هوش و قوای ذهنی از هوش كلامی شروع می‏شود و تا هوش طبیعی گسترش می‏یابد .

فردی به نام گاردنر (1683 تا 2002م.) مطالعات وسیعی بر روی هوش انجام داد و دیگران نیز روی نظریه او كار كرده‏اند .

او معتقد به وجود هشت نوع هوش است كه در ذیل با این هشت هوش و حتی مشاغلی كه این هوش‏ها در آنها نقطه قوت است (نه قطعیت و حتمیت) آشنا می‏شویم .

1. هوش و مهارت‏های كلامی‏

این هوش و قوای ذهنی، شامل توانایی تفكر كلامی و استفاده از زبان برای بیان منظورهاست؛

یعنی افرادی كه بتوانند از كلام، در گستره وسیعی، جهت تبیین مقاصد و استدلالات خود استفاده نمایند. كلام، تراوشات ذهنی را به اصوات تبدیل می‏كند و بسیاری از متكلمان هم زیبا می‏گویند؛ هم زیبا می‏نویسند و هم زیبا تحلیل می ‏كنند .

از صدرالدین شیرازی (فیلسوف متأخر اسلامی) سؤال شد كه تفاوت پیامبران و فیلسوفان چیست؟

او جواب داد «پیامبر آن كسی است كه با كشتی وحی، انسان‏ها را از یك طرف اقیانوس ناآرام زندگی و حیات، به طرف دیگر می‏برد و فیلسوف و دانشمند تلاش دارد تا به واسطه نیرو و قوای ذهنی و فكری خود مردم را تنها از یك طرف ساحل به طرف دیگر ساحل برساند».1

افراد نمونه اول در مشاغل مختلفی مانند: مؤلفان، روزنامه‏نگاران، سخنوران، مبلغان دینی، سخنرانان پرشور و حتی مدرسان و استادان موفق در ارتباط كلامی وجود دارند .

گاهی حتی در بین كم سوادان پیرامون ما نیز چنین افرادی یافت می‏شوند كه قدرت كلامی فوق العاده‏ای دارند .

2. هوش و مهارت ریاضی‏

این گونه افراد، دارای قدرت و توانایی انجام عملیات ریاضی‏اند. این مهارت به استدلال و درك روابط عددی و منطق اعداد، اشكال، فضای هندسی و ریاضی ذهنی منتهی می ‏شود .

دقت، سرعت، درك‏های فراشناختی و استدلال هندسی و ریاضی در این افراد بسیار بالاست .

مشاغل مورد توجه و یا مناسب این افراد، عبارتند از: مهندسی، حسابداری، دانشمندی و نظریه‏پردازی .

3. هوش و مهارت فضایی‏

افرادی كه دارای مهارت فضایی‏اند، كسانی هستند كه توانایی تفكر سه بعدی را دارند. از این رو به خوبی در تحصیل موقعیت یا شرایط فیزیكی و فضایی، پشت تركیب‏ها را می‏بینند. مشاغلی مورد توجه یا مناسب این افراد، عبارتند از: معماری، نقاشی، ملوانی و ….

4. هوش و مهارت بدنی - جنبشی‏

این افراد دارای روحیه جنبشی و عدم سكون و تحرك زیاد و دستكاری اشیا و ابزار و محیط فیزیكی پیرامون خود می‏باشند و اصطلاحاً با ابزار و وسایل فیزیكی پیرامون مأنوس می‏باشند و دارای تبحر جسمی‏اند .

مشاغل مورد علاقه و مناسب این افراد عبارتند از: جراحی، صنعت گری، هنرهای زیبا و تئاترهای پرتحرك و ورزش .

5. هوش موسیقیایی‏

این دسته از افراد نسبت به اصوات و صداها و زیر و بم بودن آهنگ‏ها حساس هستند. ریتم و تن صداها را می‏شناسند و دقت فوق العاده‏ای در تشخیص صداهای مختلط دارند .

مشاغل و حرفه‏های گرایشی یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: آهنگ سازی، موسیقی، نكته‏سنجی و نقادی .

6. هوش و مهارت میان فردی

این رشته از افراد، توانایی بالایی در درك دیگران، تیپ‏شناسی، قرائت ذهن از حالات و سكنات افراد و ایجاد ارتباط و تعامل مثبت و مؤثر با دیگران را دارند و حتی در زندگی خصوصی و زناشویی موفق ظاهر می‏شوند و در تربیت عاطفی فرزندان نیز موفق می‏باشند .

مشاغل گرایشی یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: معلمی، روان‏شناسی، روان‏كاوی، بهداشت روانی، مشاوره و ….

7. هوش و مهارت درون فردی‏

این مهارت در افرادی است كه توانایی فهم خود را دارند؛ یعنی اهل غور و تفحّص در خویش هستند و بیشتر جست‏وجو گر درون خویشند .

مشاغل مورد علاقه و یا توصیه شده به این افراد، عبارتند از: الهیات، روان‏شناسی و انسان‏شناسی .

8. هوش و مهارت طبیعی‏

توانایی مشاهده الگوهای طبیعت، فهم نظام‏های طبیعی و مصنوعی ساخته انسان و غور در طبیعت بی‏جان و جان‏دار، ویژگی‏های این گونه افراد است .

مشاغل و علایق این گونه افراد، عبارتند از: كشاورزی، گیاه‏شناسی، بوشناسی، نقاشی چشم‏اندازها و هر نوع كار مربوط به طبیعت .

نباید فراموش كنیم كه بسیاری از افراد از تمامی هوش‏های هشت گانه و قوای ذهنی بهره دارند؛ اما گاهی بعضی افراد در برخی هوش‏ها قوی‏تر و در برخی ضعیف‏ترند و نباید فراموش كنیم كه اغلب افراد تركیبی از این هوش‏های چندگانه‏اند .

نكته دیگر این كه داشتن استعداد و هوش یا قوای ذهنی در این نوع خاص، باعث گرایش به كارهای مشابه، موازی یا جایگزین نیز می‏شود .

بسیاری از افرادی كه به معماری گرایش داشته‏اند و دارای هوش فضایی‏اند، گاهی به هنر و خصوصاً سینما و فیلم سازی كشیده می‏شوند كه این تفكری چند بعدی است و دقیقاً با مهارت و هوش فضایی هماهنگی دارد. در جامعه ما نیز این افراد زیادند. شهید آوینی، داود میرباقری و… نمونه‏هایی از این افرادند .

مهارت‏های طبیعی، آخرین اضافات گاردنر به نظریه هوش‏های متعدد است. گری لارسون، كاریكاتوریست مشهور، مهارت‏های طبیعی بی‏نظیری دارد. لارسون در دوران كودكی‏اش علاقه وافری به علم و طبیعت داشت؛ ولی به جای آن كه به دنبال این رشته برود، علاقه‏اش را در كاریكاتورهایش بروز داد و جالب این كه گواه مهارت‏های طبیعی لارسون این است كه زیست شناسان نام برخی از گونه‏های جانوری را از كاریكاتورهای او گرفته‏اند .

نكته حائز اهمیت این است كه گر چه او فعالیت جایگزینی را انتخاب كرد، اما ذوق تخصصی او باعث خلق آثار می‏شد كه گرایش به هوش او داشت و استفاده كنندگان از آثارش نیز بیان‏گر این موضوع می‏باشند .

گاردنر معتقد است كه آرامش، مطالعه آثار ارزشمند و منطقی، فلسفی، ادبی، بالنده و دوری از آثار مخرب و تعدیل لذت‏ها، ظهور و بروز این قوای ذهنی، استعدادها و هوش‏ها را دو چندان می‏كند .

همچنین طی تحقیقات گاردنر صدمه مغزی، به این هوش‏ها آسیب می‏رساند. هر یك از این هوش‏ها، مستلزم وجود مهارت‏های شناختی خاصی هستند و هر یك در آدم‏های سرآمد و عقب ماندگان ذهنی یا مبتلایان به گوشه‏گیری، برجسته می‏شوند .

اخیراً در آموزش‏های مدرسه‏ای و دانشگاهی به نظریه گاردنر توجه شده و برنامه آموزشی و آزمایش طرح طیف مهارت‏ها و توانمندی‏های ذهنی با این ایده شروع می‏شود كه هر دانش‏آموزی در یك یا چند حوزه، توانمندی بالایی دارد .

آیا آدم‏ها هوش عمومی و قوای ذهنی متفاوتی دارند؟

چارلز اسپیرمن معتقد بود كه آدم‏ها دارای هوش عمومی‏2 و هوش‏های اختصاصی‏3 می‏باشند؛ اما نظریه هوش‏های هشت‏گانه گاردنر این مسئله را عمیق‏تر مطرح ساخت و به طور كلی اختلاف نظر در مورد وجود یا عدم وجود برخی جنبه‏های هوش عمومی وجود دارد و اختلاف نظر در مورد ماهیت هوش‏های اختصاصی نیز ادامه دارد .

یكی از ویژگی‏های عمده تعدد یا عمیق بودن هوش و قوای ذهنی افراد، ظهور خلاقیت‏4 است .

خلاق بودن چیست؟ خلاقیت، نوین، متفاوت و حتی غیرمعمول فكر كردن و رسیدن به راه‏های نامتعارف است .

نباید فراموش كنیم كه هوش و خلاقیت، یكی نیستند؛ از این جهت، بسیاری آدم‏های باهوش گاهی چیزهایی تولید یا عرضه می‏كنند كه لزوماً نوین نیستند. همچنین گاهی آدم‏های بسیار خلاق به حرف جمع گوش نمی‏كنند؛ ولی آدم‏های بسیار باهوش، اغلب دنبال خشنود كردن جمع هستند .

آدم‏های خلاق، اغلب متفكران واگرا هستند. در تفكر واگرا، فرد برای یك سؤال، جواب‏های زیادی تولید می‏كند. اگر بخواهیم قضیه هوش و خلاقیت را بیشتر باز كنیم، باید بگوییم كه خلاقیت زاییده هوش است و این قاعده حاصل می‏شود كه اكثر خلاق‏ها باهوشند؛ ولی اكثر باهوش‏ها خلاق نمی‏باشند .

«می‏توان گفت كه شرط خلاقیت، هوش است و یا یكی از نشانه‏های خلاقیت، هوش بالاست ».

به زبان ساده‏تر، ردپا و نشانه وجود هوش، ظهور خلاقیت است .

از این رو، گاهی هوش بالا هست، ولی خلاقیت ظاهر نمی‏شود و گاهی با ظهور خلاقیت، می‏توان هوش بالا را نتیجه گرفت .

مراحل خلاقیت ذهنی‏5

صاحب‏نظران، خلاقیت را غالباً یك فرایند پنج مرحله‏ای می‏دانند كه عبارتند از :

1. آمادگی؛ وقتی غرق مسئله یا موضوع مورد علاقه‏تان می‏شوید و كنجكاوی شما تحریك می‏شود، به سادگی از كنار مسئله رد نمی‏شوید .

2. پرورش؛ ایده‏هایی به ذهنتان خطور می‏كند و در این مرحله، گاهی بین امور، رابطه‏ای نامعمولی پیدا می‏كنید .

3. بینش؛ این همان مرحله «آها» است؛ لحظه‏ای كه فرد به ارتباط مراحل پی می‏برد و مسئله حل می‏شود؛ یعنی تمام قطعات پازل كنار هم چیده می‏شود .

4. ارزیابی؛ حالا باید تصمیم بگیرید كه كدامیك از ایده‏هایتان باارزش است و ارزش دنبال كردن را دارد .

5. بسط؛ این، آخرین مرحله خلاقیت و غالباً طولانی‏ترین و سخت‏ترین مرحله آن است؛ یعنی باید بتوان آن را تعمیم داد .

ادیسون (مخترع مشهور) می‏گوید :

خلاقیت یك درصد فكر بكر است و 99 درصد زحمت؛ یعنی خلاقیت گاهی تا یك درصد كافی است؛ ولی برای رسیدن به مرحله ارزیابی، بسط، گسترش و تعمیم، 99 درصد زحمت لازم است .

میهالی، یكی از متخصصین معروف می‏گوید: پنج مرحله ساختار ذهنی و مهندسی ذهن در مسئله خلاقیت، به خوبی مطرح شده، اما همیشه آدم‏های خلاق، این مراحل را با همین ترتیب طی نمی‏كنند .

به طور مثال، گاهی یك شكل یا نهایت یك محصول را فرد خلاق در ذهن می‏بیند و حالا به پرورش ایده‏هایش می‏پردازد .

در معماران خلاق، این ایده جاری است .

خصوصیات متفكران خلاق‏

متفكران خلاق چه خصوصیت‏هایی دارند؟ «پركینز»6 چهار خصوصیت برای این افراد خلاق است كه عبارتند از :

الف) تفكر انعطاف‏پذیر و شیطنت‏آمیز

متفكران خلاق، انعطاف‏پذیرند و با مسائل بازی می‏كنند. نكته‏ای كه تناقض برانگیز است، این است كه خلاقیت اگر چه سخت و دشوار است، ولی اگر آن را آسان بگیریم، آسان می‏شود و به تعبیری، شوخی، چرخ‏های خلاقیت را روان می‏كند؛ البته منظور از شوخی در این جا، انعطاف روحی و تخیل است .

ب) انگیزش درونی‏

آدم‏های خلاق، معمولاً از خلق كردن، لذت می‏برند و به نمره، پول و حتی راضی كردن دیگران خیلی اهمیت نمی‏دهند؛ بلكه همیشه به دنبال خلق این هشتند. بنابراین، آدم‏های خلاق، بیشتر انگیزش درونی دارند و نه انگیزش بیرونی .

ج) خطر پذیری و ریسك‏

خطرپذیری یا بی‏مبالاتی و بی‏توجهی و قهرمان‏بازی متفاوت است .

آدم‏های خلاق، درصدی از خطر و ریسك را قبول می‏كنند و از این جهت اشتباه هم می‏كنند؛ البته این، نشانه مهارت كم آنها نیست؛ بلكه نشان می‏دهد كه ایده‏های بیشتری دارند و امكانات بیشتری را در نظر می‏گیرند. برخی از ایده‏های آنها جواب می‏دهد و برخی دیگر با شكست مواجه می‏شود .

پبلو پیكاسو، نقاش اسپانیایی قرن 12، بیش از بیست هزار نقاشی كشید؛ ولی تمام آنها شاهكار نشدند. متفكران خلاق، با عدم موفقیت‏های خود كنار می‏آیند و از شكست عبرت می‏گیرند .

د) ارزیابی عینی كار7

بر خلاف این تصور قالبی كه آدم‏های خلاق، خود محور و ذهن گرا هستند، اكثر متفكران خلاق سعی می‏كنند از كارشان ارزیابی عینی داشته باشند. آنها برای قضاوت‏های فوق ملاك‏هایی دارند و به قضاوت آدم‏های قابل اعتماد و محترم بها می‏دهند و به این ترتیب، می‏فهمند كه آیا با تفكر خلاقانه بیشتر می‏توان كارشان را بهبود بخشید یا نه .

سه توصیه برای آدم‏های خلاق‏

1. خود را دست كم نگیرید و بر محور مهندسی ذهن خلاق خود تأمل بیشتری كنید .

2. برنامه و زمان‏بندی داشته باشید؛ عمر كوتاه است و فرصت‏ها اندك و شما ممتاز .

همه آدم‏ها رگه‏هایی از خلاقیت دارند و یقیناً شما نیز در برخی زمینه‏های مورد اشاره این مقاله، خلاقانه ظاهر شده یا خلاقیتی بروز داده‏اید. اگر می‏خواهید به ابعاد خلاقیت و مهندسی ذهن خود واقف شوید، این نوشته‏ها را دوباره بخوانید .

نتیجه‏

طی چهل منزل به بحث مهندسی ذهن و مقوله خلاقیت پرداختیم و سعی كردیم این مبحث را با الگوها، روش‏ها، به زندگی خلاقانه گره بزنیم .

مخاطب ما جوان است و جوان یعنی جهان؛ جهانی از توان .

از شما جوان خلاق و جویای نام، انتظار می‏رود كه روی مطالب تأمل داشته باشید. شاید از بین مطالب همین چهل منزل، به نكات ظریفی از خلاقیت خویش دست یابید. قبلاً نیز در این سلسله مقالات كه چند ساله شده است، گفته‏ام كه «لذت كشف خویش را تجربه كنید». شاید شما آدم خوش فكر، خلاق و مستعدی باشید؛ ولی درنیافته‏اید و به لذت كشف توانای بی پایان خود نرسیده‏اید .

تجربه كنید كه به امتحانش می‏ارزد .

پی ‏نوشت :

1. عبدالجواد فلاطوری، پیامبران و فیلسوفان، ترجمه مهدی كندانی، همشهری، 1384، ص 9.

General .2

Spicial .3

Creativity .4

5. جان دبلیو سانتراك، زمینه روان‏شناسی، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران 1383 .

6. Perkins ,K.A Marcus, (2001) Cognitive - behavioral therapy to reduce weight conserns improves

Journal of consulting and clinical . psychology.69-pp. 604-613.

7. جان، دیلیوسانتراك، زمینه روان‏شناسی، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران 1383 .

نویسنده: حسین خنیفر

منبع: نشریه پرسمان، شماره34

منبع: باشگاه اندیشه