اشاره

بی تردید انتخابات ریاست جمهوری، یکی از مهم¬ترین رویدادهای سال 1388، و حماسه حضور دوباره مردم پای صندوق¬های رأی خواهد بود. در این میان، نقش منفی و مثبت رسانه¬ها در این مسأله، انکارناپذیر است. در این مقاله، به واکاوی این موضوع می¬پردازیم.

انتخابات پیش از فراگیر شدن رسانه های جدید

پیش از پیدایش تلویزیون، مردم مجبور بودند به اخبار روزنامه¬ها و رادیو در مورد نامزدهای انتخابات اعتماد کنند، ولی مشکل این جا بود که اطلاعات، به صورت بسیار کند، ناقص و ویرایش شده در اختیار مردم قرار می¬گرفت. برای مثال، در زمان ریاست جمهوری روزولت در آمریکا، عده کمی از مردم می¬دانستند او از ناحیه پایین بدن فلج است و نمی¬تواند راه برود؛ چرا که روزنامه¬ها از چاپ عکس¬هایی که او را باآتل¬های طبی¬اش به تصویر می-کشید، خودداری می¬کردند و ترجیح می¬دادند عکس¬هایی از وی چاپ کنند که پاهای وی در آن مشخص نباشد.
پیشینه برگزاری انتخابات در ایران، به حدود 97 سال پیش بر می¬گردد. در دوره پیش از انقلاب اسلامی، وظیفه آگاه سازی مردم در زمینه¬های گوناگون و به ویژه در زمینه¬های دینی، اسلامی و انقلابی، بر عهده رسانه مسجد و منبر بود. رسانه مسجد و منبر در جریان پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357، برتری خود را بر همه ابزارهای پیشرفته رسانه¬ای جهان به اثبات رسانید.

پیشینه رسانه¬ها در انتخابات

تا دور ششم انتخابات ریاست جمهوری، به دلیل شرایط خاص کشور و آشنایی مردم با افراد شاخص نظام، معمولاً گرایش اکثریت آرا، از قبل قابل پیش بینی بود و این موضوع، اثر رسانه¬ها را بر سرنوشت انتخابات تا حدّی بی¬تأثیر و کم رنگ می¬ساخت.بزرگ¬ترین و مهم¬ترین ابزارهای رسانه¬ای انتخابات¬های پیشین، رادیو و تلویزیون بودند و بسیاری از مردم، مبنای تصمیم¬گیری خود را براساس تماشای جلسات مناظره و فرصت¬های تبلیغی قرار می¬دادند که صدا و سیما در اختیار نامزدها می¬گذاشت.
در انتخابات سال 1376، با پررنگ¬تر شدن جناح¬بندی¬های سیاسی، نقش نشریات نوشتاری و به ویژه پوسترها و بروشورها و روزنامه¬ها در اطلاع رسانی پررنگ¬تر شد. در سال 1380، رسانه برتر انتخابات ریاست جمهوری، روزنامه¬ها بودند و بسیاری از مناظرات و مباحثات در روزنامه¬ها دنبال می¬شد. در سال¬های بعد، رشد و گسترش اینترنت سبب شد که این پدیده، رقیب رسانه¬ای جدیدی برای رسانه¬هایی همچون رادیو، تلویزیون و مطبوعات به شمار آید.

نقش رسانه¬ها در انتخابات

انقلاب اسلامی ایران، انقلابی رسانه¬ای است؛ با رسانه آغاز شد، با رسانه اوج گرفت، با رسانه پیروز شد و با رسانه دوام یافت.
امروزه نقش رسانه¬ها در انتخابات، بیش از هر زمان دیگر روشن شده است. رسانه¬ها در مقام مهندسان افکار عمومیِ جامعه، ابزارهایی هستند که مردم می¬توانند آگاهی¬های لازم را از راه آن ها به دست آورند. این ابزارها در ایام انتخابات، نقش اطلاع رسانی و تا حدودی نظارتی ایفا می¬کنند.
در ایران، نقش رادیو و تلویزیون در تشویق مردم برای مشارکت بیشتر در انتخابات، از دیگر رسانه¬ها مؤثرتر به نظر می¬رسد. در ایام انتخابات، مردم برای کسب آگاهی در زمینه¬های گوناگون انتخاباتی به رسانه¬ها رجوع می-کنند.
نوع تحلیل¬هایی که رسانه¬ها به جامعه ارائه می¬دهند، در افزایش آگاهی مردم تأثیر دارد و رسانه¬ها می¬توانند افکار عمومی را جهت دهند. البته برخی رسانه¬ها نیز در فضای گل¬آلود انتخاباتی برای خود ماهی می¬گیرند و خواسته یا ناخواسته، آب به آسیاب دشمن می¬ریزند و گاه همگام با دشمنان خارجی گام برمی¬دارند.

نقش رسانه¬ها در انتخابات را در چند بخش بیان می¬کنیم:
الف) وظایف رسانه¬ها در دوره پیش از انتخابات

• اطلاع رسانی و تبلیغ لازم در خصوص ثبت نام داوطلبان؛
• بیان شرایط ثبت نام کنندگان و ثبت نام شوندگان؛
• بیان کیفیت رأی دهی و چگونگی فرایند رأی گیری؛
• بیان برنامه¬های انتخاباتی احزاب و گروه¬ها؛
• بیان اخبار، تحلیل¬ها و نظریات در مورد انتخاباتی؛
• دعوت از کارشناسان و بیان بحث¬های انتخاباتی، ضرورت برگزاری انتخابات و ... ؛
• بازتاب دادن میزگردها و مصاحبه¬های مردم در خصوص انتخابات.
هم زمان با آغاز تبلیغات قانونی، رسانه¬ها به ویژه صدا وسیما، فراخوان عمومی از مردم را برای مشارکت گسترده در انتخابات شدت می¬بخشند. در واقع این مرحله، نقطه اوج فعالیت رسانه¬ها در انتخابات است. بخش بزرگی از شور و هیجانی را که بر انتخابات حاکم است، می¬توان حاصل تلاش رسانه¬ها و احزاب دانست.
در این مرحله، رسانه¬های عمومی به ویژه صدا و سیما می¬توانند با ایجاد فرصت¬های مناسب برای نامزدها، مردم را با برنامه¬ها و اهداف آن ها بیشتر آشنا سازند و بر گرمای انتخابات بیفزایند.

ب) رسانه¬ها در روز قبل از انتخابات ( ممنوعیت تبلیغات)

در این روز، رسانه¬ها از بازتاب دادن اطلاعات که بر روی رأی دهندگان تأثیر بگذارد، منع شده¬اند. این اطلاعات می¬تواند شامل تبلیغات برای احزاب، گروه¬ها و اشخاص خاص و همچنین بیان نظر سنجی¬ها و.. باشد. بنابراین، برنامه¬های عمومی خود را در خصوص انتخابات ، همچون روزهای قبل ادامه می¬دهند و مردم را به حضور حداکثری در انتخابات تشویق می¬کنند.

ج) وظایف رسانه¬ها در روز رأی گیری

• تشویق هر چه بیشتر مردم به شرکت در صحنه¬های انتخاباتی از راه گزارش حال و هوای صندوق¬های رأی گیری و حضور مردم؛
• بیان آیین نامه¬های مربوط به انتخابات و تخلفات انتخاباتی؛
• بیان اطلاعیه¬های ستاد انتخاباتی؛
• مصاحبه با مردم در خصوص ضرورت حضور در پای صندوق¬های رأی؛
• ایجاد شور و نشاط برای حضورِ پررنگ در پای صندوق-ها.

د) رسانه¬ها در شمارش و اعلام نتایج آرا

مرحله شمارش و اعلام نتایج، یکی از حساس¬ترین و هیجان-انگیزترین مراحل انتخابات است. در این مرحله، رادیو و تلویزیون به صورت لحظه به لحظه پیشرفت¬های شمارش آرا را گزارش می¬کنند و بدیهی است روزنامه¬ها و نشریات نمی-توانند با این دو رسانه رقابت کنند.

رسانه ملی و انتخابات

رسانه¬ها در دنیای مدرن، ابزاری برای انتقال پیام¬های گروه¬ها و تشکل¬های سیاسی به شهروندان به شمار می¬روند واز این نظر، احزاب سیاسی می¬کوشند با دسترسی به رسانه¬های فراگیرتر، حجم نفوذ خود را در افکار عمومی افزایش دهند و پیام¬های خویش را به مردم برسانند.
در کشور ما اگر چه در حال حاضر با حجم در خور توجهی از رسانه¬های نوشتاری رو به رو هستیم، واقعیت این است که بیشترین سهم اثر گذاری متعلق به صدا و سیماست. در این میان، تعلق رسانه¬های فراگیر به حوزه¬های ملی و حکومتی و استفاده آن ها از درآمدهای عمومی و بیت المال، رفتار بی¬طرفانه رسانه را در حوزه¬های گوناگون خبری و سیاسی و به ویژه در حوزه انتخابات می¬طلبد. مدیران و منتسبان به رسانه ملی، برای پرهیز از شائبه جانب¬داری از گروه¬های مختلف، نباید در محافل تبلیغاتی و انتخاباتی شرکت کنند.
در دوران فعالیت¬های انتخاباتی که مهم¬ترین زمان فعالیت احزاب است، بهره¬مندی از رسانه¬های عمومی، به ویژه رادیو و تلویزیون، بیش از گذشته اهمیت می¬یابد و رسانه ملی باید بسترساز تجلی این حضور باشد.
رسانه ملی می¬تواند با ایجاد فضاهای مناظره¬ای، طرح مطالبات واقعی مردم، بیان پرسش¬های افکار عمومی، بیان شفاف دیدگاه¬های گروه¬ها، شخصیت¬ها و نامزدها، نشان دادن جایگاه و تأثیر آینده منتخبان در زندگی ملموس مردم، ایجاد فرصت¬هایی برابر برای بیان دیدگاه¬ها و برنامه¬های نامزدها و احزاب و روش¬هایی از این دست،شور و نشاط و تحرک انتخاباتی را در مردم ایجاد کند و البته باید قضاوت نهایی درباره کاندیداها بر عهده مردم بگذارد.

انتخابات و وظایف رسانه¬ها

رسانه¬ها و به ویژه رسانه¬های رسمی در همه موارد کاربردشان به رعایت اصول و انجام وظایفی ملزم هستند که پایبندی به آنها، به ویژه در دوران مبارزات انتخاباتی و برگزاری انتخابات اهمیت دارد. لزوم رعایت اخلاق رسانه¬ای و تلاش برای مشارکت حداکثری مردم در انتخابات، مهم¬ترین مواردی است که می¬توان در این زمینه برشمرد.
موارد زیر را می¬توان از جمله راهکارهایی دانست که می-توانند در جلب مشارکت هر چه بیشتر مردم به حضور در صحنه انتخابات در ایران مؤثر باشند:
1. بالا بردن امید مردم به اثر گذاری آرا؛
2. رضایتمندی مردم؛
3. انتخابات سالم و قانونمند؛
4. مشارکت فعال گروه¬های مرجع( دانشگاهیان، روشن فکران، روحانیان و به طور کلی قشر تحصیل کرده)؛
5. وفاق و همدلی میان مسئولان و گروه¬های سیاسی؛
6. کارآمدی و گسترش خدمات به مردم؛
7. برنامه محوری به جای شخص محوری.1

اخلاق رسانه¬ای

در صنعت ارتباطات، هیچ چیز مهم¬تر از به دست آوردن اعتماد مخاطبان و ایجاد اعتماد به رسانه¬ها نیست.
گاه در رسانه¬ها، به برخی مطالب برمی¬خوریم که اتهام-هایی را متوجه افراد و گروه¬هایی کرده است، بدون آن که منبع در خور اعتمادی داشته باشد. یکی از راه¬های پیشگیری از وقوع چنین حوادث تأسف¬باری، دقت اصحاب رسانه و پایبندی آن ها به اصول اخلاقی و متعهد بودنشان است.
به یاد داشته باشیم که حق نداریم به هر قیمت در صحنه¬های انتخاباتی پیروز شویم و به بهای ریختن آبروی دیگران و پاگذاشتن بر حیثیت آن ها، به اهداف خود برسیم؛ زیرا رعایت نکردن اخلاق رسانه¬ای، باعث سلب اعتماد مخاطبان از ما خواهد شد. بنابراین، باید عوامل بروز بی¬اعتمادی را- که به تعدادی از آنها اشاره می-کنیم- برطرف کرد:
1. صداقت نداشتن در اطلاع رسانی( تناقض گویی، مبالغه و اغراق ، تحریف و سانسور)؛
2. موثق نبودن پیام¬ها؛
3. عینی و واقعی نبودن پیام¬ها؛
4. عدم بی¬طرفی.2

اثر گذاری رسانه¬ها

عوامل اثرگذاری رسانه¬ها در انتخابات بدین قرار است:
1. معتبر بودن پیام رسان که معمولاً در رسانه¬های دولتی صدق می¬کند؛ البته در صورتی که دولت از دید مخاطبان مشروع باشد.
2. برد وسیع پیام¬رسانی که می¬تواند اخبار، اطلاعات و پیام¬ها را با سرعت به افراد فراوانی برساند.
3. اثرگذاری پیام¬ها، به دلیل مستقیم بودن و عدم دخالت واسطه¬هاست.
غیر از رسانه¬های مطرح، منابع دیگری نیز در اجتماعی کردن رفتار سیاسی مردم و در نهایت رأی دهی آن ها اثر دارند. مهم¬ترین این منابع عبارتند از: خانواده ، مدرسه، سازمان¬های دولتی، گروه¬های هم سال، محیط¬های کاری و به طور کلی همکاران، احزاب سیاسی و محیط اجتماعی و فرهنگی.
(( پخش رایگان مطالب گوناگون سیاسی و اجتماعی در صدا و سیما، به ویژه در مبارزات و مسائل انتخاباتی، به دو دلیل در گسترش و مشارکت مردم مؤثرتر است:
الف) برای زمان تخصیص یافته، پولی پرداخت نمی¬شود و افراد فاقد ثروت مالی نیز اجازه رقابت پیدا می¬کنند.
ب) مردم به این نتیجه می¬رسند که آن چه می¬بینند، درست است؛ زیرا می¬دانند نامزدهای انتخاباتی یا احزاب، برنامه¬های پخش شده را کنترل نمی¬کنند بلکه مسؤولان پخش برنامه این کار را انجام می¬دهند)).3

رسانه¬های خارجی و انتخابات ایران

(( آن چه مهم است این است که دشمن، ماه¬هاست برنامه-ریزی می¬کند برای این که مردم پای این صندوق¬ها حاضر نشوند. من گمان می¬کنم که دشمنان ملت ایران، استکبار، همین رسانه¬های وابسته به امریکا و صهیونیسم و دیگران و دیگران اگر می¬توانستند، میلیاردها خرج کنند که موجب شود ملت ایران پای صندوق¬ها نروند، این خرج را می¬کردند)).4
بنگاه¬های رسانه¬ای غرب می¬کوشند همواره چهره¬ای ناکارآمد در حوزه سیاست و اقتصاد و فرهنگ از جمهوری اسلامی نشان دهند. این رسانه¬ها معمولاً در دوره پیش از انتخابات، با ایجاد دلسردی برای مشارکت در انتخابات، بی¬رونق جلوه دادن آمادگی برای انتخابات، برجسته کردن ردّ صلاحیت¬ها، نامناسب نشان دادن شیوه¬های تبلیغات و غیر رقابتی نشان دادن انتخابات، سعی در القای نظرهای خود دارند.
آنها هنگام برگزاری انتخابات، با بیان نظرهایی چون مشارکت پایین مردم با انتخاب تصاویر گزینشی، یادآوری دوباره ردّ صلاحیت¬ها، القای وجود جنگ قدرت میان گروه¬ها و افراد و زیرسؤال بردن تمدید ساعت برگزاری انتخابات، سعی در اثبات گفته¬های خود دارند.
رسانه¬های خارجی پس از برگزاری انتخابات نیز با بیان ادعاهایی چون ردّ اعتبار انتخابات، تردید ا فکنی در روند انتخابات و القای کاهش میزان مشارکت مردم در برخی مناطق، همواره می¬کوشند جمهوری اسلامی را نظامی ناکارآمد و ناتوان نشان دهند و درستی انتخابات را مخدوش سازند.

اینترنت؛ رسانه¬ای برتر

یکی از تحولات بزرگ در دنیای رسانه¬ها ، پیدایش شبکه جهانی اینترنت است. امروزه مردم می¬توانند به راحتی صدا، تصویر و فیلم¬های مورد نظر خود را از اینترنت دریافت کنند و اینترنت که رسانه¬ای با گستره جهانی است، رسانه¬ای برتر شناخته می¬شود.
رسانه¬هایی همچون رادیو، تلویزیون، ماهواره، تله تکست و مطبوعات نمی¬توانند تنوع موجود در اینترنت را داشته باشند؛ چرا که یکی از عوامل مطلوب بودن رسانه، کاهش یا حذف زمان و مکان برای مخاطب است.
در دوره¬های اخیر انتخابات، شرایط سخت رقابتی و کشمکش¬ها و بحث¬های فراوان درون گروه¬ها و بین گروه¬ها ، اهمیت حضور حداکثری و کاهش مقبولیت روزنامه¬ها و عدم دسترسی به آن ها در بسیاری از شهرستان¬ها و بخش¬ها و روستاها، سبب شده تا نامزدها برای داغ کردن تنور انتخابات و ارتباط با افراد بیشتر، سرمایه¬گذاری¬های خاصی برای استفاده از اینترنت به عنوان رسانه داشته باشند.
بسیاری از آنها از مدت¬ها پیش از انتخابات، با راه اندازی وب سایت¬های گوناگون، سعی در معرفی خود و برنامه¬هایشان دارند و بسیاری از روزنامه¬ها نیز منبع خبرهای خود را وب سایت¬های شخصی نامزدها اعلام می¬کنند.
تأثیر این موارد در انتخابات¬های اخیر، انکار ناپذیر است و روز به روز استفاده از اینترنت به عنوان رسانه-ای برتر در صحنه¬های از قبیل انتخابات بیشتر می¬شود.

پیامک

در جریان رقابت¬های انتخابات ریاست جمهوری قبل بود که پیامک، به یکی از رسانه¬های مهم و پرطرفدار انتخاباتی تبدیل شد. برخی هم معتقدند استفاده سیاسی از این پدیده ارتباطی، به انتخابات مجلس هفتم بازمی¬گردد که پیام¬های کوتاهی از طرف برخی اشخاص و گروه¬ها، خواستار تحریم انتخابات مجلس بودند. در جامعه امروز، پیامک به ابزاری قوی در عرصه خبر رسانی و ارسال اطلاعات تبدیل شده است و بسیاری از افراد،گاه در قالب مطالب طنزآمیز و گاه جدی، تازه¬ترین و مهم¬ترین اخبار را برای یکدیگر می¬فرستند.

رسانه¬ها و انتخابات درکلام امام و رهبری

مقام معظم رهبری می¬فرماید: (( مبادا در روزنامه¬ها یا در رسانه¬ای- به هر نحوش- یا در تبلیغاتی، طوری حرف زده بشود که مردم را نسبت به انتخابات دو دل بکنند ، البته این مردم دو دل نمی¬شوند. این مردم نشان داده¬اند که در مقابل توطئه¬های دشمن، هوشیارانه عمل می¬کنند. مخالفان انقلاب اسلامی هم این را می¬دانند، اما بالاخره تبلیغات و تلاش¬های خودشان را می¬کنند.
مبادا کسانی در داخل محدوده نظام اسلامی پیدا بشوند که به این خواسته دشمن کمک کنند... . برای خاطر یک امر حزبی کم اهمیت و احیاناً شخصی یا گروهی، بیایند مردم را نسبت به این حقیقت عظیم که حضور آن ها را در صحنه نشان می¬دهد ، مردد و دلسرد بکنند)).5
حضرت امام خمینی(قدس سرّه) نیز می¬فرماید: (( از هم اکنون، همه باید مطمئن باشیم که رسانه¬های استکباری، از عدم حضور مردم در صحنه انتخابات سخن¬ها خواهند گفت و با تحلیل¬های موذیانه و القائات توأم با تهدید و ارعاب ، تلاش خواهند نمود.
ذهن ما را به مسائل دیگر معطوف نمایند، غافل از آن که امت اسلامی ایران، سال¬هاست نشان داده¬اند که از این هیاهوها نمی¬ترسند و مقاوم و استوار در مقابل تمام ابرقدرت¬ها می¬ایستند و با یاری خداوند متعال، ملت شریف ایران با حضور گسترده خود، انتخابات را در موعد مقرّر و با قدرت و قاطعیّت برگزار می¬کنند)).6
همچنین مقام معظم رهبری فرموده است: (( بد اخلاقی¬های انتخاباتی، شایسته ملت ما نیست. تهمت زدن به آدم¬های مؤمن مصونیت¬دار از لحاظ اسلامی و شرعی، در معرص هتک آبرو قرار دادن آن ها در شب¬¬نامه¬ها، در مطبوعات، در پایگاه¬های اینترنتی و غیره، اینها اصلاً مصلحت نیست.
من به طور جد از همه کسانی که نسبت به نامزدهای مختلف علاقه¬مندی ای دارند، در خواست می¬کنم، اصرار می¬کنم که این علاقه¬مندی خود را از راه تخریب دیگران، اهانت به دیگران، متهم کردن دیگران نشان ندهید، از نامزدها مورد علاقه خودتان تمجید کنید، تعریف کنید، اما دیگران را تخریب نکنید)).7

پی نوشتها:

1. نک: مجتبی شاکر، رسانه¬های جمعی و انتخابات ریاست جمهوری ، قم ، مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما، 1384، چ1، صص 193و 202.
2. همان.
3. سعید کریمی، رسانه-ها و راه¬های تقویت مشارکت مردم در صحنه¬های سیاسی واجتماعی ، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1382، چ 1، ص 178.
4. صحیفه¬ی نور، ج35، ص 380.
5. صحیفه نور، ج28، ص 710.
6. همان، ج20، ص 93.
7. از سخنرانی آیت الله خامنه¬ای درتاریخ15/10/1386.