تأملی در تاریخچه حوزه علمیه «شیخ عبدالحسین»
هوشنگ صدفی- در هیاهوی بازار یراق‌آلات و لوازم کفش پاچنار در کنار مسجد آذربایجانی‌ها، حوزه علمیه‌ای با در آهنی قدیمی دیده می‌شود. بر سردر مدرسه نام «شیخ عبدالحسین» عالم آزاده دوره قاجار و وصی امیرکبیر خودنمایی می‌کند. میرزا «محمدتقی خان فراهانی» معروف به «امیرکبیر» علاقه وافری به آیت‌الله شیخ عبدالحسین تهرانی داشت. به همین دلیل بعدها به ایشان وصیت می‌کند پس از مرگش ثلث دارایی‌هایش را صرف ساخت مدرسه و مسجد کند. شیخ «عبدالحسین تهرانی» ملقب به «شیخ العراقین» با جدیت به وصیت امیرکبیر عمل می‌کند و مسجد و مدرسه‌ای را در بازار تهران می‌سازد. اما به واسطه غضب خاندان قاجار نسبت به امیرکبیر، این مدرسه دینی به نام «شیخ عبدالحسین تهرانی» مشهور می‌شود. درگفت‌وگو با آیت‌الله «سیدباقر خسروشاهی» تولیت فعلی مدرسه به بررسی هویت این مدرسه پرداختیم.
مدرسه شیخ عبدالحسین، پایگاه انقلابیون
آیت‌الله خسروشاهی، استاد علوم دینی و تولیت مدرسه شیخ عبدالحسین از ارتباط مسجد آذربایجانی‌ها با مدرسه علوم دینی شیخ عبدالحسین می‌گوید: «پیش از این بین مسجد و مدرسه علوم دینی شیخ عبدالحسین محل عبور وجود داشت. در زمان خیزش انقلابی مردم مسلمان ایران، این مدرسه علمیه یکی از مراکز مبارزاتی علیه طاغوت بود. مرحوم پدرم با شهیدان مطهری و بهشتی در این مدرسه جلسه برگزار می‌کردند. حتی قبل از انقلاب اسلامی در دهه 40 رهبر معظم انقلاب در ماه مبارک رمضان، آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی و مرحوم حجت‌الاسلام فاکر در این مدرسه منبر می‌رفتند.»
تولیت مدرسه شیخ عبدالحسین درباره احیای مدرسه علوم دینی می‌گوید: «سال‌های بعد از 1338 هریک از دانشجویان ساکن در خوابگاه پس از فارغ‌التحصیلی، حجره خود را با پول به دیگران واگذار می‌کردند. پدرم، آیت‌الله سید هادی خسروشاهی آن زمان در مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین تهرانی، امام جماعت بودند. ایشان وقتی از این موضوع مطلع شدند کم‌کم حجره‌ها را از دانشجویان خریدند و این مدرسه دینی را دوباره احیا کردند. در دهه 40 و دوره پهلوی دوم، پس از شکل‌گیری مدرسه دینی، شهربانی به دستور مقامات دربار یک روز در مدرسه را مهروموم کردند اما پدرم وقتی با در بسته مدرسه و مسجد روبه‌رو شدند جلو در مدرسه شیخ عبدالحسین فرش انداختند و نماز را در بازار پاچنار برپا کردند.»
او می‌افزاید: «در آن زمان اسدالله بادامچیان، مکبر مراسم نمازجماعت بود. خبر مسدود شدن معبر بازار برای اقامه نماز به گوش رئیس کلانتری بازار رسید. بعد از نماز اول، مسئولان کلانتری سریع در مدرسه دینی را باز کردند. طی این سال‌ها بزرگانی از جمله مرحوم آیت‌الله سید هادی خسروشاهی، آیت‌الله سید رضی شیرازی، آیت‌الله دروازه‌ای، آیت‌الله قبله‌ای، آیت‌الله ممقانی، آیت‌الله امامی کاشانی و آیت‌الله صدر و ده‌ها استاد مسلم علوم دینی، عهده‌دار تدریس طلاب در این مدرسه بوده‌اند.»
وصیتی که سبب خیر شد
در آهنی مدرسه علوم دینی شیخ عبدالحسین نیمه باز است. در ایام امتحانات حوزه علمیه، اغلب طلبه‌ها داخل حجره‌ها مشغول مرور درس‌ها هستند. آیت‌الله خسروشاهی کنار میزی با انبوهی کتاب مشغول مطالعه برای تدریس است. او درباره نحوه شکل‌گیری مدرسه و تولیت فعلی آن می‌گوید که از سال 1375 تاکنون تولیت موقوفات و اداره مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین را عهده‌دار است. او درباره شیخ عبدالحسین العراقین می‌گوید: «در زمان قدیم 2 عراق داشتیم. یکی عراق عجم که همین اراک فعلی است و دیگری عراق عرب که کشور عراق خوانده می‌شد. شیخ عبدالحسین عراقی اهل عراق عجم بود و اصالتاً ایرانی است و به‌عنوان عالم دینی دوره قاجار به‌خصوص عصر ناصری شناخته می‌شد. ایشان بعد از قتل امیرکبیر با توجه به وصیت او عهده‌دار ساخت مسجد و مدرسه از ثلث اموال امیرکبیر می‌شود. با توجه به تلاش 3ساله او برای آماده‌سازی این مدرسه و مسجد نتوانست در این مدرسه علوم دینی تدریس کند. چون شخصیت آزاده‌ای داشت و در اغلب مورد غضب شاهان قاجار بود.»
«حسین شهیدی» مؤلف کتاب «سرگذشت تهران» درباره مدرسه شیخ عبدالحسین تهرانی می‌نویسد: «مسجد شیخ عبدالحسین تهرانی (معروف به مسجد آذربایجانی‌ها) واقع در بازار مسجدی است که خود آن مسجد با طرح مشتمل بر مقصوره و گنبدی در ضلع جنوبی و طاق‌نماهای متناسب کوچک در جوانب دیگر و شبستانی در ضلع شرق که با کاشی و آجر مزین شده است. در غرب مسجد شیخ عبدالحسین مدرسه قدیمی علوم دینی با وسعتی نسبتاً زیاد و با همین نام قرار داشت که صحن آن به شیوه 4 ایوان ساخته شده و اتاق‌ها و غرفه‌های محل سکونت طلاب را در اطراف صحن ترتیب داده‌اند.»
یادگار ماندگار
آیت‌الله خسروشاهی با اشاره به محل سابق مدرسه علوم دینی شیخ عبدالحسین می‌گوید: «انتخاب این محل به‌عنوان مسجد و مدرسه آگاهانه صورت گرفت. چون در آن زمان این محل کاروانسرایی بود که در آن مشروبات الکی درست می‌شد. شیخ عبدالحسین با خرید کاروانسرا و اختصاص آن به مسجد و مدرسه توانست خیرات و مبراتی از خود به یادگار بگذارد. با وجود ساخت‌وساز این مدرسه و مسجد در زمان قاجاریه اطلاع دقیقی از آموزش طلاب و چگونکی آن از دوره قاجار تا دوره رضاخان در دست نیست. به این‌ترتیب شیخ عبدالحسین تهرانی و امیرکبیر میخانه را به مسجد تبدیل کردند. در برخی از منابع آمده که افراد بزرگی مثل مرحوم آیت‌الله حاج آقا حسین قمی و مرحوم عطاردی در این مدرسه علوم دینی تحصیل کردند. متأسفانه با سیاست‌های دین ستیزی دوره رضاخان، این محل مدتی به خوابگاه دانشجویان تبدیل شد و دانشجویان در حجره‌ها اسکان یافتند. بنابراین کتابخانه بزرگی که در این مدرسه علوم دینی وجود داشت از بین می‌رود و صرفاً چند جلد چرمی از کتاب‌های قدیمی باقی مانده است.»
تحصیل 140 طلبه در مدرسه
با وجود سرمای صبحگاهی زمستان، برخی طلبه‌ها در محوطه حیاط با هم گرم گفت‌وگو هستند. با آنکه این مدرسه دینی داخل بازار پاچنار واقع شده اما عایق‌بندی قدیمی آن مانع از ورود سر و صدا به داخل مدرسه می‌شود. ضخامت بخشی از دیوارها گاهی به 2متر می‌رسد. در ضلع جنوبی مدرسه مسجدی قرار دارد که همه روزه نمازجماعت به امامت آیت‌الله خسروشاهی و با حضور طلاب و اهالی بازار اقامه می‌شود. پیش از این، مدرسه حدود 50 طلبه داشت که با توجه به حمایت و پرداخت شهریه از سوی آیات اعظام از جمله رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله صافی اکنون در این مدرسه دینی تاریخی 140 نفر طلبه تهرانی و شهرستانی کسب فیض می‌کنند. اغلب طلاب شهرستانی در حجره‌های داخل مدرسه دینی ساکن هستند. هزینه‌های مدرسه علوم دینی از طریق درآمدهای موقوفه مدرسه، کمک برخی از مراجع تقلید و تلاش تولیت فعلی آن تأمین می‌شود.
مباحثه استاد و شاگردان
آیت‌الله خسروشاهی وقتی می‌گوید که زمان تشکیل کلاس درس فرا رسیده است ما هم با اجازه او در کلاس درس خارج، داخل حجره می‌نشینیم و نظاره‌گر مباحثه طلاب و استاد از نزدیک می‌شویم. چند نفر طلبه وارد حجره حاج آقا می‌شوند و بدون معطلی درس «اجتهاد و التقلید» شروع می‌شود. برخلاف کلاس‌های دانشگاهی از همان ابتدا استاد و طلاب درباره مضمون تقلید و اجتهاد و شرایط آن با استاد مباحثه می‌کنند که جالب و دیدنی است.
منبع: همشهری محله
