با توجه به اینکه واژه خلاقیت شناسی (به عنوان معادل واژه Creatology ) با دو مفهوم اصلی خلاقیت (Creativity ) و نوآوری (Innovation ) مربوط می باشد بنابراین لازم است ابتدا با استفاده از منابع علمی مختلف ، تعاریف و مفاهیم این دو مفهوم مورد توجه قرار گیرد :

1- تعاریف و مفاهیم خلاقیت و نوآوری

برای واژه خلاقیت به عنوان معادل واژه Creativity توسط صاحب نظران از جنبه های مختلف تعاریف متعددی ارائه شده است که در اینجا مهم ترین آنها بیان می شوند :

1-1- تونی پروتکور (1999) به نقل از ورتهامیر (1945 و 1959) بیان می دارد خلاقیت عبارت از توانائی نگاه جدید و متفاوت به یک موضوع و به عبارتی فرایند شکستن و دوباره ساختن دانش خود درباره یک موضوع و به دست آوردن بینش جدید نسبت به ماهیت آن .

1-2- پروتکور(1999) همچنین به نقل از کلی و راجرز (1954) بیان می دارد خلاقیت پدیده ای است که هنگامی روی می دهد که فرد افکار خود را در جهت فهم متفاوت و بهتر از یک موضوع یا موقعیت سازماندهی می نماید .

1-3- پروتکور(1999) همچنین به نقل از تورنس (1965) بیان می دارد خلاقیت عبارت از فرایند حساس شدن به مسائل ، نواقص ، شکاف های دانش ، عنصر مفقوده ، ناهماهنگی ها و مواردی از این قبیل و شناسائی دشواری ها ، جستجوی راه حل ها ، حدس زدن ها یا منظم کردن فرضیه ها درباره نواقص ، آزمودن و دوباره آزمودن و سرانجام به هم مرتبط کردن نتایج .

1-4- پروتکور(1999) همچنین به نقل از تودور ریکاردز (1988) بیان می دارد خلاقیت عبارت از فرایند کشف شخصی به طور نسبی ناهوشیار و هدایت کننده به سوی بینش های جدید و مناسب .

1-5- ریکاردز (1997) می نویسد خلاقیت عبارت از خارج شدن از قالب های ذهنی . وی همچنین بیان می دارد خلاقیت عبارت از کشف چیزهای جدید و معنی دار می باشد .

1-6- پروتکور(1999) به نقل از واینمن (1991) بیان می دارد خلاقیت عبارت از توانائی خارج شدن از جهان مرسوم و رد شدن از تله تکرار و دوباره مرتب کردن طبقه ها می باشد .

1-7- پروتکور(1999) همچنین به نقل از گیلیام (1993) بیان می دارد خلاقیت عبارت از فراند کشف آنچه تا به حال در نظر گرفته نشده و عمل ایجاد ارتباطات جدید .

1-8- ترزا آمابیلی (1996) بیان می دارد خلاقیت عبارت از تولید ایده های جدید و مفید در همه زمینه ها .

1-9- گیلفورد (1954) خلاقیت را عبارت از تفکر واگرا (در برابر تفکر همگرا ) می داند .

1-10- ادوارد دبونو (1968) خلاقیت را عبارت از تفکر جانبی (یا افقی) (در برابر تفکر عمودی ) می داند .

1-11- برخی صاحب نظران ، خلاقیت را مترادف حل مسئله دانسته و عده ای دیگر آن را ابزار حل مسئله می دانند .

همان طور که ملاحظه می شود انواع تعاریف خلاقیت دارای نقاط مشترک زیادی می باشد . با توجه به این مفهوم که خلاقیت یک مفهوم چند جنبه ای است بنابراین همه این تعاریف می توانند شامل دو دسته کلی شوند : یک دسته تعاریفی که خلاقیت را از نظر فرآورده یا محصول و نتیجه آن مورد توجه قرار می دهند و دسته دیگر تعاریفی که خلاقیت را از جنبه فرایند و چگونگی آن بیان می دارند.

2- تعاریف و مفاهیم نوآوری

واژه نوآوری به عنوان معادل واژه Innovation به شکل های زیر تعریف شده است :

2-1- نوآوری به معنی خلاقیت عینیت یافته :

در این نوع تعریف نوآوری دارای مفهوم عملیاتی شدن و به مرحله اجرا درآمدن اندیشه های نو می باشد . از این دیدگاه می توان نوآوری را به معنی خلاقیت عینی به عنوان شکل اجرائی شده و تحقق یافته خلاقیت ذهنی دانست . بنابراین همان طور که ملاحظه می گردد دو واژه خلاقیت و نوآوری دارای دو مفهوم متفاوت جداگانه ملی در عین حال مرتبط با یکدیگر می باشند .

2-2- نوآوری به معنی فراورده جدید در سطح سازمان :

در این نوع تعریف ، منظور از نوآوری فراورده جدید یا محصول خلاقی است که توسط یک سلزمان ارائه می گردد . فراورده خلاق می تواند نرم افزاری مانند انواع خدامات (مثل خدمات آموزشی ، خدمات بهداشتی درمانی ، خدمات اداری و ...) و یا سخت افزاری مانند کالاها (مثل محصولات صنعتی ، محصولات داروئی ، محصولات غذائی و ...) باشد . به طوری که ملاحظه می شود تعاریف خلاقیت و نوآوری دارای عناصر مفهومی تازگی و نوی ، جدیدی ، سرآغاز بودن ، اول بار بودن و همچنین مفید بودن می باشند . بنابراین انواع کشفیات علمی نظریه های علمی (تئوری ها و فرضیه ها) اختراعات و نیز آثار بدیع هنری و ادبی مانند کشف عناصر شیمیائی قوانین حرکتی نیوتن ، حساب دیفرانسیل و انتگرال ، نظریه مکانیک کوانتومی پلانک ، نظریه نسبیت انیشتین ، نظریه روانکاوی فروید ، نظریه شناختی پیاژه ، نظریه عمومی سیستم ها ، نظریه بی نهایت بودن ذرات حسابی ، الگوی ساختار مولکولی DNA واتسون و کریک ، معادله شرودینگر،تابلوی مونالیزای لئوناردو داوینچی ، سبک نقاشی کوبیسم ، شاهنامه فردوسی ، غزلیات حافظ ، آثار شکسپیر، اختراع موتور بخار، اختراع لامپ برق ، اختراع رادیو و تلویزیون ، اختراع تلفن ، اختراع هواپیما ، اختراع ترانزیستور، اختراع اینترنت ، خلق و طراحی محصولات جدید ، حل مسائل کیفیت و بهره وری سازمان و هزاران هزار مورد از این قبیل جلوه هائی از خلاقیت و نوآوری می باشند .

3- طبقه بندی خلاقیت و نوآوری

خلاقیت را می توان از جنبه های مختلفی تقسیم بندی نمود . دو دسته عمده در این خصوص موارد زیر می باشند :

3-1- سطوح خلاقیت و نوآوری

خلاقیت ها و نوآوری ها را می توان در سطوح مختلف طبقه بندی نمود . در رشته خلاقیت سنجی به این موضوع پرداخته می شود .

سطح بندی خلاقیت و نوآوری در واقع نوعی درجه بندی خلاقیت بر اساس شاخص های اصلی میزان ارزشمندی و میزان نو بودن می باشد . بر این مبنا می توان خلاقیت و نوآوری را به گروه های زیر تقسیم بندی کرد :

3-1-1- خلاقیت و نوآوری اولیه و ثانویه

پروکتور(1999) به نقل از مازلو (1954) دو سطح اولیه و ثانویه برای خلاقیت و نوآوری قائل می باشد :

-خلاقیت و نوآوری اولیه : عبارت از آن دسته از خلاقیت ها و نوآوری ها ست که شامل ایجاد و توسعه اصول و مفاهیم جدید و خلق پارادایم نوین می باشند . خلاقیت و نوآوری اولیه به عنوان منشاء کشف جدید ، نوعی واقعی و اندیشه هائی متفاوت با آنچه تا به حال وجود داشته مانند نظریه های متحول کننده علمی و اختراعات بنیادی می باشد .

-خلاقیت و نواوری ثانویه : آن دسته خلاقیت ها و نوآوری هایی هستند که شامل کاربرد جدید و متفاوتی از اصول و مفاهیم شناخته شده قبلی و تکمیل و بسط خلاقیت های اولیه هستند . دستاوردهای علمی پژوهشگران که مبتنی بر نظریه های بزرگ علمی است از موارد خلاقیت ثانویه می باشند .

3-1-2- خلاقیت و نوآوری بزرگ و کوچک

خلاقیت و نوآوری بزرگ : در واقع همان خلاقیت و نواوری اولیه است که عبارت از ایجاد و توسعه اصول و مفاهیم جدید می باشد .

خلاقیت و نواوری کوچک : در واقع همان خلاقیت ثانویه است که عبارت از کاربرد جدید و متفاوتی از اصول و مفاهیم شناخته شده قبلی می باشد .

3-1-3- خلاقیت و نوآوری عالی و معمولی:

خلاقیت و نوآوری عالی : منظور از خلاقیت ها و نوآوری های عالی ، خلاقیت اولیه یا بزرگ و همچنین خلاقیت های انویه یا کوچک فوق الذکر می باشند که می توانند در حوزه های مختلف علمی ، تکنولوژیکی و هنری روی دهند .

خلاقیت و نوآوری معمولی : منظور از خلاقیت های معمولی یا خلاقیت های روزمره ، خلاقیت هایی هستند که هر کس در جنبه های مختلف زندگی روزمره خود مانند مسائل شغلی ، مالی و خانوادگی اعمال می نمایند .

3-2- انواع خلاقیت و نوآوری

خلاقیت می تواند در همه حوزه ها و زمینه ها روی دهد . برحسب موضوع و نوع حوزه انواع خلاقیت را می توان به شرح زیر دسته بندی نمود :

3-2-1- خلاقیت و نوآوری علمی

خلاقیت و نوآوری در هر یک از رشته های علم را می توان خلاقیت و نوآوری علمی نامید . کشفیات و نظریه های علمی مانند نظریه های علوم فیزیک ، شیمی ، روانشناسی ، اقتصاد ، مدیریت و غیره خلاقیت ها و نوآوری های علمی محسوب می شوند . بنابراین برحسب این که کدام رشته علمی درنظر گرفته شود انواع خلاقیت وجود دارد . مثلا منظور از خلاقیت و نوآوری فیزیک خلاقیت و نوآوری در حوزه علمی فیزیک و یا خلاقیترو نوآوری روانشناسی خلاقیت و نوآوری در حوزه علم روانشناسی می باشد .

به همین ترتیب ، خلاقیت شیمی ، خلاق مدیریت ، خلاقیت ریاضی و سایر موارد وجود دارند . بنابراین علوم مختلف در واقع تشکیل شده از مجموع خلاقیت های علمی در سطوح مختلف (خلاقیت های علمی اولیه و خلاقیت های علمی ثانویه) می باشند .

خلاقیت های علمی اولیه یا بزرگ عبارت از آن دسته از خلاقیت ها و نوآوری های علمی است که شامل خلق مفاهیم جدطد علمی ، کشفیات متحول کننده و ایجاد پارادایم علمی نوین می باشد . نظریه مکانیک کوانتومی پلانک ، نظریه نسبیت انیشتین ، نظریه های رفتارگرائی واتسون و اسکینز ، نظریه شناختی پیاژه از جمله خلاقیت ها و نوآوری های علمی اولیه یا بزرگ می باشند که باعث ایجاد تحولات عمیق علمی و شروع رویکردهای جدید شده اند .

خلاقیت ها و نوآوری های علمی ثانویه یا کوچک عبارت از آن دسته خلاقیت های علمی است که در پی خلاقیت های علمی اولیه بروز می کنند و شامل بسط و توسعه مفاهیم آنها می باشند . موضوعات تکمیلی وابسته به نظریات ذکر شده فوق خلاقیت ها و نوآوری های علمی ثانویه یا کوچک محسوب می شوند .

به عنوان مثال علم فیزیک عبارت از مجموع خلاقیت ها و نوآوری های اولیه و ثانویه فیزیک ، علم ریاضی عبارت از مجموع خلاقیت ها و نوآوری های اولیه و ثانویه ریاضی و علم روانشناسی عبارت از مجموع خلاقیت ها و نوآوری های اولیه و ثانویه روانشناسی می باشد بنابراین خلاقیت علمی عامل پیدایش و رشد و تکامل علوم است و دانشمندان رشته های مختلف علمی از طریق انجام مطالعات و پژوهش های علمی درصدد دستیابی به خلاقیت ها و نوآوری های اولیه و ثانویه علمی هستند .

3-2-2- خلاقیت و نوآوری فناورانه

خلاقیت و نوآوری در جنبه های کاربردی و فنی علوم یا به عبارتی خلاقیت و نوآوری در فناوری (تکنولوژی) را می توان خلاقیت و نوآوری فناورانه ، (خلاقیت و نوآوری تکنولوژیکی) یا خلاقیت و نوآوری مهندسی نامید .

خلاقیت و نوآوری فناورانه عبارت از خلق اندیشه ها و طرح های نو در جنبه های کاربردی علوم و یافتن راههای جدید حل مسائل فنی و مهندسی اعم از نرم افزاری و یا سخت افزاری می باشد .

فناوری (تکنولوژی) معمولا تحت عنوان جنبه های کاربردی علوم تعریف می شود و می تواند در همه رشته های علوم وجود داشته باشد . بنابراین فناوری و مهندسی هم شامل مفاهیم سخت افزاری و مفاهیم نرم افزاری می گردد و از این رو برای همه رشته های علوم پایه و علوم انسانی جنبه های فناوری و مهندسی وجود دارد .

رشته های فنی مهندسی مانند مهندسی الکترونیک ، مهندسی مکانیک ، مهندسی مواد و سایر رشته هائی از قبیل فناوری و مهندسی سخت افزاری می باشند . همچنین حوزه هائی مانند فناوری روانشناسی و مهندسی رفتار ، فناوری جامعه شناسی و مهندسی اجتماعی ، فناوری آموزشی و مهندسی آموزشی ، فناوری اقتصادی و مهندسی اقتصادی ، فناوری مدیریت و مهندسی مدیریت ، فناوری خلاقیت و مهندسی خلاقیت از جمله فناوری ها و مهندسی های نرم افزاری هستند .

خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژیکی می توانند به دوسطح کلی خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژیکی اولیه و خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژیکی ثانویه تقسیم شوند . خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژیکی اولیه عبارت از خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژکی بنیادی و به عبارتی از اختراعات بزرگ مانند اختراع لامپ خلاء ، اختراع ترانزیستور ، اختراع تلفن ، اختراع رادیو و اختراع تلویزیون می باشند . خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژیکی ثانویه عبارت از خلاقیت ها و نوآوری های تکمیلی و ابتکارات می باشند .

به طور کلی فناوری (تکنولوژی) تشکیل شده از مجموع خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژیکی اولیه و ثانویه می باشد .

واژه اختراع معمولا برای خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژیکی سخت افزاری مانند اختراع رادار و واژه ابداع معمولا برای خلاقیت ها و نوآوری های تکنولوژکی نرم افزاری مانند ابداع رفتار درمانی یا ابداع شناخت درمانی به کاربرده می شود . هر چند هر دو واژه ممکن است برای هر دو مفهوم به کار برده شوند .

3-2-3- خلاقیت و نوآوری صنعتی

منظور از خلاقیت و نوآوری صنعتی خلاقیت در جنبه های فناوری سخت افزاری و نرم افزاری یک سازمان صنعتی می باشد . در سازمان های صنعتی معمولا خلاقیت در فناوری سخت افزاری ، نوآوری تکنولوژیک و خلاقیت در سیستم سازمانی و مدیریتی ، خلاقیت سازمانی نامیده می شود .

بنابراین می توان چنین در نظر گرفت که خلاقیت و نوآوری صنعتی عبارت از مجموع خلاقیت و نوآوری تکنولوژیک و خلاقیت و نوآوری سازمانی می باشد . انواع خلاقیت و نواوری صنعتی را می توان در چهار دسته کلی به شرح زیر طبقه ندی نمود :

الف- خلاقیت و نوآوری بنیادی:

خلاقیت و نوآوری بنیادی عبارت است از نوعی خلاقیت و نوآوری اساسی و زیربنائی در فناوری سخت افزاری یا نرم افزاری سازمان صنعتی که موجب تغییر و تحول اساسی و بنیادی در آن سازمان می شود . به عنوان مثال تبدیل فناوری لامپ خلاء به فناوری ترانزیستور ، تبدیل فناوری مکانیکی ساخت ساعت به فناوری کوارتز ، تبدیل سازمان های فعلی به سازامن های مجازی از جمله خلاقیت ها و نوآوری های بنیادی هستند .

ب- خلاقیت و نوآوری فرآیندی

خلاقیت و نوآوری در فرآیند عبارت از خلاقیت و نواوری در فرایند ، تغییر روش ها و تغییر ساز و کارها است . نوآوری های سازمانی مانند شیوه های نوین مدیریت کیفیت ف روش های جدید مدیریرت بهره وری و شیوه های نوین مدیریت منابع انسانی از جمله خلاقیت ها و نوآوری های فرآیندی محسوب می شوند .

خلاقیت و نواوری در فرایند معمولا موجب افزایش کارآئی ، افزایش اثر بخشی ، بهبود کیفیت و ارتقاء بهره وری سازمان می گردد .

ج- خلاقیت و نوآوری فرآورده ای

خلاقیت و نوآوری در فرآورده ای عبارت از خلاقیت و نوآوری در یکی از ویژگی های محصول سازمان صنعتی می باشد .

تغییر نوع و کیفیت محصول و یا تولید محصولات جدید و بدیع در سازمان خلاقیت و نوآوری فرآوره ای محسوب می گردد .

د- خلاقیت و نوآوری در بازاریابی

خلاقیت و نوآوری در بازاریابی عبارت از خلاقیت و نوآوری در راهبردها ، ساز و کارها و روش های بازاریابی محصولات سازمان می باشد . خلاقیت و نوآوری در بازاریابی شامل جنبه های مختلف مدیریرت بازار(مانند بازارشناسی ، تبلیغات ، بازارگردانی ، بازارداری و ...) می شود .

3-2-4- خلاقیت و نوآوری هنری

خلاقیت و نوآوری هنری عبارت از خلاقیت و نوآوری در هر یک از رشته های هنر می باشد . هنر نیز مانند علم و فناوری محصول خلاقیت انسان است .

خلاقیت و نواوری هنری نطز می تواند در دو نوع کلی خلاقیت و نوآوری اولیه یا بزرگ و خلاقیت و نوآوری ثانویه یا کوچک در نظر گرفته شود .

خلاقیت و نوآوری هنری اولیه : عبارت از خلاقیت و نواوری هنری که منجر به بروز تحول عمیق در هنر مربوطه و ایجاد مفاهیم ، روش ها و سبک های جدید و بدیع هنری می شود . ابداع سبک هائی مانند کوبیسم ، سمبولیسم ، امپرسیونیسم و غیره از جمله خلاقطت ها و نوآوری های هنری اولیه می باشند .

خلاقیت و نوآوری هنری ثانویه : خلاقیت ها و نوآوری های هنری که الگوبرداری شده از خلاقیت ها و نواوری های هنری اولیه بوده و تکمیل و توسعه آنها محسوب می شوند خلاقیت ها و نوآوری هنری ثانویه هستند . اغلب آفرینش ها و آثار هنری هنرمندان رشته های مختلف هنری جزو خلاقیت ها و نوآوری های هنری ثانویه می باشند .

3-2-5- خلاقیت و نوآوری روزانه

خلاقیت ونوآوری روزانه ، خلاقیت ها و نوآوری هائی است که هر فرد همواره در زندگی روزمره خود برای حل مشکلات و پیشبرد امور روزانه ایجاد می نماید در خلاقیت ها و نوآوری های روزانه فرایند حل خلاق مسائل و تولید ایده ها و راهکارهای جدید روی می دهد .

3-2-6- خلاقیت و نوآوری کودکان

منظور از خلاقیت و نوآوری کودکان رفتارهای کلامی و عملی خلاقی است که کودکان به شکل های مختلف از خود بروز می دهند . بسیاری از رفتارهای کودکان مانند گفتار و اعمال آنان در منزل ، در بازی ، یادگیری، در مواجهه با پدیده های جدید ، در مهد کودک و در مدرسه رفتارهائی هستند که دارای خصوصیت خلاقیت می باشند . خلاقیت کودکان به تعبیری می تواند به عنوان خلاقیت و نواوری روزانه کودکان محسوب گردد . با توجه به ویژگی های خاص رفتارهای خلاق کودکان و اهمیت بسیار زیادی که در رشد ذهنی و شخصیتی آنان و به طور کلی رشد خلاقیت دارد از این رو صاحبنظران خلاقیت و نوآوری کودکان را معمولا به عنوان دسته ای جداگانه در نظر می گیرند .

موضوع مطالعه علمی انواع خلاقیت ها و نوآوری ها در همه موضوعات و از جنبه ها و رویکردهای علمی گوناگون را پژوهشگر و استاد دانشگاه ایرانی سید مهدی گلستان هاشمی برای اولین بار در جهان تحت عنوان علم خلاقیت شناسی (Creatology ) به عنوان یک علم نوین بین رشته ای و چند رشته ای گسترده در نظر گرفت .

سید مهدی گلستان هاشمی

برگرفته از:creatology-triz.com