در گفتگو با دكتر فريبا عربگل فوق تخصص روانپزشكي كودك و نوجوان و عضو هيئت علمي دانشگاه پيرامون علل اضطراب در كودكان ؛ «دوستت ندارم» اضطراب را در كودك تشديد مي كند!
اشاره: سه ماه از شروع به كار مدارس و آغاز فصل جديدي از زندگي براي پيش دبستاني ها و كودكاني كه براي آموزش بيشتر به مهدكودك ها سپرده شده اند، مي گذرد ولي گاه مشاهده مي شود كه بعضي از كودكان هنوز با مشكلاتي براي پذيرش محيط هاي جديد آموزشي و جدايي از والدين مواجهند و پدر و مادرها! كلافه و سردرگم مي مانند كه بالاخره چه بايد كرد؟! آيا مي توان كودك را از آموزش محروم نمود، زيرا پذيراي محيط جديد نيست! و يا حاضر نيست به هيچ وجه از والدين خود جدا شود؟!
دكتر فريبا عربگل فوق تخصص روانپزشكي كودك و نوجوان و عضو هيئت علمي دانشگاه در گفتگو با رسالت به اين سئوالات پاسخ داده است.
اضطراب در كودكان موضوعي است كه با وي در ميان گذاشتيم و دكتر عربگل با دقت و حوصله به تمام سئوالات پيرامون آن پاسخ گفت.
به عقيده وي تمام كودكاني كه از رفتن به مدرسه خودداري مي كنند، اضطراب جدايي ندارند و افسردگي، اختلال سلوك، ترس از مدرسه، ترس از همكلاسي ها، معلمان، قوانين و مقررات مدرسه و ... مي تواند از دلايل امتناع كودك از رفتن به مدرسه باشد.
دكتر عربگل شايع ترين اختلال اضطراب در كودكان را اضطراب جدايي مي داند و خاطرنشان مي كند كه علت آن مي تواند ژنتيكي، خصوصيات سرشتي كودك، محيط پر استرس و مشكلات خانوادگي كودك باشد.
وي معتقد است كه والديني كه به كودك مي گويند: «دوستت ندارم»، «از دستت مريض شدم»، «من بچه بي ادب نمي خوام» و ... باعث تشديد اضطراب در كودك مي شوند. در گفتگوي فرارويتان توصيه هاي دقيقي از سوي عضو هيئت علمي دانشگاه شهيد بهشتي و نويسنده مقالات متعدد پژوهشي در زمينه روانپزشكي كودك به والدين براي كاهش اضطراب كودكان شده است.
اضطراب در كودكان چيست و چه مشخصه هايي دارد؟
اضطراب، احساس ناخوشايند و ناراحت كننده اي است كه در آن فرد موقعيت هاي محيطي را بيشتر از آنچه كه خطرناك باشند، پرخطر احساس مي كند و حتي موقعي كه خطري در كار نيست احساس تنش و ناراحتي دارد. ممكن است ترس و اضطراب كودكان از ديد اطرافيان و والدين غير منطقي و بي اهميت به نظر برسد ولي براي خود كودك بسيار واقعي و ملموس است و به درك و همراهي اطرافيان نياز دارد.
اضطراب با دو دسته علائم جسمي و فكري همراه است. علائم جسمي مانند حالت تهوع، استفراغ، دل درد، سردرد، لرزش، تعريق، تكرر ادرار، احساس تنگي نفس، احساس سبكي سر و ... علائم فكري مانند فراموشكاري و اشكال در تمركز، نگراني راجع به وقوع اتفاقات ناگوار در آينده، اشتغال ذهني با عملكرد و رفتارهاي گذشته، توجه افراطي در مورد كفايت و كارايي خويش، نياز به تاييد از طرف محيط و اطرافيان.
اختلالات اضطرابي در كودكان شامل اختلال اضطراب جدايي، اختلال اضطراب منتشر، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال وسواسي جبري، ترس هاي اجتماعي و ترس هاي مرضي مي باشند.
خانم دكتر عربگل فكر مي كنم در اين مصاحبه مي توانيم فقط به يكي از مواردي كه اشاره كرديد بپردازيم و آن را بازتكاني كنيم لذا از اختلال اضطراب جدايي شروع مي كنم لطفا در مورد آن توضيح دهيد؟
شايع ترين اختلال اضطرابي در كودكان و نوجوانان زير 18 سال اختلال اضطراب جدايي است. هسته اصلي و زمينه اي اين اختلال، اضطراب و نگراني شديدي است كه كودك هنگام جدا شدن از اشخاص مهم زندگي خود تجربه مي كند؛ افرادي كه كودك به شدت به آنها دلبستگي دارد و به طور عمده شامل مادر و پدر مي شود. كودك نگران است مبادا آسيبي متوجه آنها يا خود او شود؛ به گونه اي كه به جدايي آنها از يكديگر بينجامد. او دلواپس است كه به طور مثال مادر خود را از دست بدهد. مي ترسد حادثه اي ناگوار و اتفاقي ناخواسته او را از مادر جدا كند، حادثه اي مثل تصادف، قتل، گم كردن راه خانه، دزديده شدن و ...
در نتيجه هر وضعيتي كه به جدايي كودك از عزيزش منجر شود باعث مقاومت كودك مي شود، مثل تنها خوابيدن، تنها ماندن در منزل، رفتن به مهدكودك و مدرسه و يا بيرون رفتن والدين از منزل. ممكن است كودك رويا و كابوس هايي با تم جدايي ببيند، مثل دزديده شدن، تصادف، بيماري، مرگ و ... يا بدخواب شده و خواب منقطعي داشته باشد و پس از هر بار بيدار شدن، بخواهد از حضور والدين در كنار خود اطمينان حاصل كند.
معمولاكودكاني كه اضطراب جدايي دارند با مشكل مدرسه رفتن و يا مهدكودك رفتن مواجهند و به هيچ وجه مايل نيستند به اين مكان ها بروند ...؟
بله همين طور است، براي كودكاني كه اضطراب جدايي دارند رفتن به مدرسه معضل و كشمكشي عذاب آور بين كودك و پدر و مادر است. كودك درخواست مي كند در منزل بماند و يا با گريه و فرياد، اعتراض خود را در مقابل جدايي نشان مي دهد. از رفتن به مدرسه اجتناب مي كند. گاه كودك علائم جسمي اضطراب مثل سردرد، دل درد، سرگيجه، حالت تهوع و استفراغ را بروز مي دهد كه سبب نگراني والدين مي شود و آنها كودك را براي بررسي مشكلات جسمي و گوارشي نزد پزشكان متخصص كودكان و داخلي مي برند.
هرچه سن كودك كمتر است بيشتر در مقابل رفتن به مهدكودك و ... مقاومت مي كند و نمي خواهد از والدين خود جدا بشود و اضطراب جدايي معمولادر كودكان دبستاني هم به شكل امتناع از رفتن به مدرسه ديده مي شود ولي در سنين بالاتر چطور آيا همه بچه هايي كه مايل نيستند مدرسه بروند، اضطراب جدايي دارند؟!
هرچه سن كودك پايين تر باشد، علائم بيشتري را نشان مي دهد. بچه هاي كوچكتر معمولابه مادر مي چسبند، گريه و التماس مي كنند و چانه مي زنند تا از مادر جدا نشوند. كودكان 8-5 ساله بيشتر نگران آن هستند كه مبادا واقعه و حادثه اي مصيبت زا براي والدين شان رخ دهد و به همين دليل از رفتن به مدرسه امتناع مي كنند. نوجوانان، بيشتر از علائم جسمي مثل دل درد، سردرد، حالت تهوع و استفراغ شاكي هستند و با اين دلايل از رفتن به مدرسه خودداري مي كنند.
نه، تمام كودكاني كه از رفتن به مدرسه خودداري مي كنند، اضطراب جدايي ندارند و افسردگي، اختلال سلوك، ترس از مدرسه، ترس از همكلاسي ها، معلمان، قوانين و مقررات مدرسه و ... مي تواند از ديگر دلايل امتناع كودك از رفتن به مدرسه باشد ولي شايع ترين دليل اين مسئله اختلال اضطراب جدايي است.
آيا هميشه امتناع كودك براي جدايي از پدر و مادر يك اختلال است و بايد آن را يك مشكل روحي دانست؟ نه خير، اضطراب جدايي طبيعي هم وجود دارد كه در مورد آن توضيح مي دهم، ببينيد! در مرحله اي از سن كودك (بين 18 ماهگي تا 3 سالگي) ترس و اضطراب يك پديده رشدي طبيعي بوده و هدفي تكاملي در پس آن نهفته است. درجاتي از اضطراب در كودكان پيش دبستاني، نشانه دلبستگي ايمن و سالم به مادر است و در بسياري موراد در عرض سه يا چهار دقيقه پس از رفتن مادر كاهش مي يابد و متوقف مي شود. به تدريج كه كودك بزرگتر مي شود و مفهوم زمان را درك كرده و تجربه مداراي موفقيت آميز هنگام جدايي را بيشتر كسب مي كند، از اضطراب او كاسته مي شود. در صورتي كه اضطراب شديد و طولاني به سنين بالاتر كشيده شود و براي كودك و والدين مشكل ايجاد كند، به طور مثال با ادامه تحصيل كودك يا ارتباطات اجتماعي او تداخل داشته باشد، غير طبيعي محسوب مي شود و به مداخله درماني فوري نياز دارد.
به طور كلي علت اختلال اضطراب جدايي چيست؟
علل ژنتيكي، خانواده هاي تك والدي، خانواده هايي با الگوي روابط بسيار نزديك و به هم تنيده، الگوي دلبستگي ناايمن و غير سالم در كودك، خصوصيات سرشتي كودك (مانند كودكان خجالتي و درونگرا كه پاسخ رفتاري آنها در موقعيت هاي جديد و ناآشنا به صورت گوشه گيري و كناره گيري رخ مي نمايد)، محيط پر استرس و مشكلات خانوادگي (مثل طلاق، جدايي، مرگ، نقل مكان و ...) مي تواند در علت شناسي اضطراب مطرح باشد. براي كودكاني كه يا تجربه جدايي هاي مكرر، ناگهاني و بدون سيستم حمايتي و يا بسيار اندك از مادر را داشته اند، جدايي ممكن است اضطراب بيشتري ايجاد كند.
چه مسائلي باعث تشديد اين اختلال در كودك مي شود كه والدين بايد به آن توجه كنند؟
عواملي كه ممكن است در شدت اضطراب جدايي كودك دخالت داشته باشند شامل:
- خستگي و بيماري كودك
- تغيير در عادات و برنامه هاي منزل
- تغييراتي كه در خانواده رخ مي دهد، مانند تولد فرزند جديد، طلاق، جدايي والدين، مرگ و يا بيماري اعضاي خانواده و ...
- عوض شدن پرستار و يا مراقبان كودك
توجه داشته باشيد! والدين معمولاعلت اضطراب جدايي نيستند ولي مي توانند با رفتارهاي خود آن را بدتر يا بهتر كنند. والديني كه كودك خود را تنبيه فيزيكي و كلامي مي كنند، كودك را تهديد به جدايي مي كنند، او را عامل بيماري، ناراحتي و پيري خود مي دانند، باعث تشديد اضطراب در كودك مي شوند. (مانند: دوستت ندارم، مامانت نمي شم، ميرم مامان سارا مي شم، از دستت مريض شدم، سردرد گرفتم، تو آخر منو مي كشي، مي برم و ميذارمت بهزيستي يا پرورشگاه ... من بچه بي ادب نمي خوام و ...) ديگر كودكاني كه از نظر سرشتي، كودكان سخت و دشواري هستند و به تغييرات ، مكان و اشخاص جديد دير عادت مي كنند، بيشتر مستعد اضطراب جدايي هستند.
راهكار اساسي براي مقابله با اضطراب كودكان چيست توصيه شما چيست؟
والدين مي توانند براي كاهش اضطراب جدايي در كودكان از شش ماهگي به بعد، گه گاه در زمان هايي كوتاه از پرستار كودك و يا يكي از اشخاص نزديك بخواهند از وي مراقبت و نگهداري كند. اين موضوع علاوه بر آنكه كمك مي كند كودك در مقاطع زماني كوتاه، دور شدن از مادر را تجربه كند، فرصتي را نيز در اختيار او قرار مي دهد تا اعتماد به ديگر بزرگسالان در وجودش شكل گيرد.
ديگر اينكه از 12 ماهگي به بعد كودك را وارد ارتباط با همسالان كنيد. (گرچه كودك در اين مرحله معمولاوارد بازي هاي مشاركتي نمي شود) و از سه سالگي مي توانيد فرصت تجربه بازي هاي گروهي را به او بدهيد.
از 4-3 سالگي كودك مي تواند بعضي اشكال كلاس هاي پيش دبستاني و مهدكودك را تجربه كند. اين مورد بخصوص براي كودكاني كه زياد به والد خود وابسته هستند توصيه مي شود.
خطاب من به والدين است:
در صورتي كه كودك شما از اضطراب جدايي رنج مي برد موارد زير را انجام دهيد.
- ابتدا سعي كنيد كودك را در زمان هايي كوتاه به مراقب جديد يا مهدكودك بسپاريد؛ زمان هايي كه بتواند تجربه هاي مثبتي را در آن كسب كند.
- قبل از آنكه كودك را در محيط جديد ترك كنيد و او را تنها بگذاريد، كمك كنيد با محيط و افراد جديد آشنا شود.
- روي موارد مثبتي كه در محيط جديد رخ مي دهد متمركز شويد؛ نگذاريد بچه ها از تصور چيزهاي بدي كه ممكن است اتفاق بيفتد، نگران شوند و بترسند.
- اضطراب كودك را به تمسخر نگيريد و او را به خاطر اين ترس و اضطراب سرزنش نكنيد.
- اجازه دهيد كودكتان بداند كه مي فهميد چقدر سخت است انسان از كسي كه تا اين حد دوستش دارد جدا شود. او را درك كنيد و بپذيريد اما زياد با او همدردي و برايش دلسوزي نكنيد.
- تسليم خواسته كودك نشويد و به او بفهمانيد كه در امنيت و سلامت خواهد بود.
- او را به كودكان ديگري كه در آن محيط هستند معرفي كنيد و بازي و تفريح خاصي را با آنها ترتيب دهيد.
- انتظار آن را داشته باشيد كه در چند هفته اول ورود به مهدكودك و يا مدرسه فرزندتان خسته و بيش از حد تحريك پذير باشد.
- هنگام ترك كودك، او را ببوسيد و با مختصر نوازشي با خوشرويي از او خداحافظي كنيد.
- مراسم خداحافظي و ترك كودك را خيلي طولاني نكنيد. بر احساسات دلسوزانه خود غلبه كنيد و مدام نرويد و برگرديد.
- دزدكي و يواشكي كودك را ترك نكنيد.
- قبل از شروع زمان مهدكودك، آمادگي و يا مدرسه، كتاب، دفتر و وسايل مورد نياز كودك را تدارك ببينيد و او را نيز در اين زمينه مشاركت بدهيد.
- حتي زماني كه فكر مي كنيد مربي و يا معلم فرزند شما سختگير است و يا كودك توسط كودك ديگري مورد اذيت قرار گرفته او را از مدرسه و يا مهدكودك خارج نكنيد بلكه اقدامات لازم را براي حل مشكل به كار ببنديد.
- اگر كودك تحت هيچ شرايطي حاضر نشد به مهدكودك يا مدرسه برود و در منزل ماند، براي او زياد اسباب تفريح و سرگرمي فراهم نكنيد.
- در بازي ها با ايفاي نقش، جدايي را با كودك تمرين كنيد.
- پس از بردن كودك به مهدكودك يا مدرسه مدتي آنجا بمانيد، سپس كودك را با معلم يا مربي تنها بگذاريد و دوباره نزد او بر گرديد.
فراموش نكنيد كه:
1- ممكن است براي كاهش اضطراب شديد كودك به مداخله دارويي نياز باشد.
2- بايد استرس هاي موجود در خانواده مثل طلاق، جدايي، بدرفتاري جسمي و هيجاني با كودك و مسائل ديگر مورد بررسي و مداخله قرار گيرد.
3- والدين نقش بسيار مهمي در درمان ايفا مي كنند. همكاري شما با پزشك معالج مي تواند براي فرزندتان بسيار سودمند باشد.
4- نياز كودك را هم به امنيت و هم به زندگي مستقل و غير وابسته درك كنيد. ممكن است رسيدن به اين مرحله خيلي راحت نباشد در نتيجه صبور باشيد.
5- برگشت به مدرسه نقش حياتي در فرايند درمان دارد. براي اين كودكان، مدرسه را به خانه نمي آوريم. بهتر است آنها با موضوع ترس خود روبه رو شوند. مدرسه رفتن منظم، اغلب باعث كاهش و بهبود علائم اين كودكان مي شود. ضروري است يك برنامه صبحگاهي هماهنگ و ثابت براي حمايت از كودك و كمك به او در مورد مدرسه رفتن، ترتيب دهيد.
5- بايد بين روانپزشك، خانواده و مدرسه همكاري و هماهنگي براي رسيدن به درمان مناسب وجود داشته باشد.
6- در موارد بسيار شديد لازم است به طور تدريجي و در زمان هاي كوتاهتر، كودك جدايي از والدين را تجربه كند.
7- براي تلاش هاي موفقيت آميز كودك پاداش وجايزه در نظر گرفته شود.
توجه:
در صورتي كه كودك موارد زير را نشان دهد، لازم است مورد ارزيابي دقيق تر قرار گيرد و مشاوره تخصصي تر دريافت كند:
- اگر پس از گذشت دو هفته از ورود به مدرسه يا مهدكودك هنوز آرام نگرفته است و مشكلات هنگام جدايي ادامه دارد.
- صبح ها قبل از جدا شدن از مادر و رفتن به مهدكودك يا مدرسه شكايات جسمي مكرر مانند سردرد، دل درد، سرگيجه، حالت تهوع، استفراغ، تپش قلب و ... دارد.
- اضطراب جدايي به سال هاي مدرسه ابتدايي كشيده شده است و با فعاليت هاي متناسب رشدي و سني كودك تداخل دارد.
- كودك در هيچ مرحله اي از زندگي خود دچار اضطراب جدايي نشده است.
- امتناع از رفتن به مدرسه در بچه هاي بزرگتر و نوجوانان اغلب بيانگر مشكل جدي تري است كه نيازمند كمك تخصصي است.
