دکتر شهرام کیوانفر . وکیل دادگستری .خبرنامه کانون وکلای دادگستری استان اصفهان . شماره سی و چهارم .اردیبهشت ماه ۱۳۸۸ / شرکت در انتخابات آزاد و منصفانه یکی از شیوه های مشارکت سیاسی است .تشکیل اجتماعات ,انجمن ها ,احزاب و سندیکاها ,حق شرکت در تظاهرات ,حق اعتصاب ,حق نافرمانی مدنی ,حق آزادی بیان و برخی [...]
دکتر شهرام کیوانفر . وکیل دادگستری .خبرنامه کانون وکلای دادگستری استان اصفهان . شماره سی و چهارم .اردیبهشت ماه ۱۳۸۸
/
شرکت در انتخابات آزاد و منصفانه یکی از شیوه های مشارکت سیاسی است .تشکیل اجتماعات ,انجمن ها ,احزاب و سندیکاها ,حق شرکت در تظاهرات ,حق اعتصاب ,حق نافرمانی مدنی ,حق آزادی بیان و برخی حقوق و روش های دیگر از این دست ,سایر شیوه ها و حقوقی هستند که زمینه تحقق و توسعه مشارکت سیاسی مردم را فراهم می آورند و تضمین می کنند.
انتخابات آزاد و منصفانه , همچنین یکی از مهمترین زمینه های جنبش دموکراتیک است. اما نباید شرکت مردم در انتخابات را با دموکراسی مساوی گرفت.گاه مشارکت همگانی در انتخابات به زیان نهاد های دموکراتیک منتهی شده است .( به عنوان نمونه در آلمان در سال ۱۹۳۳ م. گسترش بی سابقه مشارکت سیاسی به نابودی دموکراسی و پیروزی فاشیسم انجامید.)
برای روشن تر شدن موضوع , در این مقاله دو نکته یا مقوله مهم را مورد توجه و بررسی قرار می دهیم : نخست ,نسبت میان انتخابات و دموکراسی ؛و دوم ,شاخص های انتخابات آزاد و منصفانه . در انتها نیز برای کمک به ارزیابی کیفی یک انتخابات به لحاظ ” آزاد و منصفانه ” بودن چک لیستی ارائه خواهیم نمود که به عنوان نمونه است.
نسبت میان انتخابات و دموکراسی
اغلب نظریه های مدرن دموکراسی انتخابات را یکی از عناصر ضروری دموکراسی به شمار می آورند , بدون اینکه معنای دموکراسی را به شرکت در انتخابات فروبکاهند. جوزف شومپیتر(۱۹۵۰ -۱۸۸۳ ) را باید از این حکم غالب مستثنی دانست . او در کتاب سرمایه داری ,سوسیالیسم و دموکراسی که در سال ۱۹۴۲ م .منتشر شد , دموکراسی را به عنوان یک روش مطرح کرد که اساسا” برای انتخاب رهبران سیاسی به کار گرفته می شود و نه به عنوان یک هدف فی نفسه (رویکردی که متاثر از آراء جامعه شناس آلمانی ,ماکس وبر است).
شومپیتر شهروند عادی را فردی مردد,نامعقول و غیر مسئول در مسائل سیاسی می شناسد و سیاستمداران را بازیگران اصلی صحنه دموکراسی معرفی می کند. از نظر او,سیاستمداران افرادی درجه دوم نیستند که به عنوان مجرای انتقال خواست های مردم ایفای نقش می کنند.شومپیتر ,دموکراسی را شیوه ای نهادین و سازمان یافته می داند که در آن ,افراد قدرت تصمیم گیری سیاسی را از طریق رقابت در یک انتخابات عمومی به دست می آورند . امتیاز دموکراسی شومپیتری نسبت به سایر شیوه های حکومت این است که نتیجه انتخابات را توده های مردم معین می کنند و نه توطئه های درباری ,کودتاهای نظامی و …البته در پس این نگرش ,شومپیتر به عنوان یک اقتصاد دان معتقد است که رقابت در میان احزاب و نامزد ها خود به خود آن ها را به سمت تدارک خواست رای دهندگان (مشتریان )می برد و انتخابات در واقع روشی است برای تعیین سهم بازار هر طرف. اما تجربه نشان داده است که این فرض چندان صادق نیست. برگزاری انتخابات در کشوری که در آن حکومت قانون محترم شمرده نمی شود و نهاد های جامعه مدنی سرکوب می شوند ,هیچ ملازمه ای با تحقق خواست رای دهندگان ندارد . از زمان آغاز موج سوم دموکراتیزاسیون (دهه ۱۹۷۰ میلادی ),تعداد کشور هایی که انتخابات رقابتی برگزار می کنند ۷۷ درصد افزایش یافته اند , در صورتی که تعداد کشور هایی که حقوق مدنی و سیاسی شهروندان خود را به رسمیت می شناسند فقط ۴۰ درصد افزایش نشان می دهند . طبقه بندی خانه آزادی از کشور های سراسر حهان نشان می دهد که تقریبا” یک سوم کشورهایی که انتخابات برگزار می کنند فقط تا حدی آزادند.
امروز مفهوم رایج تر دموکراسی مفهومی است که رابرت دال از پلی آرشی ارائه داده است . دال واژه پلی آرشی را برای نمایش بهترین شیوه حکومت در جهان واقعی مورد استفاده قرار می دهد و بدین طریق دموکراسی مورد بحث خود را از دموکراسی آرمانی تفکیک می کند . پلی آرشی مورد نظر دال در صورتی وجود دارد که : ۱) تنها مقامات انتخابی از حق و قدرت قانونی نظارت بر سیاست عمومی برخوردار باشند ؛ ۲) انتخابات آزاد , سالم و مکرر ,تنها وسیله برگزیدن این مقامات باشد ؛ ۳) همه بزرگسالان از حق رای بر خوردار باشند ؛۴ ) حق شهروندان برای اظهار نظر سیاسی در باره همه امور کشور , حتی اساسی ترین مسائل ,محفوظ باشد ؛ ۵ ) دسترسی شهروندان به منابع اطلاعاتی مستقل از دولت و آن گروه از منابع اطلاعاتی که در چارچوب سیاست های رسمی عمل نمی کنند تضمین شود ؛ ۶ ) شهر وندان از حق تشکیل احزاب سیاسی , گروه های همسود و دیگر انجمن ها جمعیت های مستقل برخوردار باشند.
بدین ترتیب انتخابات دوره ای منظم , آزاد و منصفانه تنها یکی از نهاد های لازم برای تحقق یک دموکراسی حداقلی است.
نظریه دال ,گزارش دقیقی از مفهوم انتخابات آزاد و منصفانه ارائه نمی دهد , اما به روشنی تاکید می ورزد که انتخابات نمی تواند به توسعه دموکراتیک کمک کند مگر در شرایطی که سایر حقوق و آزادی های مهم دموکراتیک قبلا” وجود داشته باشند. دال در این باره می نویسد : ” انتخابات آزاد و منصفانه حد اعلای فرایند دموکذاتیک شدن است نه آغاز آن .”
شاخص های انتخابات آزاد و منصفانه
” آزاد و منصفانه ” که اغلب برای توصیف یک انتخابات ” درست ” و ” قابل قبول ” به کار برده می شود به خودی خود عبارتی است مبهم که تا کنون از سوی دولت ها مورد سو استفاده فراوان قرار گرفته است . وصف ” آزاد و منصفانه ” زمانی می تواند دارای ارزش باشد که قبلا” به طور دقیق و قابل اندازه گیری تعریف شود . صرفا” در این حالت ” آزاد و منصفانه ” می تواند برای ارزیابی انتخابات و همچنین برای سنجش میزان استعداد و ظرفیت انتخابات در کمک به توسعه دموکراتیک مفید واقع شود.
میان دو ویژگی ” آزاد بودن ” و ” منصفانه بودن ” وصف نخست از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا اگر مقتضیات و لوازم ” آزاد ” فراهم نباشد موضوع ” منصفانه ” بودن انتخابات اصولا” قابل طرح نیست.
” آزاد ” بودن انتخابات در واقع به آزادی های بنیادین سیاسی باز می گردد,آزادی هایی که به طور عمده در اسنادی همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸ م . ) , میثاق حقوق مدنی و سیاسی ( ۱۹۶۶ م .) و برخی اسناد منطقه ای مثل منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم ( ۱۹۸۱ م.) و منشور پاریس برای اروپایی نو ( ۱۹۹۱ م .) , مورد تاکید قرار گرفته اند . حقوق و آزادی های اصلی که مستقیما” به موضوع نوشته حاضر مربوط می شوند , عبارتند از : آزادی بیان ( برای رای دهندگان , نامزد ها , رسانه ها و دیگران ) , آزادی مشارکت در فرایند انتخابات ( برای رای دهندگان , احزاب و نامزد های مستقل ) و حق اطمینان از محترم شمرده شدن نتیجه انتخابات .
” منصفانه ” بودن انتخابات بیشتر به معنی بی طرفانه بودن انتخابات است . ” منصفانه ” بودن انتخابات مورد خدشه قرار می گیرد اگر : با یکی از کنشگران عرصه انتخابات ( رای دهندگان , گروهی از رای دهندگان , طرفداران یک حزب خاص , یکی از احزاب سیاسی , گروهی از احزاب سیاسی , یکی از نامزد ها و یا گروهی از نامزدها ) به طور مستقیم یا غیر مستقیم به نحوی متفاوت از سایر فعالان سیاسی رفتار شود به گونه ای که محتمل باشد چنین رفتار متفاوتی , در نتیجه انتخابات , موثر واقع شود . به بیان کوتاه تر , وجود هر گونه تبعیض به طور متعارف موثر در انتخابات , ” منصفانه ” بودن انتخابات را مخدوش می کند .
منصفانه بودن انتخابات در واقع به معنی قانون مند بودن انتخابات است و قانون مند بودن یعنی اعمال قواعد و مقررات بدون تبعیض .یک انتخابات زمانی قانون مند است که اصول قانون اساسی , قوانین انتخاباتی , مقررات مختلف حمایت کننده انتخابات , دستور العمل های مربوط و سایر قوانین و مقررات و مصوبات و آیین نامه های مرتبط , به طور منظم و بی طرفانه اعمال شوند . طبعا” قانون مند بودن انتخابات زمانی می تواند به عنوان یک ارزش نگریسته شود که قوانین انتخاباتی مناسب و بدون تبعیض باشند وگرنه , اعمال دقیق و منظم مجموعه ای از قوانین تبعیض آمیز را نمی توان دلیل منصفانه بودن انتخابات تلقی کرد.
منصفانه بودن همچنین متضمن معنای ” معقول” بودن نیز هست. معقول بودن ( یا متعارف بودن ) مفهومی وسیع تر از ” مطابق قانون بودن ” دارد و با مراجعه به معیارهای کلی و آرمانی انصاف و برابری سنجیده می شود و از جمله به رفتار منصفانه و معقول کنشگران عرصه انتخابات و رقبای سیاسی ارتباط پیدا می کند . به طور مثال , اگر منابع رقابت سیاسی ( از قبیل رسانه ها ) در عمل به نحوی نابرابر در اختیار رقبای سیاسی باشند , انتخابات را به دلیل نامتعارف بودن شرایط حقیقی رقابت سیاسی , دیگر نمی توان منصفانه ارزیابی کرد هرچند که به لحاظ حقوقی , به ظاهر تبعیضی میان نامزد ها و احزاب و جناح های رقیب وجود نداشته باشد.
در مطالعه و قضاوت درباره ” آزاد و منصفانه ” بودن یک انتخابات باید میان سه مرحله اصلی فرایند انتخابات تمایز قائل شویم ؛انتخابات به فعالیت های روز انتخابات محدود نیست ,وقتی از انتخابات سخن می گوییم منظورمان کل فرایند انتخابات با تمامیت آن است . آن چه پیش از روز انتخابات روی می دهد اغلب مهمتر از اتفاقات روز انتخابات است ؛دسترسی نابرابر به رسانه ها ,سوءاستفاده از منابع دولتی توسط احزاب و نامزدها و جریان های سیاسی نزدیک به دولت , ارعاب و ایذاءبرخی نامزدها یا احزاب ,مسدود کردن منابع اطلاعاتی مستقل همانند تعطیلی بعضی روزنامه ها و یا فیلتر کردن برخی سایت ها توسط دولت ,تطمیع یا تهدید مستقیم و یا غیر مستقیم رای دهندگان ,ارائه اطلاعات نادرست و موثر بر تصمیم رای دهندگان از سوی منابع رسمی دولتی ,ممانعت مستقیم و یا غیر مستقیم از نامزدی و فعالیت برخی نامزدهای مستقل و یا احزاب و بسیاری موارد مهم دیگر که پیش از روز انتخابات مطرح می شوند بر نتیجه انتخابات اثر تعیین کننده دارند زیرا به طور طبیعی رفتار رای دهندگان قویا” تحت تاثیر وقایعی است که پیش از روز انتخابات روی داده است .مرحله پس از روز انتخابات نیز به همین اندازه مهم است ؛نه فقط به این دلیل روشن که ممکن است حین نقل و انتقال صندوق ها , شمارش و یا گزارش آرا تقلب روی دهد و نتیجه انتخابات به سادگی تغییر کند , بلکه به این دلیل که ممکن است نتیجه انتخابات از سوی کنشگران سیاسی پذیرفته نشود ,اوضاع به خشونت گراید و یا صاحبان قدرت حاضر به تن دادن به نتایج انتخابات و واگذاری قدرت نباشند. بدین ترتیب , انتخابات دارای سه مرحله و دو بعد نظارتی است.سه مرحله پیش از روز انتخابات , روز انتخابات و پس از روز انتخابات و دو بعد نظارتی آزاد بودن و منصفانه بودن. اغلب سازمان های درگیر در امر انتخابات , بر اساس همین الگو ] چک لیست هایی برای ارزیابی میزان آزاد و منصفانه بودن انتخابات طراحی کرده اند.
چک لیست انتخابات آزاد و منصفانه
چک لیست های ” آزاد و منصفانه بودن ” , امکان ارزیابی و نظارت اطمینان بخش تر و سازمان یافته تر بر انتخابات را فراهم می آورند. این راهنماها کمک می کنند که ارزیابی نهایی انتخابات , ساخت یافته و قابل دفاع باشد .چک لیستی که در این نوشته ارائه می شود به عنوان نمونه است و بر این حقیقت تاکید می کند که عوامل زیادی در تحقق آزاد و منصفانه بودن یک انتخابات دخالت دارند. این چک لیست بر پایه سه مرحله مختلف انتخابات یعنی پیش از روز انتخابات , روز انتخابات و پس از روز انتخابات و بر اساس دو بعد اصلی نظارتی یعنی ” آزاد بودن ” و ” منصفانه بودن ” تنظیم گردیده. ویژگی هایی که در این لیست مرتب شده اند به طور طبیعی با یکدیگر هم پوشانی دارند .
۱ – پیش از روز انتخابات
” آزاد بودن ”
آزادی بیان برای فعالان سیاسی شامل رای دهندگان , نامزد ها , رسانه های مستقل و سایرین .
آزادی اجتماعات
آزادی تشکیل مجامع و انجمن ها
رای برابر و همگانی
حق نامزد شدن در انتخابات برای احزاب سیاسی و کاندیداهای مستقل , بدون تبعیض
” منصفانه بودن ”
شفاف بودن فرایند انتخابات ( شامل پیش بینی امکاناتی برای عمومی کردن همه اطلاعات مرتبط )
نبود امتیازات ویژه برای برخی احزاب سیاسی یا گروه های اجتماعی ,هم در جریان عملی انتخابات و هم در قوانین و مقررات مربوطه و نظام انتخاباتی
بی طرفی و استقلال در تصدی , مدیریت و نظارت بر انتخابات
فقدان هرگونه مانع در برابر ثبت نام و ورود به کارزار انتخاباتی
رفتار بی طرفانه با احزاب سیاسی و نامزد ها از سوی نیروهای نظامی و انتظامی , محاکم , رسانه های دولتی و سایر نهاد های حکومتی
دسترسی برابر احزاب و نامزد ها به رسانه ملی و دولتی
دسترسی رای دهندگان به اطلاعات سیاسی
عدم سوء استفاده از امکانات و تسهیلات دولتی در مبارزات انتخاباتی
بی طرفی در تسهیم وجوه عمومی میان احزاب سیاسی و نامزد ها
۲ – روز انتخابات
” آزاد بودن ”
امکان شرکت در انتخابات برای همه صاحبان حق رای
محرمانه بودن انتخابات
عدم تطمیع و یا ارعاب رای دهندگان
” منصفانه بودن ”
دسترسی نمایندگان احزاب سیاسی و نامزد های مستقل و ناظران محلی و بین المللی و رسانه ها به همه مراکز شمارش آرا
طراحی مناسب و بی طرفانه برگه های رای
طراحی مناسب و ایمن صندوق های رای به طوری که امکان دستبرد و دست درازی به برگه های رای وجود نداشته باشد
استفاده از روشی شفاف , ایمن و مناسب در شمارش آرا و استفاده از شیوه های مناسب و مطمئن برای شمارش سراسری کل آرا ( تجمیع آرا )
تدارک و اجرای اقدامات احتیاطی و پیش گیرانه مناسب هنگام انتقال صندوق ها و ابزار رای گیری
اجرای تدابیر احتیاطی و پیش گیرانه در حوزه های شمارش آرا .
۳ – پس از روز انتخابات
” آزاد بودن ”
امکان قانونی و عملی شکایت
” منصفانه بودن ”
رفتار بی طرفانه و فعال در برابر شکایات انتخابی
اعلام رسمی و فوری نتایج انتخابات
گزارش بی طرفانه نتایج انتخابات و اخبار مرتبط از رسانه های رسمی و دولتی
قبول نتیجه انتخابات از جانب همه طرف های درگیر
تحویل به موقع مناصب و کرسی ها به افراد منتخب .
