1-6- پیشینه‌ی علمی حوزه‌ی تمحّض علمی در ایران:

به غیر از مطالعاتی که در دوره‌ی متقدّم در میان مسلمین درباره­ی مباحث اجتماعی صورت گرفته، در دور‌ه‌­ی معاصر و متأخّر باید از فعالیت­های علمی زیر نام برد که در جامعه‌ی علمی ایران انجام گرفته است:
 
1-1-6- تولیدات محققان لایه‌ی اوّل (قله‌های علمی) در زمینه‌ی «جامعه‌شناسی اسلامی»

1-1-1-6- تولیدات علامه سید محمدحسین طباطبایی (رحمه‌الله علیه)؛ مشتمل بر مباحث اجتماعی در برخی از جلدهای کتاب «تفسیر المیزان».

2-1-1-6- تولیدات علامه مرتضی مطهری (رحمه‌الله علیه)؛ مشتمل بر مباحث اجتماعی پراکنده در آثار مختلف ایشان از قبیل «بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله‌ی اخیر»، «آینده‌ی انقلاب اسلامی ایران»، «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی: جامعه و تاریخ»، «علل گرایش به مادی‌گری»، «خدمات متقابل اسلام و ایران»، «قیام و انقلاب مهدی»، «نظام حقوق زن در اسلام» و ...

3-1-1-6- تولیدات دکتر علی شریعتی؛ مشتمل بر مباحث اجتماعی پراکنده در آثار مختلف ایشان از قبیل «بازگشت»، «تشیع علوی و تشیع صفوی»، «چه باید کرد؟»، «زن»، «جهان­بینی و ایدئولوژی»، «انسان بی­خود»، «بازشناسی هویت ایرانی- اسلامی» و ...
 

4-1-1-6- تولیدات علامه محمدتقی جعفری (رحمه‌­الله علیه)؛ مشتمل بر مباحث اجتماعی پراکنده در آثار مختلف ایشان از قبیل«تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی جلال‌الدین محمد ب‍ل‍خ‍ی‌»، «ترجمه و تفسیر نهج­البلاغه»، «فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو»، «امید و انتظار»، «حیات معقول»، «طرحی برای انقلاب فرهنگی» و ...

5-1-1-6- تولیدات علامه محمدتقی مصباح یزدی؛ مشتمل بر مباحث اجتماعی پراکنده در آثار مختلف ایشان از قبیل «جامعه و تاریخ در قرآن»، «انقلاب اسلامی: جهشی در تحولات سیاسی تاریخ»، «طوفان فتنه و کشتی بصیرت»، «‏آذرخشی دیگر از آسمان کربلا»، «تهاجم فرهنگی‏» و ... .
 
2-1-6- تولیدات محققان لایه‌ی دوم در زمینه‌ی «جامعه‌­شناسی اسلامی»

 

واقعیت این است در سایر کشورهای اسلامی، مطالعات و پژوهش‌های قابل توجهی در زمینه‌ی جامعه‌شناسی اسلامی انجام نگرفته و تأمّلات از پهنه‌ی نقد جامعه­شناسی غربی، پا فراتر ننهاده است. از این رو، از هیچ پارادایم علمی بالفعل و محقَق در قلمرو جامعه­‌شناسی اسلامی نمی‌توان سخن گفت. از سوی دیگر، با توجه به این که سایر کشورهای اسلامی همچون ایران، پیشینه و پشتوانه‌ی قوّی فلسفی ندارند، تحقیقات صورت گرفته به وسیله‌ی آن‌ها، از اتقان و استحکام چندانی برخوردار نیست. به این سبب، جامعه‌ی علمی(حوزوی) ایران در این ساحت، پیشرو و پر توان­تر است.
 
7- پیشینه‌ی ساختاری و سازمانی حوزه‌ی تمحّض علمی

    

ساختار منطقی(چیدمان مباحث) تمحّض جامعه‌شناسی اسلامی، سه پاره است: «فلسفه­ی علم اجتماعی»[1]، «رهیافت اجتماعی»[2] و «نظریه‌ی اجتماعی»[3]. مراحل منطقی تولید جامعه‌شناسی اسلامی نیز به همین ترتیب است؛ به گونه‌ای تغییر ترتیب یاد شده، جهت­گیری منطقی تلاش نظری را مخدوش و معیوب می­سازد. به عبارت دیگر، تقدّم و تأخّر یاد شده، از نظر منطقی، تصرّف­ناپذیر است. بر همین اساس، مفاهیم سه‌گانه­ی بالا را توضیح می‌دهیم.
 
1-8- «فلسفه‌ی علم اجتماعی»؛

در این مرحله باید در درون مکتب‌ علوم انسانی اسلامی، «فلسفه‌ی مضاف معطوف به جامعه‌شناسی» را تولید کرد. این فلسفه‌ی مضاف ‌شامل مسایل زیر است:

الف. «تعریف» علوم اجتماعی

ب. «مبانی» یا «پیش­فرض‌ها»ی علوم اجتماعی شامل:

اول. «هستی‌شناسی اجتماعی» که شکاف نظری ایجاد شده در امتداد آن، نظریه‌ها را به دو قلمرو «کنش»[4] و «ساختار»[5](یا خرد و کلان) تقسیم کرده است؛

دوم. «معرفت‌شناسی اجتماعی»‌ که مهم‌ترین مسأله‌ی‌‌ آن، روش تحصیل معرفت اجتماعی است و شکاف نظری ایجاد شده در امتداد آن، روش‌ها را دوپاره کرده است: روش‌ «پوزیتیویستی»[6] و روش‌ «تفسیری»[7].

ب. «غایت‌شناسی اجتماعی» که معرّف هدف علوم اجتماعی از مطالعه جهان اجتماعی است. شکاف نظری ایجاد شده در امتداد این مقوله، نظریه‌ها را در دو قلمرو «توصیفی» و «توصیه‌ای» گنجانده است.

ج. «رابطه‌ی علوم اجتماعی با علوم دیگر».
 
2-8- «رهیافت اجتماعی»؛ [8]

تولید «رهیافت اجتماعی»، مرحله‌ی‌ دوم است. «رهیافت اجتماعی» عبارت است از یک سنت و چارچوب نظری که در درون جامعه‌شناسی قرار دارد و دربردارنده­ی مجموعه گزاره‌ها و ابزارهای مفهومی خاص خود است. این گزاره‌ها و ابزارهای مفهومی هم برآمده از جهان اجتماعی[9] و روایت کننده‌ی آن است و هم در مقام تفسیر و تبیین جهان اجتماعی به کار می­آید. به بیان دیگر، رهیافت اجتماعی، ابزاری نظری برای درک جهان اجتماعی است که «کلیت» آن را برای محقق اجتماعی، تصویر و قاب‌بندی می­کند.

 مقدمه و لازمه‌ی تولید «نظریه­ی اجتماعی»، وجود «رهیافت اجتماعی» است. به عبارت دیگر، «نظریه­ی اجتماعی» در درون «رهیافت اجتماعی» شکل می‌گیرد و امکان تولید می‌یابد.[10] معمولاً هر رشته‌ای از علوم انسانی، از چندین رهیافت تشکیل شده است. به عنوان مثال، جامعه‌شناسی شامل حدود پانزده رهیافت اجتماعی است که نظریه‌های اجتماعی از آن­ها استفاده می‌کنند: رهیافت «کارکردگراییٍ ساختاری»[11]، رهیافت «مارکسیستی»[12]، رهیافت «فمینیستی»[13]، رهیافت «کنش متقابل نمادین»[14]، رهیافت «پدیدار شناسی»[15]،‌ رهیافت «روش‌شناسی مردم­نگارانه»[16]، رهیافت «مکتب انتقادی»[17]،‌ رهیافت «تبادل»[18]، رهیافت «رفتارگرایی»[19]، رهیافت «پست­مدرنیستی»[20]،‌ رهیافت «تلفیقی»[21] و ....[22]
 
3-8- «نظریه‌ی اجتماعی»؛

 «نظریه‌ی اجتماعی»، صورت انتزاعی[23] پاره‌ای از جهان اجتماعی است. به بیان دیگر، نظریه‌ی اجتماعی عبارت است از فهم نظام ­یافته و علمی از واقعیت‌های اجتماعی[24] موجود در جهان اجتماعی. در مقایسه با رهیافت اجتماعی باید گفت، نظریه­ی اجتماعی ابزاری نظری برای درک جهان اجتماعی که «پاره‌ای از جهان اجتماعی» یعنی یک یا چند واقعیت اجتماعی را تصویر می‌کند. نظریه­‌ی اجتماعی در مواجهه‌ی با واقعیت‌های اجتماعی موجود در جهان اجتماعی، به یکی از اقسام مطالعه روی می‌آورد: مطالعه‌ی توصیفی[25](پدیده نگارانه)، مطالعه‌ی تبیینی[26](تعلیلی یا علت­کاوانه)، مطالعه‌ی کارکردی[27](غایت­شناسانه)، مطالعه­ی تجویزی[28](هنجاری یا توصیه‌ای)، مطالعه­ی انتقادی[29](آسیب­شناسانه)، مطالعه­ی آینده­ شناسانه[30] و مطالعه‌ی مقایسه­ای[31](تطبیقی).

نظریه‌های اجتماعی از جهت دامنه‌ی وجودی متعلّق مطالعه‌ی خود، به دو دسته تقسیم می‌شوند:

 

نظریه‌های پهن­دامنه[32](کلان) و نظریه‌ها­ی تنگ‌دامنه[33](خرد).
 
در جدول زیر ، ساختار منطقی مباحث «جامعه­شناسی اسلامی» نمایش داده شده است:

  

 

ساختارمنطقی مباحث جامعه­‌شناسی اسلامی	اجزاء و تقسیم­ بندی‌های درونی		مثال‌­ها و مصادیق
			در جامعه­‌شناسی غربی(سکولار)	در جامعه‌­شناسی اسلامی (رویکرد علامه مطهری)
1 . فلسفه­ی علم اجتماعی	1-1. معرفت­‌شناسی اجتماعی		تفهم‌­گرایی/ تجربه­‌گرایی	تکثرگرایی روش‌‌شناختی
	2-1. هستی­‌شناسی اجتماعی		کنش­‌گرایی/ ساختار‌گرایی/ تلفیق­گرایی	تلفیق­‌گرایی
			نظم­‌گرایی/ تضاد‌گرایی	تلفیق­‌گرایی
	3-1. غایت­‌شناسی اجتماعی		توصیف­‌گرایی/ توصیه‌گرایی	تکثرگرایی غایت‌شناختی
2. جامعه‌­شناسی	1-2. رهیافت‌­(مکتب) اجتماعی		رهیافت کارکردگرایی ساختاری/ نوکارکردگرایی/ رهیافت کشمکش/ رهیافت مارکسیستی/ نومارکسیستی/ رهیافت انتقادی/ مکتب فرانکفورت/ رهیافت کنش متقابل نمادی/ رهیافت پدیده‌شناسی/ رهیافت روش‌شناسی مردم‌نگارانه/ رهیافت تبادل/ رهیافت رفتارگرایی/ رهیافت فمنیستی/ رهیافت ساخت‌‌یابی	________
	2-2. نظریه­­ی اجتماعی	نظریه­‌ی پهن‌‌دامنه ( کلان)	نظریه­‌ی عقلانیت ماکس وبر/ نظریه­ی جامعه­ی سرمایه­داری کارل مارکس/ نظریه‌ی جامعه‌ی بازاندیشانه­ی آنتونی گیدنز	نظریه­‌ی تقدیر دینی جامعه­ی انسانی/ نظریه‌­ی متکثربودگی ماهیت دگرگونی­های اجتماعی
		نظریه­‌ی تنگ­‌دامنه(خرد)	نظریه­‌ی تدا اسکاچپول درباره‌­ی انقلاب اسلامی ایران	نظریه­‌ی انقلاب ‌فطری/ نظریه­‌ی پیامبر‌گونگی رهبری امام خمینی/ نظریه‌ی دین‌بنیانی هویت ایرانیان

 

(*)

 ادامه دارد...

[1]. philosophy ofsocialscience. 

[2].Socialapproach.

[3]. Social theory.

[4]. Action.

[5]. Structure.

[6]. Positivistical.

[7]. Interpretation.

[8]. «رهیافت اجتماعی» در برخی از متون، «چشم­انداز اجتماعی» و «رویکرد اجتماعی» نیز خوانده شده است.

[9]. Social world.

[10]. «نظریه» در علوم اجتماعی دست­کم دارای دو کاربرد عام و خاص است. در معنای عام، «رهیافت»، نظریه نیز به شمار آمده است.

 

[11]."structural functionalism"approach.

[12]."Marxism"approach.

[13] ."feminism" approach.

[14]."symbolic interaction" approach.

[15]."phenomenological" approach.

[16]."ethnographic methodology" approach.

[17]."critical school" approach.

[18]."exchange" approach.

[19]."behaviorism"approach.

[20]."postmodernism" approach.

[21]."integrated" approach.

[22]. به دلیل وجود همین رهیافت­‌های متعدد در جامعه‌شناسی است که گفته می‌شود ما با «جامعه‌شناسی‌ها» مواجه هستیم نه «جامعه‌شناسی». به بیان دیگر، جامعه­شناسی یک علم چندپاره است نه واحد و یکپارچه.

[23].  Abstract Form.

[24].Socialrealities.

[25].descriptivestudy.

[26].explanatorystudy.

[27].functionalstudy.

[28]. Normative study.

[29].CriticalStudy.

[30],futurelogystudy.

[31].comparativestudy.

[32]. Widerange oftheories.

[33]. Narrowrange oftheories.