کارآفرینی در منظر وحیانی
قرآن کریم که قانون اساسی و اساس قانونی ما مسلمانان است، در حقیقت، کتاب زندگی، کارآموزی و حیات طیبه است و پیامبر رحمت، حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏وآله نیز کار و کارآفرینی را مورد تأکید قرار می‏داد و خود به آن عمل کرد .

آن چه از آیات قرآن کریم بهره‏برداری می‏شود این است که دست‏یابی به زندگی شایسته و سالم، در گرو بهره‏گیری از معارف آسمانی، تفکر، تعقل و فعالیت مثبت، دوراندیشانه و مفید است. خطوط کلی و شاهراه‏های وصول به زندگی مطلوب، شکوفا کردن بخشی از استعدادهای درونی و جامه عمل پوشاندن به آنهاست؛ زیرا این حیات دنیوی و مادی، ظرفیت شکوفایی تام یا حتی بخش اعظم استعدادهای آدمی را ندارد .
در نظام ارزشی و در جای جای کلام معصومین و به ویژه در نگاه پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏وآله، در امتداد آیات قرآن و خاستگاه وحی، امور اقتصادی و مقوله کارآفرینی، بخش مهمی از زندگی آدمی را به خود اختصاص داده است .
قرآن کریم با تأکید بر عناوین و مواضع مختلف، اهمیت اقتصاد و کار و کارآفرینی را مورد تأکید قرار داده است، که موارد ذیل برخی از آنهاست :

1. تجلی توحید در اقتصاد و کارآفرینی

از دیدگاه قرآن کریم، تمام هستی و به ویژه انسان، منابع و ابزارهای تولید و تمامی فعالیت‏های تولیدی انسان، مخلوق خدا و نشان خداوندی‏اند و قرآن، همه آنها را آثار رحمت و فضل خدا می‏داند1 و کارآفرینان نیز تجلی‏گاه این ویژگی خدایند و هر روز، او دست‏اندرکار و نو آفرین است .

2. توجه به معاد، اقتصاد و کارآفرینی

قرآن کریم در جاهای مختلف تأکید می‏ورزد که تمامی اعمال آدمی در روز واپسین (قیامت)، ارزیابی و محاسبه می‏شود و حتی می‏فرماید: «بر زبان‏های آنها قفل خاموشی می‏زنیم و دست‏ها و پاهای آنها با ما سخن می‏گویند» و این مقوله، عنایت ویژه‏ای به عمل و همچنین رفتارهای اقتصادی دارد. قرآن کریم در این زمینه، اموری مانند تولید، توزیع، مصرف، انگیزه کار، تلاش و فعالیت و در کنار آن، صله رحم، احسان، انفاق، بخشش و بذل را مورد تأکید قرار می‏دهد.2

3. عدالت و دادگری در اقتصاد متعادل و کارآفرینی

اصل عدل و دادگری، همراه با توحید و معاد، از معارف مهم قرآن کریم است.3
وقتی از حضرت امام علی علیه‏السلام سؤال کردند که عاقل را برای ما وصف کن، فرمود: عاقل کسی است که هر چیز را در جای خود قرار دهد.4
از این منظر، کارآفرین نیز دقت و خلاقیت لازم را جهت انجام درست کار و کار درست، در زمان مطلوب و جایگاه مناسب کار، از خود بروز می‏دهد .

4. نقش رهبری و مدیریت، در اقتصاد کارآفرینانه

اصل مدیریت با مسئله حکومت و رهبری در جامعه ارتباط دارد. در راستای اصل توحید که حق حاکمیت را از آن خدا می‏داند، افرادی هم که از جانب او - اداره و مدیریت جامعه را بر عهده می‏گیرند - مسئولیت دارند تا در امور اجتماعی، سیاست‏گذاری و تنظیم امور اقتصادی و حرفه‏ای در سطح کلان، متناسب با شرایط و مقتضیات زمان و مکان، تدبیر کنند و کارآفرینان را مجال بروز استعداد دهند و محوریت عدالت را بر اساس سه مقوله آبادانی، کشف استعداد (کارآفرینان)، انجام کارهای نیک و پاینده قرار دهند و این مهم، میسر نمی‏شود؛ مگر با شناخت و داشتن برنامه که خداوند کریم ارسال پیامبران از کارگاه آفرینش را مثال و شاهد می‏آورد؛ مانند ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب.5

5. ثروت قرآنی و قدرت کارآفرینی

در آیات متعدد، به طور آشکار یا در ضمن ضرب‏المثل‏ها و قصه‏ها و با نگاه‏های متفاوت، به ثروت توجه شده و بیان شده است که حب مال و ثروت، امری فطری است6 و این که انسان موجودی است کارآفرین که این ویژگی، زمینه‏های کسب ثروت را در او ایجاد کرده است.7 جمع آوری ثروت، به شرط ادای واجبات و دوری از قاعده نکوهیده کنز، مورد نکوهش نمی‏باشد؛ از این رو، قرآن، کارآفرینان متعددی، مانند حضرت سلیمان، داود و ذوالقرنین را مثال می‏زند که با تبحر زیاد، ثروت فراوان اندوختند؛ اما علاقه به مال را در خود تعدیل و جامعه را به فعالیت ترغیب کردند و آدمیان را از بطالت و بیکاری رها ساختند8 و در مقابل، سودجویان و ثروت اندوزان نابالغ را مثال می‏زند؛ مانند قارون، فرعون، ولید بن مغیره و ابی‏لهب که مترفان و مستکبرانی کنزگرا بودند و عشق بیش از حد به انباشت و ثروت اندوزی، موجب سقوط آنها شده است.9

6. سرزنش مرفهین شبه کار آفرین

در آیات متعددی نیز مرفهین شبه کار آفرین غافل مذمت شده‏اند و رابطه مثبتی بین کار و ثروت و سرکشی، در صورت عدم ظرفیت، مطرح شده است. چنین کسانی، در مقابل حقیقت و منافع مردم و آینده نیز می‏ایستند و پیامبران را که کارآفرینان اندیشه‏ورز کارگاه الهی هستند، به مشقت می‏اندازند و در برابر نوح، ابراهیم، موسی، طالوت و حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏ایستند؛ تا حدی که حضرت نوح از قوم خود در پیروی از ثروتمندانی که اموال و دارایی خود را نه از طریق کارآفرینی، بلکه با حیله و نیرنگ حاصل نمودند و باعث گمراهی خویش شده‏اند، نفرین می‏نماید.10

7. حیات طیبه و کارآفرینی

قرآن کریم، منشأ حرکت به سوی حیات طیبه را عمل نیک، فعالیت مفید، مثبت و سازنده در همه زمینه‏های علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بر می‏شمرد. از اختراعات بزرگ تا مجاهدت‏ها و شهادت‏ها و از کارهای بزرگ همچون رسالت انبیا تا کوچک‏ترین کارها، مانند کنار زدن یک سنگ کوچک از وسط جاده، همه در این مفهوم گسترده، جمع می‏باشند11 و تمامی این موارد، در سخنی از رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله بیان شده‏اند؛ زیرا آدمی مساوی تلاش است و کار و تلاش، جوهره وجودی اوست. از این رو می‏فرماید: «خداوند، تلاش و کار و کوشش را بر شما مقرر داشته است؛ پس بکوشید».12

کارآفرینی در سیره پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله

یکی از فصل‏های درخشان زندگی پیامبر معظم اسلام صلی‏الله‏علیه‏وآله، کار و کارآفرینی و تقدیر و ترویج کار و فعالیت است. در نگاه پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، کار کردن، در ردیف جهاد در راه خدا آمده است. وی در این باره می‏فرماید: «هر کس از راه، حلال برای استغنای خود و خانواده‏اش تلاش کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است و هر کس با تلاش و آبرو، در پی حلال دنیا باشد، در مرتبه شهدا خواهد بود».13
امام صادق علیه‏السلام، درباره پیامبر می‏فرماید: «پیامبر، همیشه هسته‏های خرما را در زمین می‏نشاند و علاقه زیادی به کشاورزی داشت». همچنین ابن اثیر می‏نویسد: «در فدک، 11 درخت خرما بود که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله، آنها را کاشته بود که از میوه آنها، حجاج استفاده می‏کردند. عده‏ای نیز از آنها بهره اقتصادی می‏بردند ».
از احادیث مرتبط با مقولات یاد شده، به خوبی روشن می‏شود که پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، با این که امور اجتماعی و وظایف سنگین رسالت و تبلیغ را بر عهده داشت، هم شخصاً کار می‏کرد و هم کار و تلاش و خلق فرصت‏ها را ترویج می‏کرد. او، مروج کار و کارآفرینی بود و همواره و در تمامی زوایای حیات خویش، در هیئت یک کارآفرین اندیشه‏ورز، ظاهر می‏شد؛ او، مبدأ کار و کارآفرینی را خدا می‏دانست و می‏فرمود: «وقتی خداوند، دری از کسب و کار و روزی را به روی شما گشود، آن را حفظ کنید» و همواره تأکید می‏کرد که «کسی که از دسترنج خود درآمد داشته باشد و کسب و کار و اشتغال داشته باشد، دوست خداوند است ».
وی در فرازی دیگر، بسیار هنرمندانه، دست‏ها را به سه نوع «دست بگیر یا سائله»، «دست بده و کارساز» و «دست مَده یا ممسکه» تقسیم کرد و کارآفرینی را در گروه دست بده و کارساز می‏داند. از نظر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله، از میان این سه نوع دست، بهترین دست، دست کارساز و بخشنده است .
در جایی دیگر، پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله، به گونه‏ای دیگر، دست‏ها را در سه دسته «دست فرازین یا دست خدا»، «دست میانی یا دست بنده بخشنده» و «دست فرودین یا دست سائل» تقسیم می‏فرماید. از میان اینها، دست کریمانه خداوند و دست بنده‏ای که دائماً در حال بذل و احسان است، زیور خلقتند؛ اما دست سائل، نکوهش گردیده است.14

رهنمودهای ده گانه کارآفرینی با الهام از سیره پیامبر (ص )

در ترویج کار و کارآفرینی، اندیشه خیرخواهانه پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، مورد تصدیق مورخان و صاحب نظران بوده و هست و آن چه از سخنان ایشان استفاده می‏شود، این است که در شکوفا کردن استعدادهای نهانی و جامه عمل پوشاندن به آرمان‏ها و تبدیل مرحله فکر و اندیشه به عمل و محصول، ده گام اساسی زیر را باید طی نمود .

1. ضرورت آموختن یک کار و پیشه

پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، منادی آموختن مهارت‏های مختلف است؛ لذا می‏فرماید: «خداوند بنده‏ای را دوست دارد و آنان، کار و پیشه‏ای را بیاموزد تا به وسیله آن، از مردم، بی‏نیاز گشته، از کابوس هراس‏انگیز فقر، رهایی یابد ».

2. زمان شناسی

زمان‏شناسی در کار، بسیار مهم است و چه بسا کارهایی که به خاطر انتخاب زمان نامناسب، با شکست مواجه شده‏اند . پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «کسب و کار، در گرو زمان و فصل مناسب خویش است».15

3. سستی گریزی

مردم سست، جامعه کسل را رقم می‏زنند و جامعه کسل، آینده خمود و کم‏تحرک را به ارمغان می‏آورد؛ لذا پیامبر رحمت صلی‏الله‏علیه‏وآله، از کسالت و سستی، به خدا پناه می‏برد و می‏فرماید : «خدایا! به تو پناه می‏برم از کسالت و سستی و به تو پناه می‏برم از فقر و کفر» و باز می‏فرماید: «خداوند، انسان بیکار و بی‏تحرک در کارهای دنیا و آخرت را دشمن می‏دارد».16

4. تداوم و استواری

یکی از ویژگی‏های فاخر کارآفرینان، استواری، استحکام، تدوام و شکست‏ناپذیری است؛ لذا پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، ضمن تشویق به انتخاب یک کار دقیق، می‏فرماید: «هر کسی از شما که کاری را انجام می‏دهد، باید آن را با استواری، استحکام و مداومت به سرانجام برساند»17 و نیز می‏فرماید: «بافضیلت‏ترین کارها، بادوام‏ترین آنهاست؛ ولو اندک باشد».18

5. سودرسانی

از ویژگی‏های کارآفرینان، خلق فرصت‏ها، استقبال از خطرها، خرج سرمایه فکری و مادی، عبور از ناشناخته‏ها و خلق «همه چیز» از «هیچ» و سپس ترک آن برای دیگران و ایجاد فرصتی دیگر است و این خلق و واگذاری، در چرخه تداوم قرار می‏گیرد و نتیجه آن، سودرسانی به دیگران است. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله در این باره می‏فرماید: «بهترین مردم، کسی است که برای مردم، سودمندتر باشد».19

6. کسب دانش و مهارت لازم

حالت جست‏وجوگری و کسب اطلاعات، از ویژگی‏های کارآفرینان است که کارهای خود را بر اساس اطلاعات متقن و با تدبیر انجام می‏دهند. رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، در این باره می‏فرماید: «ای پسر مسعود! هر گاه تصمیم به کاری گرفتی، آن را از روی علم و عقل انجام بده و از این که بدون اندیشه و علم، اقدام به کاری کنی، پرهیز کن ».

7. رابطه دوستانه و صحیح

از ویژگی‏های کارآفرینان، رابطه آنان با اطرافیان خود در محیط کار است که اغلب، دوستانه، غیررسمی و سودرسان است . پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله درباره فعالیت‏های مختلف می‏فرماید: «در اسلام، نه تحمل زیان جایز است و نه ضرر رساندن به دیگران و فریب آنها. روابط، باید شفاف، دوستانه و صادقانه باشد ».

8. صداقت حرفه‏ای

ویژگی دیگر کارآفرینان، صداقت حرفه‏ای و عدم طمع‏ورزی است. این مسئله، هم در اعتماد به کارآفرین و هم در تداوم همکاری با او، موءثر است. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله در این باره می‏فرماید: «هر گاه فردی برای یک کار مشخص، فرد دیگری را به فعالیت فرا خواند، باید حقوق او را به طور کامل بپردازد» و نیز می‏فرماید: «هر کس فردی را به فعالیت فرا می‏خواند، پیش از کار، او را از اجرتش آگاه سازد ».

9. پشت‏کار و خلاقیت

کارآفرین، علاوه بر تصمیم‏گیری صحیح، مناسب و دقیق، فردی است که دارای ایده و فکر جدید باشد و در حوزه‏ای وسیع، از خلاقیت و پشت‏کار برخوردار باشد. زمانی که یک کارآفرین، احساس ذوق و هیجان می‏کند، به یک فکر و ایده جدید می‏رسد و آن گاه، پشت‏کار لازم را از خود نشان می‏دهد. کارآفرین، همواره در تکاپو و خلاق است. پیامبر اکرمصلی‏الله‏علیه‏وآله، جدیت و پشت‏کار را ستایش می‏کند و می‏فرماید: «هر کس به دنبال کاری رود و در آن، پشت‏کار به خرج دهد، یقیناً به نتیجه می‏رسد ».
10. احتکارگریزی و مولد بودن
کارآفرین نوآور، همیشه در حال خلق و ایجاد است و به کم قناعت نکرده، زیاد را هم انباشته نمی‏کند و در عین حال، فردی احتکارگریز و در حال حرکت است و همواره احساس نیاز به توفیق بیشتر، او را از تکیه به وضع موجود، رها می‏سازد. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، ضمن ستایش بی‏نیازی و غنا می‏فرماید: «دارا بودن و بی‏نیازی، بهترین یاور انسان بر حفظ تقواست» و تأکید می‏فرماید که «از احتکار بپرهیزید ».

پی‏نوشت :

1. اعراف، آیه 57؛ اسراء، آیه 12؛ ملک، آیه 15 .
2. مطففین، آیات 1-5؛ فاطر، آیه 9 .
3. آل‏عمران، آیه 18؛ نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8؛ نمل، آیه 90؛ نساء، آیه 58؛ آل عمران، آیه 21 .
4. نهج‏البلاغه، قصار.ش، 235 .
5. شوری، آیه 15؛ حشر، آیه 7؛ انبیاء، آیه 72؛ مریم، آیه 54-55؛ توبه، آیه 103 .
6. آل عمران، آیه 14 .
7. ملک، آیه 15 .
8. سبأ آیه 12-13؛ کهف، آیه 95 و 98؛ سبأ آیه 10-11 .
9. قصص، آیه 79؛ یونس، آیه 88؛ قلم، آیه 12-15؛ مدثر، آیه 12؛ مسد، آیه 1-2 .
10. انفال، آیه 47؛ شوری، آیه 27؛ سبأ، آیه 34-35؛ نوح، آیه 21-27؛ یونس، آیه 81 .
11. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 11، ص 389 .
12. رسول اکرم، نهج الفصاحه .
13. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 10 .
14. همان، ص 106 .
15. بحارالانوار، ج 77، ص 165 .
16. نهج الفصاحه، ح 221 .
17. همان .
18. همان، ح 344 .
19. همان، ح 317 .
دکتر حسین خنیفر

برگرفته از: hawzah.net