عادلانه خواهد بود.
امام مهدي (عج ) پس از ظهور خود عادلانه حكم مي كند و جامعه حكومتي خود را با فرهنگ عدالت پايه ريزي خواهد كرد. در اين جامعه عدالت معيار و ملاك سنجش همه چيز است و همگان بايد خود را با معيار عدالت مهدوي بسنجند و راه صحيح عدل و سعادت را انتخاب كنند تا ظلم و تبعيض به كلي از جامعه برچيده شود.
عدل موعود در دعاي امام رضا(ع ) براي صاحب الامر به گونه اي بسيار زيبا تصوير شده است :
خدايا با قيام او ظلم و ستم را نابود ساز و بميران و عدالت را ظاهر ساز و برفراز آور با قيام او دين محض الهي را جلوه گر كن كه از هركژي و بدعتي بركنار و پاكيزه است . خدايا با نور عدالت او ظلمت هاي تو در توي ستمگران را برملا كن و آتش كفر را با حلاوت عدالت او خاموش گردان(8)

اجراي عدالت اقتصادي به عوامل گوناگوني بستگي دارد كه مهم ترين آنها عدالت در بخش توليد و توزيع است . از نشانه هاي اين گونه عدالت در دولت حضرت مهدي (عج ) اين است كه امكانات توليد به طور يكسان در اختيار همگان قرار مي گيرد و هر فرد مي تواند از نعمت ها و موقعيت هاي طبيعي براي توليد مفيد بهره بگيرد
در عصر حاكميت مهدي موعود(عج ) عدالت در همه زواياي زندگي اجتماعي جريان مي يابد. اين عدالت به دستگاه هاي قضايي هم نفوذ مي كند و جريان دادرسي را براساس حق و عدل تنظيم خواهد كرد
حضرت مهدي (عج ) كارگزاران ناشايست قضايي را بركنار مي كند و كساني را كه سيرت پسنديده دارند به كار مي گمارد. شيوه مديريتي حضرت مهدي در بركناري كارگزاران اداري همانند سيره عملي حضرت علي (ع ) است

منش رفتاري اميرالمومنين علي (ع ) با كارگزاران خود از نمونه هاي عالي تاكيد عملي امامان معصوم بر لزوم عدالت گستري كارگزار است . برخوردهاي آموزنده حضرت با برخي از كارگزاران خطاكار حتي در خطاهاي كوچك از نمونه هاي شايان ذكر در سيره ايشان است براي مثال مي توان به نامه توبيخ آميز آن حضرت به عثمان بن حنيف والي بصره به خاطر شركت در مجلس ميهماني يكي از اشراف بصره اشاره كرد . (9)
اين گونه دقت و بررسي در عملكرد كارگزاران از عدالت و سلامت فكري و عملي حكومت حكايت دارد.
درباره كارگزاران حكومت حضرت حجت (ع ) پس از ظهور نيز اوصافي در برخي روايت ها آمده است كه هم نشان از عدالت و تقواي كم نظير آنان دارد و هم از صلاحيت و تلاش و استقامت آنان سخن مي گويد.
امام سجاد(ع ) درباره ياوران و كارگزاران حضرت حجت مي فرمايد :
هنگامي كه قائم ما قيام كند خداوند از دل هاي شيعيان ما دفع آفت كند و دل هايشان را چون پاره هاي آهن كند و قوت يك تن از آنان را همچون قوت چهل مرد سازد و آنان حاكمان الهي بر روي زمين باشند)10)
امام صادق (ع ) نيز در توصيف آنان فرموده است :
همانا يكي از آنان قوت چهل مرد دارد و قلبش از پاره هاي آهن محكم تر است . اگر بر كوه هاي آهن عبور كنند آنها را (مي توانند از جاي كنند) و شمشيرها را رها نسازد جز با رضاي الهي (11)
عدالت گرايي در عزل و نصب كارگزاران مهدوي در عصر غيبت صغرا را از بررسي نوع برخورد آن حضرت با برخي از مسئولان حكومتي كه كجروي را پيشه كارهايشان ساختند ميتوان دريافت . براي نمونه اين روايت كاملا گوياي اين مطلب است :
ابوجعفر محمدبن علي شلمغاني معروف به ابن ابي الغراقي به عنوان دستيار سومين سفير ناحيه مقدسه ـ حسين بن روح نوبختي ـ مشغول فعاليت بود. ايشان به ويژه در دوره اختفا و استتار حسين بن روح . نقش اصلي را به عنوان جانشين وي ايفا مي كرد و شيعيان به او مراجعه مي كردند. ولي شلمغاني با وجود اين سابقه مهم و نيز جايگاه علمي اش راه انحراف در پيش گرفت و اين امر نه تنها به عزل و طرد وي انجاميد بلكه سرانجام به صدور لعن او از سوي ناحيه مقدسه منجر شد (12)
پاورقي :

1-      ملک (67)، 3 و 4

2-      حشر (59)، 7

3-      كليني، يعقوب، الكافي، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش،ج 7، ص 174

4-      همان: ج 1،‌ ص 534؛

5-      اربلي ابي‌الحسن علي بن عيسي، كشف الغمه في معرفة الائمه، بيروت، دارالاضواء، الطبعة الثانية، 1405ق،ج 2، ص 524

6-      مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، الطبعة ‌الثاني، 1403ق ج 52، ‌ص 362، ح 131

7-      كليني، يعقوب، الكافي، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365شج 1، ‌ص 541

8-      الطوسي مصباح المجتهد ص .409

9-       نهج البلاغه نامه .53

10-  بحارالانوار ج 52 ص .317

11-  همان ص .327

12-   الغيبه صص 183 239 248 و .251

منبع : وبلاگ اقتصاد عادلانه