مقدمه

بسیاری از مردم به اشتباه بر این باورند که به وسیله کامپیوتر می‏توان بدون بهره‏گیری از همان مهارتهای حل مسئله که تاکنون مورد استفاده بوده‏اند، مبادرت به حل مسائل پیچیده نمود.ولی برای بهره جستن از امکانات کامپیوتر می‏باید تواناییهای حل مسئله را در خود تقویت کنیم.اگر ما مغز خود را در مسیر طرح سؤال ، جست و جو وخلاقیت قرار دهیم، میزان بهره‏وری خود را افزایش داده‏ایم .

با بکارگیری مهارتهای حل خلاقانه مسئله راه حلهای نوآورانه و افکار جدید برای حل مسئله یا نیازی مشخص،به ذهن خطور می‏کند.چنین افکاری از راه‏حلهای معمول کاملاً متمایزند و کیفیت بالاتری دارند.از آنجا که مهارتهای حل مسئله، افکار تحلیلی و تخیلی را در هم می‏آمیزد، باعث ایجاد تعادل در تفکر می‏شود.همان گونه که تفکر شهودی برای دست‌یابی به نتایج برتر حائز اهمیت است،تفکر انتقادی و ساختاری نیز دارای اهمیت است .

تعریف خلاقیت

- آلبرت رنت گیورگی : خلاقیت عبارت است از نگاهی متفاوت به پدیده‏هایی که سایر مردم نیز آنها را می‏نگرند .

- ادوارد : خلاقیت ارتباط بین تصویر و اندیشیدن ایده‏های نو و ارائه محصول ، فرایند و خدمات نوآورانه است .

- ویلیام جی ریف (استاد و مدیر مهندسی سیستم‏های کارخانه‏ای جنرال‏موتورز ) : خلاقیت واکنشی اکتسابی در برابر موقعیت است که از انرژی اطلاعات و دیگر منابع ضروری برای یک مسئله نشأت می گیرد .

ویژگیهای ‏تفکر ‏در چهار ربع مغز

ویژگیهای تفکر تحلیلی‏ ربع اول :

تفکر ربع اول، واقعی، تحلیلی، کمی، فنی، منطقی، استدلالی و انتقادی است . این ربع با تحلیل داده‏ها، ارزیابی ریسک، آمار، بودجه های مالی و محاسبات، همچنین با سخت افزار فنی،‌حل مسئله تحلیلی و تصمیم گیری بر اساس منطق و استدلال سروکار دارد. فرهنگ ربع اول، ماده‏گرایانه، آکادمیک (آموزشگاهی) و مستبدانه است. این ربع، عملکردگرا است .

موضوع ها و حرفه های مورد پسند :

افرادی که تفکر ربع اول را ترجیح می‌دهند، ترجیحاتی نیز برای موضوعهای خاصی در حرفه های مشخص دارند. قلمروهای درسی مورد پسند آنها، حساب، جبر، و حسابداری به علاوه علوم و فناوری است. و درمجموع، مهندسان، دانشمندان کامپیوتر، تحلیل گران و تکنسین ها، بانکداران و فیزیکدانان، تفکر ربع اول را ترجیح می دهند. افرادی که تفکر ربع اول دارند، درباره « خط پایان» یا « دریافت واقعیتها» یا « تحلیل انتقادی» صحبت می‌کنند. به این افراد « خوره اعداد» یا « ماشین های انسانی» گویند .

پای استدلالیون چوبین بود

پای چوبین، سخت بی تمکین بود

(مولانا )

اگر شما یک متفکر ربع اول باشید، ترجیح می‌دهید به صورت زیر بیاموزید و رفتار کنید :

- جمع آوری داده ها و اطلاعات .

- سازماندهی منطقی اطلاعات در یک چارچوب، نه تا آخرین جزء .

- گوش کردن به سخنرانیهای اطلاعاتی .

- مطالعه کتب درسی ( بیشترین کتب درسی برای متفکرین ربع اول نوشته شده اند .)

- مطالعه مسائل و راه حلهای نمونه .

- تفکر همراه با تولید ایده .

- انجام تحقیقات کتابخانه‏ای .

- انجام تحقیق با استفاده از روش علمی .

- فرضیه سازی و سپس آزمون فرضیه برای اینکه دریابید آن فرضیه درست است یا نه .

- قضاوت در مورد ایده ها بر اساس واقعیات‌، معیارها و استدلال منطقی .

- انجام مطالعات موردی فنی .

- انجام مطالعات موردی مالی .

- سر و کار داشتن با سخت افزار و اشیا تا با افراد .

- سر و کار داشتن با واقعیت و زمان حاضر تا با امکانات آینده .

- سفر به فرهنگ های دیگر برای مطالعه مصنوعات فنی .

فعالیتهایی برای تمرین تفکر ربع اول :

- در مورد موضوع یا مسئله ای خاص، اطلاعات جمع آوری کنید .

- اطلاعات جمع آوری شده را به طور منطقی دسته بندی کنید .

- نمودار، فلوچارت و طرح کلی از اطلاعات و داده ها تهیه کنید .

- در مورد موضوعی خاص، یک تحقیق کتابخانه ای یا ساده انجام دهید .

- با مطالعه در مورد ماشینی که زیاد مورد استفاده قرار می گیرد، کارکرد آن را دریابید .

- اجزای یک وسیله کوچک از کارافتاده را از هم جدا کنید. کشف کنید که با هر یک از اجزا چه کاری می توانید انجام دهید .

- یک موقعیت مسئله ای جاری را در نظر بگیرید و آن را به اجزای اصلی اش تجزیه کنید .

ویژگیهای تفکر در ربع دوم :

تفکر ربع دوم، سازمان یافته، با توالی، کنترل‏شده، برنامه‏ریزی شده، محافظه‏کار، ساختاریافته، مشروح، منظم و با پشتکار است. سروکار آن با اجرا، طراحی تاکتیکی، شکل سازمانی، حمایت، به اجرا در آوردن راه حل، حفظ وضع موجود واگرهای امتحان پس داده است. فرهنگ آن سنتی، بوروکراتیک و قابل اعتماد است. تولیدگرا و وظیفه طلب است .

موضوعها و حرفه های مورد پسند :

افرادی که تفکر ربع دوم را ترجیح می‌دهند، دوست دارند که موضوعات مختلف بسیار ساختاریافته و با توالی سازماندهی شده باشند. طراحان، بوروکرات‏ها، مدیران اجرایی و دفترداران، نمایانگر تمایل فکری ربع دوم هستند. افرادی که ربع دوم را ترجیح می‌دهند، درباره « ما همواره این کار را به این صورت انجام داده ایم» یا « قانون و نظم» یا « خود انضباطی» و یا « آن را بی خطر بازی کن» صحبت می کنند. آنها را « مشکل پسند (ایرادگیر)» و یا « سخت کوش » می‏نامند .

اگر شما یک متفکر ربع دوم باشید، ترجیح می‏دهید به صورت زیر یاد بگیرید و عمل کنید :

- پیروی از دستورالعملها به جای سعی بر انجام کاری به روشی متفاوت .

- انجام مسائل تکراری و مشروح تکلیف .

- آزمون تئوری ها و روشها به منظور یافتن اشکالات آنها .

- انجام قدم به قدم کار آزمایشگاهی .

- نگارش گزارش با توالی درباره نتایج آزمایشها .

- استفاده از یادگیری و آموزش برنامه ریزی شده .

- یافتن کاربردهای عملی دانش فرا گرفته شده؛ تئوری کافی نیست .

- طراحی پروژه ها: زمان بندی کردن، سپس اجرا مطابق با برنامه .

فعالیت هایی برای تمرین تفکر ربع دوم :

- پروژه ای را با نوشتن هر گام با جزئیات، طراحی کنید. سپس آن را انجام دهید .

- یک سیستم بازرگانی برای کارهای دفتری و مکاتبات خود تهیه کنید .

ویژگیهای تفکر در ربع سوم :

تفکر ربع سوم، حسی، احساسی، انسان‌گرا و نمادین است. این ربع با آگاهی از احساسات، هیجانات فیزیکی، ارزشها، موسیقی و ارتباطات سر و کار دارد. این ربع برای تدریس و تربیت لازم است. فرهنگ ربع سوم، انسان گرایانه، همیارانه و معنوی است. این ربع، ارزش‏طلب و احساس‏گراست. مهاتما گاندی، مصلح اجتماعی هند، از این دسته افراد است .

موضوعها و حرفه های مورد پسند :

افرادی که تفکر ربع سوم را ترجیح می‌دهند، برای موضوعات خاصی تمایل نشان می دهند و به جای اینکه تنها کار کنند، در فعالیتهای گروهی کار می کنند . معلمان، پرستاران، مددکاران اجتماعی و موسیقی‌دانها تمایل بسیار شدیدی به تفکر ربع سوم دارند، گرچه موسیقی‏دانان و آهنگ‏سازها، هنگام تحلیل و ارزیابی یک موسیقی و اجرای آن، تفکر نوع اول را درگیر می کنند .

افرادی که تفکر نوع سوم‌ دارند، درباره «‌خانواده» یا « کار تیمی» یا « رشد شخصی» و « ارزشها» صحبت می کنند .

اگر شما یک متفکر ربع سوم باشید، ترجیح می دهید به روشهای زیر یاد بگیرید و عمل کنید :

- گوش کردن و سهیم شدن در ایده‏ها .

- برانگیختن خود با پرسیدن دلیل؛ به دنبال معنای تازه‏ای گشتن .

- تجربه کردن ورودیهای حسی .

- استفاده از فرصتهای مطالعه گروهی و بحثهای گروهی .

- استفاده از مطالعات موردی فردمحور .

- احترام به حقوق و نظرات دیگران؛ افراد مهم هستند، نه اشیا .

- یادگیری از راه تدریس به دیگران .

- یادگیری از راه لمس‏کردن، احساس‏کردن و یا استفاده از ابزار و دستگاهها .

- مطالعه مقدمه یک کتاب برای یافتن سرنخهایی از منظور نویسنده .

فعالیتهایی برای تمرین تفکر ربع سوم :

- هنگامی که در یک گفتگو قرار می‏گیرید، بیشتر زمان را صرف گوش‏کردن به فرد مقابل کنید .

- در یک گروه مطالعه کنید و یا یک پروژه گروهی انجام دهید .

- در مورد کارهایی که دیگران برای شما انجام داده اند، بیاندیشید و روشی برای تشکر از آنها بیابید .

ویژگیهای تفکر در ربع چهارم :

تفکر ربع چهارم، بصری، کل‏نگر، نوآور، استعاری، خلاق، تخیلی، مفهومی، فضایی، انعطاف‏پذیر و شهودی است. این ربع با زمانهای آینده، امکانات، ترکیب، بازی، رؤیا، دورنمای هدف دار، طراحی‏استراتژیک، تحول و نوآوری سر و کار دارد. فرهنگ ربع چهارم، اکتشافی، مبتکر و آینده‏گراست. بازیگوش، مستقل و ریسک طلب است. پابلو پیکاسو و لئوناردو داوینچی، تمایل زیادی به تفکر این ربع داشتند .

موضوعها و حرفه های مورد پسند :

افرادی که تفکر ربع چهارم را ترجیح می دهند، موضوعاتی مانند هنر و هندسه و معماری را می پسندند. مؤسسان، کاوشگران، هنرمندان و دانشمندانی که در تحقیق و توسعه درگیر هستند، تمایل شدیدی به ربع چهارم دارند.از این افراد غالباً اینطور یاد می‌شود که « در آسمانها سیر می کنند» یا « بی نظم» و یا « رؤیایی و غیر واقع بین» هستند .

- بدون بازی با تخیل، هیچ اثر خلاقانه‏ای تا به حال پا به عرصه وجود نگذاشته است. دینی که ما به بازی تخیل داریم، غیر قابل محاسبه است.( کارل گوستاو یونگ، انواع روانشناسی،1923 )

اگر شما یک متفکر ربع چهارم باشید، ترجیح می دهید به روشهای زیر یاد بگیرید و عمل کنید :

- به دنبال تصویر و متن کامل یک موضوع جدید هستید، نه جزئیات آن .

- پیشقدم می شوید و به طور فعال درگیر کارها می شوید .

- شبیه سازی انجام می دهید .

- از وسایل بصری در سخنرانیهایتان استفاده می کنید .

- مسائلی را که پاسخهای ممکن بسیاری دارند را حل می کنید .

- زیبایی خود مسئله و راه حل آن را ارج می نهید .

- جلسه طوفان فکری را رهبری می کنید. ایده‏های عجیب و نه خود تیم مورد نظر است .

- آزمایش می کنید و با ایده ها بازی می‌کنید .

- امکانات پنهان را بررسی می کنید .

- درباره گرایشها می اندیشید .

- ایده ها و اطلاعات را ترکیب می کنید تا چیز جدیدی بیابید .

- از بحثهای موردی آینده گرا استفاده می‌کنید .

- فقط برای سرگرمی از روشهای متفاوتی برای انجام کاری استفاده می کنید .

فعالیتهایی برای تمرین تفکر ربع چهارم :

- به تصویر کامل یک مطلب و نه جزئیات آن بنگرید .

- تحقیقی در مورد یک گرایش انجام دهید: سپس حداقل سه حالت توسعه متفاوت برای آینده پیش بینی کنید .

- سؤالهای اگر و آنگاه بپرسید و پاسخهای متفاوتی را بیابید .

- به خود مجال خیال بافی بدهید .

- در زمان حل مسئله، دو یا سه راه متفاوت برای آن بیابید .

- مسائلی را که احتیاج به یورش فکری دارند، حل کنید .

- زیبایی یک طراحی یا معماری یا هر هنر دیگر را ارج نهید .

- با وسایل بازی مختلف بازی کنید .

- نقاشی و طراحی بیاموزید .

- بررسی کنید چه طور موضوع خاصی می‏تواند بر دیگر مطالبی که می دانید، مربوط شود .

- در نگارش و یا زمان توضیح یک مفهوم یا ایده، از قیاس و استعاره استفاده کنید .

با توجه به مطالب این قسمت نتیجه می‏گیریم که برای داشتن تیمی قوی نیاز به افرادی داریم که در مجموع دارای تمام تمایلات مغزی باشند و این کار با استفاده از ویژگیهای ربعهای مغز صورت می گیرد .

چگونه به تفکر و تخیل خلاق دست یابیم ؟

شرکتهایی در اقتصاد نوین موفق خواهند بود که بتوانند به طور مستمر انتظارات مشتریان را برآورده سازند و از آن نیز فراتر روند. بخشی از این معادله نیازمند وجود عناصری از نوآوری و خلاقیت نزد نیروی کار است. بدون مراقبتهای مستمر از بهبود اوضاع فعلی، سازمان در یک فرایند پیشرفت جزئی و غیر متمرکز قفل می شود، موقعیتی که برخی از شرکتهای انگلیسی که سابقه درخشانی داشته‏اند ، دچار آن شده اند.اما شما چگونه می توانید حس خلاقیت خود را پیدا کنید؟

-1 ایمان داشته باشید که می‏توانید موفق شوید. وقتی ایمان داشته باشید که می‏توانید کاری را انجام دهید، ذهن شما خودبه‏خود راههای انجام آن را می‏یابد. ایمان به راه حل، دست یابی به آن را آسان می کند .

در اینجا دو راه حل ارائه شده است که به شما کمک می کند به یاری ایمان از قدرت خلاقیت برخوردار شوید :

الف- کلمه ناممکن را از فرهنگ لغات خود خارج کنید .

ب- به چیزی بیاندیشید که زمانی دوست داشتید آن را انجام بدهید ، اما به دلایلی که آن را ناشدنی می‏پنداشتید، از انجام آن خودداری کرده بودید . حالا سعی کنید فهرستی از دلایلی که ثابت می‏کند می توانید آن را انجام دهید ، تهیه کنید . بسیاری از ما‌، تنها به این دلیل که فکرمان را روی دلایل ناتوانی خود متمرکز می‏کنیم، آرزوهای خود را به بند کشیده و سرکوب کرده‏ایم ، حال آنکه تنها چیزی که شایسته است ذهن خود را به آن معطوف کنیم ، توانایی‌هایمان است .

-2 اجازه ندهید سنتهای دست و پاگیر ، ذهن شما را فلج کنند. افکار نو را پذیرا شوید . جستجوگر باشید. راههای جدید را امتحان کنید . در هر کاری که انجام می‏دهید پیشرو باشید .

در اینجا سه راه را برای مقابله با تفکر سنتی را می‏بینید :

الف- به نظرات افراد توجه کنید. فکرهای جدید را پذیرا شوید.با این افکار منفی مبارزه کنید؛ «نتیجه نمی دهد»، «نمی شود»، «بی‌فایده است »

ب- پیوسته در حال جستجو باشید. خبرهای جدید را امتحان کنید .

پ- پیشرو باشید ، نه دنباله رو . نگویید «در جایی که کار می‏کردم ، از این روش برای انجام کارها‏یمان استفاده می‏کردیم،بنابراین در اینجا هم باید طبق همان شیوه عمل کنیم» بلکه بگویید : چطور می‏شود این کار را بهتر از آنچه که در گذشته انجام می‏دادیم‌، انجام دهیم؟

-3 هر روز از خودتان بپرسید «چطور می‏توانم کارم را بهتر انجام بدهم؟» شعار جنرال الکتریک این است :موفقیت مهمترین محصول ماست _

-4 از خودتان بپرسید. «چطور می‏توانم بیشتر کار کنم؟» توانایی یک برداشت ذهنی است .

اگر متقاعد شده‏اید که انجام بیشتر و بهتر کارها مقرون به صرفه است ، این دستورالعمل دو مرحله را انجام بدهید :

الف- مشتاقانه پیشنهادهایی را برای کار بیشتر کار بپذیرید. کسی که مسئولیت کاری را به شما واگذار می‏کند ، در حقیقت روی شما حساب می‏کند. پذیرفتن مسئولیتهای بزرگتر در کار ، شما را برجسته تر می‏کند و نشان می‏دهد که ارزش بیشتری دارید .

به قول دکتر شوارتز :« از تجربه های تلخ گذشته آموخته‏ام که آدمهایی که وقت زیادی دارند، شریک و همکار خوبی نیستند .»

و یا به عبارت دیگر «هر چه وقت کمتری برای کار کردن داشته باشم، کارهای بیشتری انجام می دهم .»

ب- روی این نکته تمرکز کنید که «چطور می‏توانم بیشتر کار کنم؟ »

بعضی از این جوابها ممکن است شامل برنامه‏ریزی بهتر ، انضباط بیشتر و یا مختصر و مفید‏کردن فعالیتهای روزمره، یا کلا"حذف امورغیرضروری باشد .

-5 سوال‏کردن و شنیدن را تمرین کنید. انسانهای بزرگ فقط می‏شنوند و انسانهای کوچک فقط حرف می زنند .

این برنامه سه مرحله ای را برای تقویت تفکر خلاق ، از طریق پرسیدن و شنیدن اجرا کنید :

5 –1 - دیگران را تشویق به حرف‏زدن کنید. در گفتگوهای شخصی یا در جلسات گروهی‌، با عبارتهای بر انگیزنده نظیر اینها از مردم حرف بکشید: «از تجربیاتت برایم بگو...» یا «فکر می کنید راجع به این کار چکار باید کرد؟ » اگر دیگران را تشویق به حرف‏زدن کنید، به پیروزی دوقبضه‌ای دست می یابید . می توانید مواد خامی برای تولید اندیشه‏های خلاق به دست آورید و در ضمن ، دوستان خوبی پیدا کنید. برای به دست آوردن محبت مردم هیچ راهی تضمین شده‏تر از تشویق آنان به حرف زدن نیست .

-5 -2 دیدگاههای خود را از طریق پرسشهایی که طرح می‏کنید ، محک بزنید . اجازه بدهید که دیگران در اصلاح افکارتان به شما کمک کنند. لازم نیست هر فکری را که به نظرتان می‏رسد، مانند واژه یا عبارتی که روی یک صفحه طلا نقش بسته است، اعلان کنید. اول جوانب کار را بسنجید .

5-3 - به چیزی که طرف مقابل می‏گوید‌، خوب گوش کنید. گوش کردن به معنای آن است که اجازه دهید حرفهایی که زده می‏شود ، در ذهنتان رخنه کند .

-6 دید خود را گسترش دهید .

دراینجا دو راه برای دریافت محرکهای ذهنی وجود دارد :

اول با حداقل یک گروه صنفی که روی مسائل شغلی شما تاثیر می‏گذارند ملاقات مستمر و ارتباط داشته باشید .

دوم با حداقل یک گروه که بیرون از حوزه علاقه‏های شغلی شما فعالیت می‏کنند مشارکت و ارتباط داشته باشید .

-7 همه چیز را به پرسش بگیرید .

هیچ چیز فارغ از نقد نیست. با آزادی کامل هر چیز و همه چیز را به طور مطلق به چالش بگیرید؛ هر چیزی که فکر می‏کنید در راه ایجاد یک سازمان به واقع بزرگ به کار گرفته می‏شود. اگر خود را در موقعیتی دیدید که می‏گوید: «آن راه نتیجه نمی‏دهد، چون همانی نیست که معمولا کارها را از طریق آن انجام می‏دهیم»، معلوم می‏شود که چارچوب فکری درستی ندارید .

-8 هر روز را با یک ایده آغاز کنید .

در پایان کار 10 دقیقه بنشینید و فکر کنید که در آن روز کارها چطور انجام داده اید و چگونه می‏توانستید آنها را بهتر انجام دهید.در پایان هفته نیز به ایده‏های خود نظری بیافکنید و ببینید با کدام یک عملا می‏توانید کنار بیایید.کاملا درست است بیشتر ایده‏های شما بسادگی انجام شدنی نیست، اما شما آنهایی را می‏خواهید که چنین باشند .

-9 تنوع طلب باشید .

یکی از موانع بر سر راه خلاقیت شخصی ما مسیر عادت شده‏ای است که برای خود خلق می‏کنیم.پس خود را از این مسیر بیرون بکشید و راههای جدیدی را بیازمایید. کارهای پژوهشی بخوانید و فقط به رشته تخصصی خود بسنده نکنید ،آنگاه ببینید چگونه به کار شما ارتباط پیدا می‏کنند و چگونه می‏توانید به کمک آنها کار خود را بهبود ببخشید .

سه راه شکوفا کردن و برداشت ایده ها

-1 نگذارید افکار از ذهنتان فرار کنند. آنها را روی کاغذ بیاورید .

-2 ایده هایتان را مرور کنید .آنها را دائما در پرونده‏ای که در جریان است ، ثبت کنید. محل بایگانی شما می‏تواند یک کمد مجهز یا کشوی یک میز تحریر باشد .

-3 ایده‏هایتان را به کار برید و آبیاری کنید‌. آنها را رشد دهید. راجع به آنها فکر کنید . ایده‏های متجانس را به هم پیوند دهید. هر مطلبی که به شکلی با ایده شما در ارتباط است ، بخوانید .

نتیجه‏گیری

همواره باید به خاطر داشته باشیم که صرفه به خاطر سپردن مطالب هیچ سودی را عاید نمی‏کند، بلکه خلاقیت در استفاده از این مطالب نقش موثری در پیشرفت انسان ایفا می‏کند . خلاقیت منحصر به افراد خاصی نیست و می‏توان آن را در خود ایجاد و تقویت کرد . برای انجام این مهم باید ذهن و تواناییهای آن را شناخت و در زمان مناسب با تقویت آن از آن استفاده کرد . خلاقیت نه‏تنها نقش موثری در رشد فردی دارد بلکه می‏توان از آن در ارتباط با دیگران استفاده کرد .

منابع

-1 لامسدین مونیکا و ادوارد ، تفکر خلاق و حل خلاقانه مسئله ، ترجمه : حائری زاده خیریه ، محمد حسین لیلی ، نشر نی

-2 ساروخانی باقر ، درآمدی بر دایره المعارف علوم اجتماعی ، انتشارات کیهان

-3 گزیده مدیریت شماره 22

-4 شوارتز، جادوی فکر بزرگ ، ترجمه بخت آور ژنا

_ سیدرضا سید جوادین: دانشیار دانشکده مدیریت دانشگاه تهران

_ _ امیرکرمی: دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطلاعات دانشگاه تهرا

سید رضا سید جوادین

امیر کرمی

برگرفته ار: ماهنامه تدبیر