در سال هاى پس از جنگ جهانى دوم تقاضا براى استخدام کارشناسان خبره در امور بین الملل، دفاعى و امنیتى براى کمک به سازمان هاى دولتى دفاعى و امنیتى افزایش پیدا کرد و همین امر به رشد کانون هاى اندیشه بیشتر انجامید. در ایالات متحده بنگاه «رند» که در ۱۹۴۸ تأسیس شده بود همراه با گروه دیگرى از سازمان ها و مؤسسات پژوهشى به تربیت نیروهاى خبره در امور دفاعى و طراحى ساختارهاى دفاعى و نظامى تازه پرداختند و گروه هاى کوچک ترى از کانون هاى اندیشه را به صورت قراردادى در کنار خود به کار واداشتند .
تحولات اجتماعى و آشوب هاى سیاسى دهه ۱۹۶۰ موج دیگرى از کانون هاى اندیشه را به وجود آورد . این کانون هاى اندیشه بر فعالیت هاى اجتماعى و امور مربوط به محیط زیست تمرکز داشتند که یکى از آنها «مؤسسه امور شهرى» تأسیس در سال ۱۹۶۸ بود. در همین زمان، نگرانى نسبت به بحران هاى فزاینده درامور سیاسى و اقتصادى جهان سوم موجب شد گروه تازه اى از کانون هاى اندیشه که فعالیت اصلى آنها تحقیق درباره مسائل جهان سوم بود تأسیس شوند. از نمونه هاى مهم این مراکز مى توان به «مرکز توسعه بین المللى» تأسیس در سال ۱۹۵۹ در آلمان، «مرکز توسعه خارجى» تأسیس در سال ۱۹۶۰ در انگلستان و «مرکز مطالعات اقتصادهاى در حال توسعه» تأسیس در سال ۱۹۶۰ در ژاپن اشاره کرد. یکى از مهمترین وظایف این کانون هاى اندیشه تحقیق بر زمینه هاى مختلف فعالیت در امور اقتصادى کشورهاى جهان سوم در شرایط درگیرى هاى سیاسى میان بلوک هاى شرق و غرب بود .
اتاق هاى فکر (کانون اندیشه یا کانون تفکر) با هدف ایجاد پلى میان قدرت و دانش تأسیس شدند. در واقع کانون هاى تفکر ساختارهاى مناسبى براى به کارگیرى فکر، ایده، علم و دانش براى خدمت به قدرت بودند. به عبارت دیگر، کانون هاى فکر با مأموریت پشتیبانى فکرى و مشاوره اى از سیاستگذاران و تصمیم گیران حکومتى و با هدف سیاست پژوهى متولد شدند و از طریق مطالعات و پژوهش هاى علمى به حل مسائل و مشکلات سیاستمداران و مدیران مى پرداختند. کانون هاى تفکر نهادهاى دور از عرصه هاى اجرایى بودند که سیاستگذاران، مدیران و رهبران را در فرآیند تصمیم سازى و تصمیم گیرى (قبل از وقوع مسأله، در حین مواجهه، زمان خلق گزینه ها و راهکارها، موقع تصمیم گیرى و بعد از آن در برخورد با پیامدها) همراهى مى کردند .
بر طبق مطالعات مؤسسه ملى پیشرفت هاى پژوهشى ژاپن در حال حاضر در حدود ۳۲۰ کانون تفکر در ۸۹ کشور جهان مشغول به کار هستند که بیش از یک سوم آنها متعلق به ایالات متحده است. البته اتفاق نظرى در مورد تعداد این کانون ها در سطح جهانى وجود ندارد؛ به عنوان مثال، طبق آمار وزارت علوم تعداد این کانون ها در انتهاى سال ۱۳۸۳ برابر با ۹۰۰ بوده است .
تعریف کانون تفکر
کانون هاى تفکر در ساده ترین تعریف عبارتند از مؤسسات سیاست پژوهى مستقل. به عبارت دیگر گروه یا مؤسسه اى که براى انجام پروژه هاى قوى و حل مسائل مختلف، بخصوص مسائل حوزه هاى فناورى و استراتژى سیاسى تأسیس شده است. مطابق تعریف فرهنگ انگلیسى آکسفورد، کانون تفکر مؤسسه اى تحقیقاتى یا سازمانى است که به ارائه مشاوره و ایده در زمینه مسائل سیاسى، اجتماعى و اقتصادى مى پردازد. کارخانه هاى فکر، کارخانه هاى مغز، کارخانه هاى ایده، کارخانه هاى تمیز، جعبه هاى مغز، شرکت هاى تولید ایده، تاجران ایده، بانک هاى مغز، بدنه هاى دانش، قطار کله تخم مرغى ها (اشاره به اهل فکر) و امثال آن، تعبیرهایى است که صاحب نظران مختلف درباره کانون هاى تفکر به کار مى برند .
مدیران و سیاستگذاران عمدتاً با گستردگى، تنوع و تخصصى بودن اطلاعات و کمبود وقت روبرو هستند. کانون هاى تفکر این مشکل سیستم هاى مدیریتى و سیاستگذارى را برطرف مى کنند. در ضمن، این مراکز از طریق خلق ایده هاى نو، پرورش و ارائه آنها به دولتمردان، آنان را در بهره بردارى از فرصت هاى جدید و ایجاد منافع بیشتر براى جامعه یارى مى دهند. امروزه کانون هاى تفکر فقط پاسخگوى مسائل مدیران دولتى نیستند؛ بلکه به طیف وسیعى از مسائل مختلف جامعه مى پردازند .
ماهیت اتاق فکر
فکر پیوسته مى روید و مى میرد. اتاق فکر نیز همواره ماهیتى این نه - آنى مى یابد. بنابراین اتاق فکر، منطق فکر شفاهى و باشگاه فکرسازى است و به کلى با اتاق بحران مدیریت و اعمال استراتژى براى تحول و تکامل وضعیت موجود متفاوت است. از آنجا که آفرینندگى یکى از روش هاى حل مسأله در حوزه مدیریت است این چنین عنوان مى شود که واکنش مطلوب یک سازمان به تحولات پیرامونش، خلاقیت و آفرینندگى است. اتاق فکر نیز یکى از ابزارهاى آفرینندگى براى حل مسأله و توسعه خلاقیت در هر سازمانى است. مکانى براى اندیشیدن به یک مسأله یا موضوع بدون حضور عواملى که مانع آزاداندیشى و یا محدودیت مى شوند. این اتاق مکانیسمى براى تصمیم سازى فکرى جهت تصمیم گیرى عملى در حوزه انسانى است .
این اتاق بازوى مطالعات فکرى و مشاوره مطالعاتى طراحان و مدیران ارشد حکومتى، آموزشى، پژوهشى و فرهنگى خواهد بود به طورى که در برنامه نویسى و برنامه سازى مفهومى و فکرى نقش بایسته ایفا خواهد کرد و امکان نقدگرایى و پرسش آفرینى جریان مى یابد. اتاق فکر، استراتژى سیستمى براى فکر کردن است و در عین حال سیستمى بودن این اتاق، طراحى براى یکسانى و همسانى نیست و در قلمرو متفاوتى امکان ظهور مى یابد. اتاق فکر هم پیوندى به گذشته دارد و هم نگاهى به آینده دوخته است .
در اتاق فکر روش هاى گوناگونى براى توسعه خلاقیت وجود دارد که معروف ترین آن «توفان مغزى» است .
در سازمان ها با توجه به اهمیتى که موضوع خلاقیت دارد، اتاق فکر در طراحى ساختار سازمانى لحاظ مى شود. در واقع یکى از بخش هاى اصلى در هر سازمان «اتاق فکر» است. از این نظر باید توجه داشت که اتاق فکر یک بخش اصلى در چنین سازمان هایى است و نمى توان به عنوان یک بخش مکمل و یا فرعى درباره آن صحبت کرد. شاید یکى از تعاریفى که بتواند توجیه کننده بحث باشد، این مسأله است که اگر مدیران در گذشته صرفاً با تکیه بر دانش خود و حلقه محدود مشاوران به اداره امور عمومى سازمان همت مى گماردند، اینک با بهره گیرى از چنین سازه اى مى توانند به اداره عمومى امور بپردازند به صورتى که در تصمیم گیرى خود با بهره گیرى از تفکر جمعى، ضمن شناسایى فرصت ها، تهدیدها و نقاط قوت و ضعف، خطاپذیرى عملکرد خود را به حداقل کاهش دهند. اهتمام تعهد و توجه ویژه اهل تفکر و سیاست به این کانون ها و همچنین بازبینى علمى مستمر و منظم آنها براى مصون ماندن از آسیب هاى احتمالى مسأله اى ضرورى است .
به هر حال، اتاق فکر ۲ نقش کلیدى در برنامه سازى ایفا مى کند : یکى فکرسازى براى مفهوم آفرینى و دیگر گشودن گره هاى فکرى اى که در فرایند عمل رخ مى دهد. این اتاق راهى براى کارشناسى کردن منطق عملى پژوهش، آموزش، رسانه و حکومت است تا هر کارى پشتوانه تفکر داشته باشد به طورى که چنانچه در مقطعى سستى پیشه کرد، امکان نقدپذیرى و پرسش در آن وجود داشته باشد .
ضرورت اتاق فکر در ۳ پایه معنى مى یابد :
پایگاه فکرسازى، بازسازى و اصلاح فکرها و بانک اطلاعات و دریافت فکرها .
این مرکز با نشست کارشناسى، از نخبگان فکرى در فرهنگ، آموزش، پژوهش، سیاست، حکومت و رسانه، اطلاعات فکرى را با اصل تعامل فکرى دریافت مى کند و در بانک اطلاعات فکر ذخیره مى نماید. این بانک به اتاق فکر امکان مى دهد که به صورت باز، با جهان واقع مواجه شود و از خزانه فکر، مبادرت به فکرسازى کند، به نحوى که بتواند در بلندمدت کارگاه فکرسازى دایر کند و علاقه مندان به آموزش فکرورزى را تعلیم دهد .
این اتاق دعوتى به فکرورزى است که هر چیز باید ماهیت سیستمى داشته باشد. این نهاد با گفت وگو از نخبگان داخلى و خارجى و تعامل فکرى، براى سیستم افکار ذخیره مى کند تا سیستم از آن بهره مند شود. به ویژه سازمان پژوهشى، آموزشى و رسانه اى به چنین نهادى بیش از هر چیز دیگر نیازمند است تا با دریافت فکرها به توانایى خود در مفاهمه فکرى کمک کنند .
ساختار اتاق فکر
اتاق فکر در ساده ترین حالت از سه بخش تشکیل مى شود. بخش اول گروه پشتیبانى، بخش دوم گروه کارشناسان و بخش سوم هیأت امناى اتاق. گروه پشتیبانى وظیفه ایجاد و اداره زیرساخت هاى فیزیکى، اطلاعاتى، خدماتى، حقوقى و مالى را عهده دار است . گروه کارشناسان بدنه فکرى اتاق فکر را تشکیل مى دهند. این کارشناسان وظیفه مطالعه، گردآورى، تحلیل و بررسى اطلاعات و نظرات مختلف و در نهایت تولید خروجى هاى اتاق فکر را عهده دار هستند. این افراد اندیشمندانى فراتر از حوزه هاى فنى و مهندسى هستند که قدرت تحلیلگرى، سیاست سازى و تصمیم سازى دارند. هیأت امناى اتاق فکر شبکه گسترده اى از مدیران، سیاستگذاران، صاحبنظران و کارشناسان حوزه هاى مختلف هستند و در عمل به عنوان یکى از منابع اطلاعاتى بدنه فکرى عمل مى کنند .
انواع اتاق هاى فکر و جایگاه آنها
اتاق هاى فکر را از جنبه هاى مختلفى مى توان تقسیم بندى کرد. از نظر مأموریتى و شرح خدمات و فعالیت ها، مى توان این کانون ها را به کانون هاى تفکر سیاسى، اقتصادى، اجتماعى، امنیتى ـ نظامى، صنعتى ـ تکنولوژیک و آینده پژوهى تقسیم بندى کرد. در این تقسیم بندى، بعضى از اتاق هاى فکر فقط بر یک یا چند حوزه کاملاً مرتبط متمرکز هستند و به صورت تخصصى عمل مى کنند؛ در حالى که بعضى دیگر در حوزه هاى مختلف و بعضاً بسیار متفاوت مشغول به فعالیت هستند .
وظایف کانون هاى تفکر
کانون تفکر اطلاعات تحقیقاتى بى طرفانه و مناسبى را در اختیار سیاستگذاران و مدیران قرار مى دهد. بررسى برنامه ها و سیاست هاى مختلف، شناخت تهدیدها، فرصت ها، قوت ها و ضعف ها، انجام مطالعات تطبیقى و بررسى تجربه سایر کشورها و الگوبردارى از آنها و در نهایت، بومى سازى این الگوها و ارائه راه حل هاى مناسب از مهم ترین وظایف اتاق هاى فکر است .
اتاق فکر اطلاعات تحقیقاتى را جمع آورى و آنها را به صورت بانک هایى دسته بندى مى کند. در این زمینه، تبادل اطلاعات با تمامى مراکز تحقیقاتى در داخل و خارج کشور اهمیت فراوان دارد. نتایج حاصل از این تحلیل ها باید از طرق مختلف به اطلاع عموم مردم جامعه و دانشمندان و صاحبنظران آن حوزه برسد. نقش چنین کانون هایى از آن نظر اهمیت دارد که مى توانند شرایطى فراهم آورد که سیاستگذاران و مدیران تحت تأثیر متفکران، اندیشمندان و متخصصان باشند و نه این که متفکران تحت تأثیر مدیران قرار داشته باشند .
وضعیت فعلى اتاق هاى فکر در جهان
در بیش از ۷۷ کشور دنیا کانون هاى تفکر وجود دارند که ثبت هم شده اند . بیشترین موارد در آمریکا گزارش شده که از ۷۶ تا ۲۵۰ کانون تفکر ذکر شده که البته این اختلاف آمار، به تعریف و همپوشانى آن ها با مراکز تحقیقاتى برمى گردد .
حسین صادقى
بهروز پورسینا
منبع:کرسی نیوز
