بزرگ‌ترین شبکه‌ی ارتباطی بشر، حاصل حس کنجکاوی، آرمان‌گرایی، خلاقیت، نوآوری و ارزش‌آفرینی است که ارزشی در حد تاریخ کامل بشری، در یک دوره‌ی کوتاه اما بیشتر از تمامی اعصار گذشته به وجود آورد. این کارآفرینی عظیم، بستری به پهنای استعدادهای بشری گستراند تا در آن، حس دگرگونی‌طلبی و خودشکوفایی انسانی به شدت در تکاپو باشد.
بله، صحبت از حس کارآفرینی و یا به عبارتی بهتر ارزش‌آفرینی و مولود آن شبکه‌ی جهانی اینترنت است. این شبکه بستری گسترده برای کارآفرینی مجدد است که می‌تواند کلیه‌ی نظم‌های موجود فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جهان معاصر را به هم ریخته و سبک نوینی از زندگی انسان معاصر را در جهانی یکپارچه با ویژگی‌های زیر به‌وجود آورد:
• از بین رفتن تقدم و تأخر تاریخی
• متنوع شدن سبک‌های زندگی
• تضعیف و تخریب عوامل و منابع سنتی هویت
• فرو ریختن تقاضای انحصاری و از بین بردن مصونیت فرهنگی
• کوچک شدن جهان
• همسان‌سازی ساختاری و نهادی جوامع مختلف جهان
• تبدیل جامعه به زنجیره‌ای از شبکه‌های اجتماعی هم‌پوش و متقاطع
• سازمان‌دهی کنش‌ها و واکنش‌های از راه دور و با فاصله
• وارد کردن «دگرهای غایب» به عرصه‌های مناسبات و روابط جهانی
• تضعیف و تقلیل نقش دولت ـ ملت و رها ساختن امور اجتماعی از سیطره‌ی دولت
• فرسایش و نفوذ پذیرکردن مرزهای ملی
• تعریف حوزه‌های عمومی پراکنده
• بهره جستن از میکروفیزیک قدرت و میکروپلتیک تقاضاها
• ایجاد انجمن‌ها، احزاب، گروه‌های تروریستی و اپوزیسیون مجازی
آنچه مسلم است این جهانی شدن عظیم که در سایه‌ی ارتباط و تبادل اطلاعات مؤثر صورت می‌گیرد خود، مرهون شبکه‌ی جهانی اینترنت است و هر آن فراگیرتر و اجتماعی‌تر می‌گردد. گسترش سیطره‌ی این ابررسانه‌ی ارتباطی، بستر فوق‌العاده جذاب و متنوعی برای نوآوری و کارآفرینی (ارزش‌آفرینی) مهیا می‌سازد و همان طور که در ابتدا اشاره شد خود این وضع، حاصل کارآفرینی است. این رابطه‌ی متقابل تضاعفی همچنان ادامه می‌یابد تا پاسخگوی نیازهای بی‌کران حس توفیق‌طلبی بشری باشد.
یک نویسنده، شاعر، کارگردان، سیاستمدار، ورزشکار، کارگر ساختمان و همه و همه می‌توانند در کار خود کارآفرین باشند، بنابراین ابعاد کارآفرینی بسیار وسیع بوده و درباره‌ی آن تعاریف مختلفی از دیدگاه‌های متفاوت ارائه شده است. بعضی از این تعاریف عبارتند از:
• کارآفرینی منظری برای تغییر بوده و همواره در جستجوی تغییر و فرصت مناسب است.
• توسعه‌ی موقعیت‌ها و اقدام‌های نوآورانه همراه با خطر، چه در سازمانی که قبلا تأسیس شده و چه به صورت آزاد یا مستقل.
• فرایند خلق چیزی ارزشمند از هیچ.
• کارآفرینی عبارت است از فرآیند ایجاد ارزش ، از راه تشکیل مجموعه‌ی منحصربه‌فردی از منابع به منظور بهره‌گیری از فرصت‌ها.
آرمان‌گرایی، نیاز به موفقیت و فرصت‌جویی از ویژگی‌های بارز کارآفرینان است که موجب بروز رفتاری ارزش‌آفرین می‌شود که همه‌ی اینها در سایه‌ی کنجکاوی، خلاقیت، نوآوری، فرصت‌جویی، ریسک‌پذیری و پشتکار، حاصل می‌شود. بسیاری به جنبه‌های اقتصادی و تجاری کارآفرینی توجه دارند؛ به همین دلیل، غالب تعاریف کارآفرینی نیز از بعد اقتصادی صورت گرفته است و گاهی مواقع، مفاهیمی همچون اشتغال‌زایی و ایجاد کسب‌وکارهای کوچک، مترادف با کارآفرینی در نظر گرفته می‌شود که برداشت و تعبیر ناقصی از واژه‌ی فرانسوی (Entrepreneurship) است.
کارآفرینی مفاهیمی بسیار فراتر و گسترده‌تر از اشتغال‌زایی یا ایجاد کسب‌وکار را در بر می‌گیرد و در اصل، کارآفرینی از منظر بالاتر، مربوط به روح کمال‌گرایی انسان می‌شود که در غالب رفتاری «خردگرا» بروز پیدا می‌کند. چه بسا، یک موسیقی‌دان یا نقاش به هنگام کارآفرینی فقط جنبه‌ی ارزش‌آفرینی آن را که در راستای روح کنجکاوی و خودشکوفایی اوست در نظر دارد. در فعالیت‌های اقتصادی نیز ممکن است وضع به همین منوال باشد؛ یعنی کارآفرینی، صرفا ایجاد اشتغال نبوده و حتی ممکن است در جهت عکس آن نیز رخ دهد؛ اما در اصل، حرکتی فزاینده به سمت رشد می‌باشد. از این رو، توسعه‌ی اقتصادی از طریق کارآفرینی، توسعه‌ای مدرن و خارج از چهارچوب مدل‌های قدیمی و منظم اقتصادی است و در نتیجه متناسب با نیاز اجتماعی موجود و در جهت آینده می‌باشد. بنابراین غالب اندیشمندان مدیریت و اقتصاد، کارآفرینی را موتور توسعه‌ی اقتصادی نوین می‌دانند. اما یکی از اهرم‌های توسعه‌ی اقتصادی مدرن، بهره‌گیری از صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات است. بعد وسیع و گسترده‌ی فناوری ارتباطات و اطلاعات باعث به وجود آمدن شبکه‌ی اجتماعی وسیعی شده است که روز به روز در حال گسترش می‌باشد. سرعت، دقت، حجم و کیفیت بالا و در عین حال قیمت پایین اطلاعات، باعث تبادل، ایجاد و ذخیره سریع اطلاعات شده و باعث تراکم و انفجار آن در عصر حاضر گردیده است.
صنعت فناوری اطلاعات، سریع‌ترین رشد را در بین صنایع داشته که این رشد سریع به وسیله‌ی اینترنت و نوآوری‌های انجام شده در آن میسر گردیده است. امروزه فناوری اطلاعات باعث کاهش قیمت کالا و خدمات، ارتقای کیفیت و دسترسی به اطلاعات، صرفه‌جویی در زمان و مکان، حفظ محیط زیست و بالا رفتن سطح رفاه اجتماعی شده است و به دلیل تأثیر تکنولوژی اطلاعات بر کسب و تجارت در چند سال اخیر، مشاغل و حرفه‌های متنوع زیادی ایجاد شده است. غالب این مشاغل، حاصل خلاقیت و کارآفرینی است که بعضی از آنها مانند Yahoo و Amazon و Ebay توانسته‌اند در مدت زمانی کوتاه و با سرمایه‌ای اندک به سطح سودآوری شرکت‌های بزرگی مانند بوئینگ برسند که سابقه و تجربه‌ی فعالیت چندین‌ساله با پرسنل و فضای زیاد دارند.
امروزه دست یافتن به سرمایه‌های کلان و میلیاردر شدن در سنین قبل از 30 سالگی، دیگر محال نیست. اگر جوان 25 سالهای با استفاده از تجارت الکترونیکی به اندازه‌ی شرکت‌هایی که دارای 20 یا 30 سال سابقه‌ی فعالیت در سطح بین‌الملل هستند، سود کند، دور از انتظار نیست؛ یعنی تکنولوژی اطلاعات فرصت برابر (Equal Opportunity) برای کارآفرینان ایجاد کرده تا با حداقل سرمایه و در مدت زمان اندک، نسبت به گذشته به خلق کسب‌وکار بزرگ به صورت مجازی بپردازند. بنابراین هر شخصی می‌تواند ایده، کالا و یا خدمات خود را با استفاده از شبکه‌ی جهانی در اختیار مخاطبان قرار دهد و یا آن را بفروشد و یا از ایده، کالا و خدمات دیگران به‌صورت واسطه‌ای یا نهایی استفاده کند. این فرصت رشد و پیشرفت برابر را اگر در سطح کلان مملکتی نیز در نظر بگیریم، وضع به همان طریق و در مقیاس بزرگ‌تر صدق می کند.
به عنوان مثال، کشور هند با استفاده از فناوری اطلاعات و تولید نرم‌افزار در سالهای اخیر، توانسته است به سودهای کلان و در نتیجه توسعه‌ی اقتصادی سریع دست یابد. هم اکنون سهم هند از بازار جهانی نرم‌افزار در حدود 20 درصد است که با توجه به استراتژیک بودن صنعت نرم‌افزار و کارآفرینی در آن، رقم مذکور، بسیار حائز اهمیت است و می‌تواند نقش کلیدی و تعیین‌کننده‌ای در آیندهی توسعه‌ی این کشور داشته باشد. در حال حاضر صادرات فناوری اطلاعات هند هر 18 ماه، دو برابر می‌شود و 203 شرکت از میان 500 شرکت لیست مجله‌ی Fortune، تأمین نیازهای نرم‌افزاری خود را به شرکت‌های هندی محول می‌کنند. به این ترتیب 280 هزار نفر در بخش فناوری اطلاعات هند مشغول به فعالیت هستند و برآورد می‌شود که نیاز به نیروی کار ماهر در این بخش تا سال 2008 به 2/2 میلیون نفر خواهد رسید.
مثال دیگر درباره موفقیت در بخش صنعت فناوری اطلاعات و کارآفرینی در آن، کشور سنگاپور است. خطوط هواپیمایی سنگاپور در یک اقدام کارآفرینانه قصد دارند با استفاده از تکنولوژی اطلاعات و اینترنت تا سال 2005 مسافران خود را به صورت رایگان جابه‌جا کنند. به این صورت که با مجهز کردن صندلی‌های داخل هواپیما به اینترنت در طول مدت پرواز، مسافران به خریدهای ON-LINE بپردازند تا به اندازه‌ی خریدهای اینترنتی، قیمت بلیط هواپیما کاهش یابد.
آمار نشان می‌دهد که در سال 1998 میلادی 43 میلیارد دلار معاملات بازرگانی، از طریق اینترنت صورت گرفته است و در سال 2003 این رقم به 3/1 تریلیارد دلار خواهد رسید. در همین راستا پیش‌بینی شده است تا چهار سال دیگر حدود 12 میلیارد دستگاه (کامپیوتر، موبایل، ویدئو، تلویزیون و …) به اینترنت وصل خواهند شد.
سهم متوسط ایران از تجارت الکترونیکی روزانه کمتر از 5 دلار است و به عبارت دیگر کمتر از 100 هزار دلار در سال؛ این در حالی است که برای ورود به تجارت جهانی هر عضو باید حداقل سالانه حدود یک میلیون دلار از طریق اینترنت درآمد کسب کند.
فناوری اطلاعات و کارآفرینی در آن، تأثیر شگرفی در زندگی امروز و آیندهی بشری دارد. پیشقدم شدن در این صنعت و سرمایه‌گذاری در آن برای آیندهی جوامع، بسیار استراتژیک و حائز اهمیت خواهد بود. گستردگی این حوزه، بستر بسیار مناسبی برای رشد ایده‌های خلاق و کارآفرینانه می‌باشد. این مرحله از توسعه‌ی بشری نسبت به مراحل قبلی آن (عصر شکار، کشاورزی و صنعت) فرصت استثنایی و برابری برای رشد جوامع به وجود آورده است. در این صنعت دیگر شرط جبران عقب‌ماندگی‌ها و توسعه‌نیافتگی جوامع، سرمایه‌های کلان سخت‌افزاری نیست، بلکه نیروی فکر و سرمایه‌های نرم‌افزاری آن کشور باید به کار گرفته شود. در این صورت شاهد رشد رعدآسای کشورهایی خواهیم بود که به این سمت از تکنولوژی گرایش پیدا کرده‌اند.
متأسفانه کشور ایران نتوانسته از این فرصت استثنایی برای جبران عقب‌ماندگی‌های تاریخی خود بهره ببرد و همه ساله نه تنها شاهد رشد صنعت نرم‌افزاری کشور نیستیم، بلکه مشکلات فرا روی آن هم هنوز به قوت خود باقی است و مسائلی همچون فرار مغزها که سرمایه‌های اصلی فناوری اطلاعات و کارآفرینی هستند روز به روز حادتر می‌شود. فقدان آموزش صحیح و کافی در زمینه‌ی کارآفرینی و تکنولوژی اطلاعات نیز عامل مهم دیگری است که تأثیر منفی بسیاری داشته است، به طوری که مراکز علمی مربوط به کارآفرینی چه در جوامع دانشگاهی و چه بیرون از آن بسیار ضعیف عمل می‌کنند. مسأله‌ی کامپیوتر فوبیا (Computer Phobia) نیز کماکان تهدیدی برای صنعت کامپیوتر و نرم‌افزار ایران به شمار می‌رود؛ یعنی بسیاری از مدیران ارشد و کارکنان به دلیل سن بالا و یا غفلت در زمینه‌ی یادگیری کامپیوتر و اینترنت، از سیستم‌های کامپیوتری و نرم‌افزارها هراس دارند. این هراس، یک مقاومت کاذب در مقابل صنعت فناوری اطلاعات کشور به وجود آورده است. با توجه به انتصابی بودن امور در کشور، این معضل بسیار خطرناکی برای حال و آیندهی جامعه می‌باشد. حرکت به سمت خودگرایی بعد از سیر و پیشرفت در دانش(Knowledge) نشان از حس کمال‌گرایی انسانی و ترقی متناسب با ارزش اوست و ارزش‌آفرینی فکری، گامی است در این مسیر با بستر نوین تکنولوژی اطلاعات. پس ارزش انسانی خود را پاس بداریم.
منابع:
1. www.ici.gov.ir/publication/chekideh
2. www.sharif_ec.com/persian/press/part3.htm
3. www.css.ir/per/books/jahani_preface.htm
4. www.itanetwork.org/archiv
5ـ کارآفرینی ضد اشتغال/جلیل صمدآقایی
6ـ کارآفرینی: تعاریف، نظریات، الگوها/ محمود احمدپور داریانی
حسین خانمحمدی
