خلاصه پرسش

چگونه انسان می‌تواند محبوب خداوند واقع شود؟

پرسش

چگونه انسان می‌تواند محبوب خداوند واقع شود؟

پاسخ اجمالی

دوستى با خداوند، به دو صورت متصور است. 1. دوستى بندگان با خداوند و محبوب بودن خداوند؛ 2. دوستى خدا با بندگان و محبوب او واقع شدن. و آنچه مورد سؤال قرار گرفته است، همان صورت دوم است. البته همه موجودات جهان هستى از این نظر که مخلوق و اثر آن ذات اقدس می‌باشند، محبوب او خواهند بود. لکن مراد از حبّى که در آیات و روایات مطرح گردیده است، معناى خاصى است که همان: کنار رفتن حجاب‌ها و صفاى باطن بنده و مورد عنایت و لطف آن ذات اقدس قرار گرفتن است.
در آیات و روایات گاه با عناوین و معیارهاى کلى راه‌هاى محبوب خدا شدن مواجهیم مانند اطاعت و پیروى از رسول گرامى اسلام(ص) و یا دوست داشتن خداوند متعال و یا عمل به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات، و گاه موارد جزئى و مصادیق را از متون اسلامى می‌توانیم استفاده نماییم.
به سخن دیگر؛ ایمان به خدا و روز قیامت و تصدیق انبیا(ع) و نبوت نبى اکرم(ص) و پذیرش ولایت دوازده امام معصوم(‏ع) و اجتناب از کفر و شرک و نفاق و علم و دانش در جانب عقیده؛ و عمل کامل به دین اسلام و عدم تبعیض در عمل به احکام دین، و تبعیت محض و بدون چون و چرا از خدا و رسول(ص) و ائمه(‏ع) و عدم فساد و طغیان و تعدى به دین و خلق خدا و دوستى خدا و پیامبر(ص) در جانب عمل؛ و آراستن نفس و باطن به حالات و ملکات پسندیده و حذف صفات و ویژگی‌هاى ناپسند ظاهرى در جانب اخلاق؛ سبب محبوبیت و تقرب و کسب منزلت در بارگاه ربوبى و نبوى(ص) و علوى(ع) گشته و این به معناى رسیدن انسان به کمال و هدفى است که براى آن آفریده شده است، که همان «قرب عندالله» می‌باشد.

پاسخ تفصیلی

در رابطه با خداوند، دوستى به دو صورت تحقق می‌یابد: 1. دوستى بندگان با خداوند و محبوب بودن خداوند، 2. دوستى خدا با بندگان و محبوب واقع شدن بندگان؛ «یحبهم و یحبونه».[1] آنچه مورد سؤال است همان نوع دوم دوستى؛ یعنى محبوب خداوند قرار گرفتن بندگان است.
پیش از پرداختن به پاسخ سؤال، توجه به دو مطلب ضرورى است:
الف. مقام محبّت و عشق، مقامى بس والا و بلند است و ورود به این بحث، با گستردگى و اهمیتى که دارد، موجب طولانى شدن نوشتار و خروج از مقصد اصلى می‌گردد، به‌ویژه آن‌که آیات و روایات و دعاها و... فراوانى در متون معتبر دینى وجود دارد، که بیان و بررسى آنان، مستلزم تدوین کتابى مستقل خواهد شد.
ب. خداوند متعال ذات و جمال خویش را دوست دارد، از این‌رو؛ مخلوقات و آثار خود را که جلوه جمال خویش است، دوست دارد چنان‌که در حدیث قدسى آمده: «کنت کنزاً مخفیاً فاحببت ان اعرف، فخلقت الخلق لکى اعرف».[2]
گنج مخفى بد ز پرّى چاک کرد
خاک را روشن‌تر از افلاک کرد[3]
اساس خلقت جهان هستى، حبّ و عشق ذات حضرت حق به ذات خویش است. خواست تا جمال خویش آشکار گرداند، آفرینش را آینه جمال خود گردانید. عبدالرحمان جامى -از عارفان قرن نهم-، چنین می‌گوید:
در آن خلوت که هستى بی‌نشان بود
به کنج نیستى، عالم نهان بود
وجودى بود از نقش دوئى دور
ز گفتگوى مائى و توئى دور
جمالى مطلق از قید مظاهر
به نور خویشتن، بر خویش ظاهر
جمال اوست هر جا جلوه کرده
ز معشوقان عالم بسته پرده
پس همه موجودات جهان، محبوب خداوند متعال می‌باشند،[4] لکن آنچه در این مقام مورد بحث قرار گرفته است، محبوب بودن انسان‌ها است به معناى خاص آن، که در ادامه سخن بیان خواهد گردید.
امکان محبوب و مجذوب خدا شدن 
خداوند مهربان در پیام و دستور خویش به پیامبر اسلام(ص)، خبر از امکان محبوب خداوند قرار گرفتن بندگان و مؤمنان می‌دهد:
«قل ان کنتم تحبون الله فاتّبعونى یحببکم الله»؛[5] به مردم بگو: اگر محبّ و دوست خدایید، پیرو من (پیامبر) باشید تا محبوب خدا شوید.
در سوره مائده: «یحبهم و یحبونه»؛[6] دوست می‌دارد ایشان را و آنان هم او را دوست می‌دارند.
در حدیث قدسى است که؛ «لو علم المدبرون کیف اشتیاقى بهم لماتوا شوقاً»؛[7] اگر آنان که از من روى گردانیده‌اند می‌دانستند میزان اشتیاق و محبت مرا به خودشان، از فرط اشتیاق، جان می‌باختند.
در حدیث قدسى معروف و معتبر است که امام صادق(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌فرماید که خداوند فرمود: «...انه لیتقرب الىّ بالنافلة حتى اُحبّه...»[8] که بنده صالح به وسیله مستحبات و اعمال نیک، قرب الهى پیدا نموده و محبوب حق تعالى واقع می‌شود.
معناى محبوب خدا شدن
دوستى خدا با خلق و محبوب آن ذات جمیل قرار گرفتن، داراى معانى متفاوتى می‌تواند باشد لکن به معنا و مفهومى که محبت و علاقه در انسان‌ها به کار می‌رود، نمی‌باشد. ولى آنچه در این مجال می‌توان گفت این است که؛ بر اثر این دوستى، خداوند پرده را بر می‌دارد تا دوستان او بتوانند حضرت الهى را با چشم قلب مشاهده نمایند و تقرّب به او پیدا کنند. و این منظور از ازل مورد توجه آن ذات اقدس بوده که باطن چنین بنده‌اى را پاکیزه سازد تا غیر او در آن جاى نگیرد و موانع میان او و بنده‌اش را برطرف سازد تا جز حق نشنود و سخنى جز از او استماع ننماید و جز او از چشم باطنى او، از چشم دیگرى نبیند و به غیر از زبان حق از زبان دیگرى سخن نگوید.[9]
راه‌هاى محبوب خدا شدن
مهم‌ترین راه کسب محبوبیت در پیشگاه خداوند این است که؛ انسان به طور تفصیل بداند آن ذات اقدس یگانه چه امورى را می‌پسندد و مورد تأیید و رضایت او است تا با بر آورده کردن آنها و عمل به اوامر او، توجهات و عنایات او را به خود جلب کرده و کم کم خود را به او نزدیک نماید، چنان‌که براى حفظ محبوبیت خویش نیز، ناچار باید این روند را تا آخر عمر خویش ادامه داد و نیز باید بداند که آن ذات اقدس از چه امورى کراهت دارد و چه امورى سبب سخط و غضب و لعن او می‌گردند و مورد نهى او واقع شده‌اند، تا از آنها اجتناب کند و اگر بدان‌ها گرفتار است، خود را از آنها نجات دهد تا محبوب درگاه حق واقع شود و لازم است این شیوه را نیز تا پایان عمر ادامه دهد، تا مطرود و منفور و مورد غضب و لعن آن ذات اقدس نشود.
آن‌گونه که بیان گردید آسان‌ترین راه کسب این معرفت، آشنایى و مراجعه به قرآن کریم و روایات معصومین(‏ع) است؛ زیرا قرآن کلام مصون از تحریف بوده و خداوند متعال بیانگر تمامى امورى است که محبوب او هستند و ایمان و عمل سبب محبوبیت در پیشگاه او و غرق شدن در رحمت او می‌شود و نیز بیانگر امورى است که اعتقاد یا عمل یا اتصاف به آنها سبب غضب خداوند و طرد شدن از درگاه او و سقوط در درکات جهنم می‌شود؛ و اگر انسان کاملاً خود را در عقیده و عمل و اخلاق با قرآن منطبق نماید و در این راستا از سیره نبوى(ص) و امامان معصوم(ع) الگو بگیرد، به این مقصود و مطلوب؛ یعنى محبوبیت عندالله و نجات از غضب و سخط و لعن الهى دست یافته است. آیات و روایات، گاه با عناوین و معیارهاى کلى، راه‌هاى محبوب خدا شدن را بیان می‌نمایند، گاه موارد جزئى و مصادیق را در پیش روى سالکان راه کمال قرار می‌دهند. معیارهاى کلى مانند:
1. پیروى از پیامبر اکرم(ص): آن‌گونه که اشاره گردید خداوند کریم شرط محبوب شدن بنده خویش را پیروى از پیامبر و رسول خویش می‌داند، و فرمود: «به مردم بگو: اگر محبّ و دوست خدایید، پیرو من (پیامبر) باشید تا محبوب خدا شوید».[10] از این‌رو؛ در این آیه، معیار و ضابطه کلى محبوب خدا شدن را اطاعت و پیروى از رسول - خواه گفتار ایشان، خواه عمل ایشان – می‌داند و در آیات فراوانى از قرآن مجید به این پیروى و متابعت دستور فرموده است: «ما آتاکم الرسول فخذوه و...»،[11] «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول...»[12] و «اطیعوا الله و رسوله و لا تنازعوا...».[13]
2. انجام فرائض و نوافل و مستحبات: در احادیث متعدد و معتبرى که به نام احادیث قرب فرایض و قرب نوافل شناخته شده، راه‌هاى محبوب خدا شدن را انجام واجبات و مستحبات ذکر نموده است. بررسى و استفاده کامل از این‌گونه احادیث و بیان تفاوت قرب فرایض و قرب نوافل موجب اطاله سخن و پراکندگى مطالب خواهد شد، لکن فقط به نمونه‌اى از آنان بسنده کرده و با بررسى متون دینى به موارد جزئى که سبب جلب محبت الهى می‌گردد، سخن را پایان می‌بخشیم.
در حدیثى از امام صادق(ع) است که از پیامبر(ص) نقل فرمود: «خداوند عزّ و جلّ فرمود: بنده من به چیزى محبوب‌تر از آنچه بر او واجب نمودم، تقرّب نمی‌جوید و همانا پیوسته به وسیله نافله و مستحبات به حضرت من تقرّب پیدا می‌کند تا به درجه‌اى که او را دوست می‌دارم، می‌رسد. و هنگامى که او را دوست داشتم، در این حال گوش او خواهم شد که با آن می‌شنود و چشم او خواهم بود که با آن می‌بیند و زبان او خواهم گشت که با آن سخن می‌داند، و دست او می‌شوم که با آن کارها را انجام می‌دهد...».[14] شبیه این روایت، از امام باقر(ع) نیز نقل گردیده است.[15]
با دقت در این‌گونه روایات و بررسى آیات؛ نتایج و ثمراتى هم که بر اثر محبوب خدا واقع شدن بندگان به دست می‌آید، کاملاً روشن می‌گردد. که در مجموع، پیدایش صفاى باطنى و رفع حجاب‌ها و موانع و رسیدن به مقام قرب الهى که همه از فضل و لطف آن ذات یگانه است، نتیجه و ثمره این محبت خواهد بود.[16]
«ایمان» خود به عنوان ثمره این محبت الهى در روایتى از پیامبر(ص) نقل شده است که فرمود: «ان الله یُعطى الدنیا من یُحبّ و من لایحبّ و لایعطى الایمانَ الاّ من یحبّ»؛[17] خداوند دنیا را به کسى که دوست دارد و یا ندارد، می‌بخشد، ولى ایمان را به کسى که دوست دارد، اعطا می‌نماید؛ زیرا که نظر محبوب به محب، اظهار التفات و لطف است به او که در نتیجه، محبّت محبّ به محبوب بیشتر می‌شود و او را از خود بی‌خودتر می‌نماید. از این‌روست که در دعاى ندبه، می‌خوانیم: «اللهم و اقبل الینا بوجهک الکریم و اقبل تقربنا الیک و انظر الینا نظرة رحیمة، نستکمل بها الکرامة عندک ثم لاتصرفها عنّا بجودک...»؛ [18] اى خدا! بر ما به وجه کریم خود رو نما و تقرّب ما را به سوى خود بپذیر و بر ما به نظر رحمت [و لطف] نظر نما تا کرامت نزد تو را بدان وسیله، کامل کنیم و به کرمت، نظر لطف خویش را از ما مگردان.
از مطالب گذشته، بعضى راه‌هاى کلى کسب محبت الهى نسبت به بندگان روشن گردید، حال به برخى از موارد جزئى اشاره می‌گردد که در آیات قرآن، به عنوان «اعمال پسندیده و محبوبان عندالله» معرفى شده‌اند:
ایمان، اطاعت از خدا و رسول، سرعت به سوى خیرات و جبران خطاها و طلب غفران از خداوند، انفاق در راه خدا به صورت آشکار و پنهان، فرو خوردن خشم و عفو از لغزش‌هاى مردم و نیکوکارى با آنان، کسانى که دائماً به یاد خدا هستند و بر کار خطاى خویش اصرار نمی‌کنند و ربا نمی‌خورند،[19] بر خدا توکل می‌کنند و در برابر ناملایمات صابر و شکیبا هستند و زبان به گلایه نمی‌گشاید، با مردم مشورت می‌کنند و با مردم به نرمى و ملاطفت رفتار می‌کنند.[20] تقوا پیشه‌اند و به عهد و پیمانى که با خدا و رسول(ص) و ولىّ خدا و یا مردم می‌بندند، پایبند هستند،[21] با توبه و اخلاص و تقوا خود را تطهیر می‌کنند و از آلودگی‌ها و هرزگی‌ها برکنارند،[22] چشم و گوش و زبان و شکم و فرج خود را از استفاده‌هاى نابجا حفظ می‌کنند،[23] به پدر و مادر خود احترام گذاشته و حرمت ارحام را نگه می‌دارند،[24] از بزرگان دین به خصوص پیامبر اکرم(ص) به نیکى و با احترام و درود یاد می‌کنند،[25] و اگر مسئولیتى یابند و به حکومت و قضاوت بپردازند، دادگر و عادل‌اند،[26] بر آنچه در راه خدا خرج کرده‌اند افسوس نمی‌خورند و اگر به مالى و مکنتى و حکومتى می‌رسند مغرور نمی‌شوند[27] اهل بذل مال و جان در راه اویند.[28]
در روایات نیز مواردى را براى جذب محبت الهى می‌توان مشاهده کرد: به آنچه نزد خداوند مرغوب است، رغبت نمودن،[29] پیامبر اکرم(ص) و آل او را دوست داشتن،[30] خدا را دوست داشتن،[31] به سراغ علم و دانش رفتن،[32] تهلیل و تکبیر فراوان گفتن،[33] مداومت و تعجل در عمل نمودن،[34] و... .
در مقابل، گروه‌هاى ذیل به عنوان «مبغوضان»، «ملعونان» و «مطرودان» درگاه خداوند معرفى شده‌اند:
کافران،[35] مشرکان،[36] منافقان،[37] مستکبران،[38] لجبازان ستیزه‌جو[39] و فخرفروشان گردنکش که به خود می‌نازند،[40] از حریم خود تجاوز کرده و حقوق الهى و حقوق مردم را رعایت نمی‌کنند،[41]خوشگذران و رفاه طلب[42] و اسراف‏گرند،[43] در زمین فساد بر پا می‌کنند،[44] از مال خود به طور صحیح و در راه خدا استفاده نمی‌کنند و بخل و حسد و کینه می‌ورزند،[45] پیمان‌شکن بوده و با کفار و دشمنان دین طرح دوستى و همکارى می‌ریزند،[46] خیانتکار و ناسپاسند،[47] از کشتن مؤمنان و انبیا و اولیاى الهى دریغ نمی‌کنند،[48] و اهل گناه و عصیان و طغیان هستند،[49] بر خود و بر مردم ستم روا می‌دارند و حقوق الهى را رعایت نمی‌کنند،[50] اهل تنبّه و تذکر و پشیمانى و توبه و دعا و تضرع به درگاه الهى نیستند و در مقابل خدا نیز گردنکش و مغرورند،[51]به تحریف دین پرداخته،[52] از شیطان و طاغوت تبعیت کرده،[53] راه هدایت مردم را مسدود می‌کنند و در بین اهل دین تفرقه افکنده و آنها را منحرف می‌کنند،[54] بد دهن بوده و به گفتار خود در عمل پایبند نیستند،[55] و خدا و رسول(ص) و اولیاى الهى و مؤمنان را با عملکرد و گفتار خود آزار می‌دهند،[56] از جهاد در راه خدا و بذل جان و مال در راه خدا فرارى و بهانه‌جو هستند،[57] اهل گناه و ناسپاس[58] و تابع فاسقان[59]می‌باشند، اهل عمل صالح و ایمان به خدا و رسول(ص) و ولىّ خدا نیستند و از ایشان می‌برند و به دشمنان ایشان می‌پیوندند.[60]
حال اگر واقعاً در پى جلب رحمت و عنایات حق و محبوبیت نزد او هستیم باید با عزمى راسخ خود را از گروه دوم جدا کرده و به گروه اول بپیوندیم و با امر به معروف و نهى از منکر و ترویج و تبلیغ و دفاع از کیان اسلام و مسلمانان و حریم تشیع، هم خود از خدا راضى شویم و هم خدا را از خود راضى کنیم، هم خدا و نبى(ص) و ولىّ را دوست بداریم و هم محبوب ایشان واقع شویم.[61]

[1]. مائده، 54.

[2]. بحار الانوار، ج 84، ص 198.

[3]. مولوی، مثنوی.

[4]. ر.ک: ابن سینا، اشارات و تنبیهات، ج 3، ص 359 - 363؛ صدرالمتألهین، اسفار، ج 7، ص 148 - 160.

[5]. آل عمران، 31.

[6]. مائده، 54.

[7]. بهارى، محمد، تذکرة المتقین، ص 134.

[8]. کلینى، کافى، کتاب الایمان و الکفر، باب من اذى المسلمین و احتقرهم، ج 7، ص 253؛ بحار الانوار، ج 70، کتاب الایمان والکفر؛ مکارم الاخلاق، ص 16.

[9]. فیض کاشانى، ملا محسن، اخلاق حسنه، ص 238 - 239.

[10]. آل عمران، 31.

[11]. حشر، 7.

[12]. نساء، 59.

[13]. انفال، 46.

[14]. کلینى، الکافى، ج 2، ص 352.

[15]. همان.

[16]. اخلاق حسنه، ص 238.

[17]. فیض کاشانى، ملا محسن، محجة البیضاء، ج 8، ص 64.

[18]. محدث قمى، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، دعاى ندبه.

[19]. آل عمران، 130، 136، 146 و 148.

[20]. آل عمران، 3، 146، 159 و 160.

[21]. آل عمران، 76؛ توبه، 4 و 7.

[22]. توبه، 108؛ بقره، 222.

[23]. مؤمنون، 1 - 11؛ نور، 30 - 31؛ احزاب، 70 - 71.

[24]. لقمان، 14 - 15.

[25]. احزاب، 56؛ حجرات، 2 و 5.

[26]. حجرات، 9؛ مائده، 42.

[27]. حدید، 23.

[28]. صف، 4؛ آل عمران، 154 و 158.

[29]. بحار الانوار،ج 70، ص 70.

[30]. همان، ج 57، ص 198.

[31]. همان، ج 70، ص 18.

[32]. همان، ص 304.

[33]. محجة البیضاء، ج 2، ص 275.

[34]. بحار الانوار، ج 71، ص 216 و ص 322.

[35]. بقره، 89 و 90؛ روم، 45؛ آل عمران، 32.

[36]. لقمان، 13.

[37]. فتح، 6؛ توبه، 38 تا آخر سوره.

[38]. نحل، 23.

[39]. شورى، 16؛ اعراف، 71.

[40]. حدید، 23؛ نساء، 36؛ لقمان، 18.

[41]. بقره، 190؛ اعراف، 55.

[42]. قصص، 76.

[43]. اعراف، 31؛ انعام، 141.

[44]. قصص، 77؛ طه، 81؛ مائده، 64؛ بقره، 205.

[45]. همان.

[46]. مائده، 50، 63 و 80؛ رعد، 20 و 25.

[47]. حج، 38؛ انفال، 58؛ نساء، 107.

[48]. نساء، 93؛ آل عمران، 112؛ بقره، 61.

[49]. حجرات، 7.

[50]. شورى، 40؛ آل عمران، 57 و 140.

[51]. اعراف، 55.

[52]. مائده، 78؛ هود، 18.

[53]. هود، 59 و 60؛ نساء، 48، 54، 115، 118؛ احزاب، 64 و 68.

[54]. اعراف، 44 و 45.

[55]. صف، 2 و 3؛ حجرات، 11 و 12؛ نور، 23؛ نساء، 148.

[56]. احزاب، 57 و 58.

[57]. انفال، 16.

[58]. بقره، 276.

[59]. هود، 59 و 60.

[60]. رعد، 20 و 25.

[61]. فجر، 28؛ آل عمران، 31.

خلاصه پرسش

چگونه می‌شود دروغ‌گو یا راست‌گو بودن شخص مدعی وحی را در ادعایش (ادعای وحی و رسالت) تشخیص داد؟

پرسش

چگونه می‌شود دروغ‌گو یا راست‌گو بودن شخص مدعی وحی را در ادعایش (ادعای وحی و رسالت) تشخیص داد؟

پاسخ اجمالی

1. وحى در لغت به معناى «انتقال مطلبى به صورت سریع و مخفى» می‌باشد، اما در اصطلاح به آن «شعور و درک ویژه‌اى که مختصّ انبیا است و کلام خدا را بدون واسطه یا با واسطه می‌شنود» اطلاق می‌گردد.
2. وحى به معناى لغوى آن، نه تنها براى انسان‌هایى که پیامبر نیستند، به کار می‌رود، بلکه در مورد حیوانات و جمادات و... نیز اطلاق گردیده است. چنان‌که در فرهنگ قرآنى، در الهام به مادر حضرت موسى(ع)، و امور غریزى؛ مثل لانه‌سازى زنبور عسل، یا امور تکوینى؛ مثل گردش آسمان و زمین، وحى گفته شده است.
3. برخى عرفا نیز ادعاى «وحى» داشته‌اند که مرادشان وحى به معناى لغوى یا همان الهام قلبى است و وحى اصطلاحى مخصوص انبیاء(ع) است، ولى الهام شامل سایرین نیز می‌شود.
4. اگر کسى ادعاى وحى همراه با نبوت و رسالت نماید راه شناخت صدق گفتارش در وهله اوّل «معجزه» می‌باشد.
5. معجزه عملى خارق العاده است که خارج از حدود قدرت بشرى و قوانین تعلیم و تعلّم است، که شخص مدعى نبوت آن عمل را در جهت اثبات ادعاى رسالت خود و همراه با درخواست مقابله دیگران (تحدّى) از خود نشان می‌دهد؛ مانند اژدها شدن عصاى حضرت موسى(ع) و یا زنده کردن حضرت عیسى(ع) مردگان را، و یا مثل قرآن مجید که معجزه پیامبر خاتم(ص) است. از این‌رو؛ اگر کسى به دنبال ارایه عمل خارق العاده خود، ادعایى ننماید، این عمل او معجزه نخواهد بود و «کرامت» یا... می‌تواند باشد. نیز اگر عمل خارق العاده‌اى مطابق با مدعاى او نباشد، اعجاز تلقى نمی‌گردد.
6. وجه دلالت معجزه بر صدق ادعاى نبوت و وحى، به این صورت است که: هم معجزه و هم وحى هر دو از امور خارق العاده و غیبى می‌باشند، اما وحى چیزى نیست که قابل مشاهده، براى دیگران باشد، و دیدن فرشته وحى براى غیر انبیا میسّر نیست. از این‌رو؛ پیامبران با اظهار معجزه، که آن نیز امرى مستند به غیب و ماوراى قدرت بشرى است، اثبات کرده‌اند که به منبع لایزال غیبى الهى اتکا و اتصال دارند. و از آن‌جا که «حکم الامثال فیما یجوز و فیما لایجوز واحد» می‌توان نتیجه گرفت که ادعاى پیامبران در مورد نزول وحى به آنان درست و صحیح است.
7. ظهور معجزه به دست مدعى کاذب نبوت، محال است؛ زیرا با حکمت و هدایت خداوند منافات دارد و اظهار معجزه به دست چنین شخصى باعث گمراه شدن مردم می‌گردد؛ چرا که وظیفه مردم یا پذیرفتن ادعاى نبوت هر شخص است که این امر سبب هرج و مرج و زیاد شدن مدعى دروغین وحى و نبوت می‌شود، یا تکذیب هر مدعى نبوت، که این هم با هدف ارسال رسل و هدایت مردم منافات دارد؛ و یا باید معیارى براى تشخیص نبى از سوى خداوند براى مردم معین گردد که مدعى راستین و دروغین مشخّص گردد، که این معیار، همان «معجزه» است.
8. راه‌هاى دیگرى براى شناخت صدق مدعى نبوت وجود دارد که از جمله آنها: بررسى محتواى وحى از جهت تناقض درونى، و نیز از جهت تنافى با عقل و فطرت می‌باشد. پس ادعاى مطلبى به نام وحى که مخالف مسلمات عقل یا فطرت باشد، محکوم به کذب است. چنان‌که اگر بین فقرات مختلف یک وحى یا بین دو وحى تعارض بود، دلیل بر کذب آن مدعى نبوت است.
9. بررسى رفتار شخص مدعى نبوت از جهت سلامت اخلاقى و روانى و رفتارى، می‌تواند راهى براى صدق گفتار مدعى نبوت محسوب گردد.
10. معرفى و بشارت پیامبر پیشین و یا معاصر، و حتى تصریحات کتب الهى راه‌هاى دیگرى براى شناخت پیامبر است، و در خصوص پیامبر اسلام(ص) این‌گونه است.

پاسخ تفصیلی

معنای «وحی»
«وحى» یک معناى لغوى دارد و یک معناى اصطلاحى.[1] معناى لغوى وحى «انتقال مطلبى به صورت سریع و مخفیانه به مخاطب»[2]می‌باشد که شامل «الهام قلبى» نیز می‌شود. اما معناى اصطلاحى «وحى»، «شعور و درک ویژه و باطنى است (نه تفکر عقلى) که جز آحادى از افراد انسانى که مشمول عنایات الهى قرار گرفته‌اند (یعنی پیامبران)، کسى به آن راه نمی‌یابد و از حواس ظاهره پوشیده است».[3]
وحى به معناى لغوى نه تنها براى انسان‌هاى معمولى پیش می‌آید، بلکه براى سایر جانوران و یا حتى موجوداتى که در ظاهر بدون ادراک هستند (جمادات) قابل حصول است. چنان‌که در فرهنگ قرآن حالت‌هاى غریزى که براى زنبور عسل وجود دارد که لانه می‌سازد و عسل تولید می‌کند به عنوان یک وحى از طرف خالق مطرح شده است؛[4] یا الهامى که به مادر موسى(ع) شد که براى نجات فرزندت، او را در صندوقى گذار و در نیل رها کن، به عنوان یک وحى ذکر شده است.[5] چنان‌که خداوند به آسمان و زمین نیز وحى می‌فرستد.[6]
برخى از عرفا نیز ادعاى وحى کرده‌اند که ظاهراً همان معناى «لغوى»، یا «الهام قلبى» و نوعى «کشف و شهود» مراد می‌باشد.
ابن عربى می‌گوید: «...تسلط وحى بر نفس کسى که به او وحى می‌شود، بسیار قوی‌تر است از تسلط طبع او که عین نفس مخاطب است. خداوند فرموده: "من به وى از رگ گردن نزدیک‌تر هستم".[7] پس تو اى ولى! هرگاه گمان کردى، خدا به تو وحى کرده، نگاه در نفس خود کن، ببین حالتى از تردید یا مخالفت در درون خود دارى یا نه؟ اگر هنوز براى تو تدبیر و تفکر و تحلیل باقى مانده است، بدان که صاحب وحى نیستى و به تو وحى نرسیده است؛ ولى هرگاه آنچه به تو می‌رسد، تو را به کلى از میان برداشته و تو را نابینا و ناشنوا گردانده و میان تو و فکر و تدبرّت حایل گشته، و فرمانش را تمام و کمال به تو می‌راند، بدان که به تو وحى رسیده است».[8]
البته سخن در این وادى فراوان است که مجال دیگرى را می‌طلبد، و فقط به نقل سخنان برخى از حکما و عرفا بسنده می‌شود. صدرالمتألهین شیرازى(ره) در کتاب «مفاتیح الغیب» بعد از بیان راه‌هاى تحصیل علم (تعلّم و کسب، جذبه و بخشش) و این‌که تعلیمِ ربانىِ بدون واسطه، به دو صورت محقق می‌شود که نوع اوّل، القاى وحى و نوع دوم، الهام می‌باشد، چنین می‌فرماید: «...خلاصه آن‌که الهام از امورى است که انبیا(ع) و اولیا همگى در آن مشترک‌اند، لکن وحى، مخصوص به انبیا است؛ زیرا که متضمن نبوت و رسالت است».[9] و در ادامه، فرق وحى و الهام را به گونه‌اى دیگر ذکر نموده، نقشِ واسطه را در تلقى الهام و وحى بیان می‌نماید.[10]
قیصرى نیز در مقدمه «فصوص الحکم» ابن عربى، به بیان تفاوت الهام و وحى پرداخته و بعد از ذکر تفاوت‌هایى، می‌گوید: «... وحى از ویژگی‌هاى نبوت است... و الهام از خواص ولایت است و...».[11]
بنابراین ممکن است، در هر زمانى کسى ادعاى وحى کند، اما باید مشخص شود که منظور او وحى اصطلاحى است و ادعاى «نبوت» دارد، یا این‌که مراد او رسیدن به مراتبى از کشف و شهود است و به او الهاماتى می‌شود؟ در فرض دوم، او یک «عارف» است نه یک پیامبر و براى صدق گفتارش باید به مطالبى که در این زمینه نگاشته شده، مراجعه نمود.
اما اگر منظور او، وحى اصطلاحى است و ادعا می‌نماید که فرشته وحى بر او نازل می‌شود و کلماتى از جانب خدا براى او می‌آورد، آن‌گاه این بحث کلامى پیش می‌آید که راه شناخت یک پیامبر چیست و چگونه باید یک «نبى» را از «متنّبى» تشخیص داد؟
ظاهراً مراد سؤال کننده هم همین است و  هدف، دانستن راه‌هاى صدق ادعاى نبوت می‌باشد، از این‌رو؛ سؤال را به این صورت می‌توان مطرح کرد: اگر کسى ادعاى نبوت کند، از چه راه‌هایى صدق ادعایش معلوم می‌شود؟
اگر کسى ادعاى وحى و نبوت و رسالت از طرف خداوند متعال نماید، براى صدق گفتار خود می‌بایست نشانه و دلیل و شاهدى ارایه نماید؛ زیرا «وحى» براى دیگران، امر محسوسى نیست و فرشته وحى را نیز جز پیامبر، کس دیگرى نمی‌بیند و نشانه‌اى از او براى کسى ظاهر نمی‌گردد. اثبات این امر خارق العاده که دیدنى نیست، نیازمند یک امر خارق العاده دیگر است که دیدنى باشد (معجزه)، تا کسانى که معجزه را مشاهده می‌کنند، باور کنند که شخص مدعى نبوت، اتصال به یک منبع فوق العاده از جهت نیروهاى مادى دارد و با تکیه بر آن قدرت غیر عادى و غیر مادى، وحى بر او نازل می‌شود و او با خدا رابطه دارد، و صاحب معجزه، کارهایى می‌توان انجام بدهد که انسان‌هاى دیگر از انجام آن عاجزاند و در نتیجه کلامش را بپذیرند.
از این بیان معلوم می‌شود این‌که هر امّتى از پیامبر خود درخواست معجزه را داشته‌اند، خواسته بحقّى بوده و پیامبران هم این خواسته را، اجابت نموده و معجزه و آیات و بینات آورده‌اند: «ما انبیا(ع) را با بینات (معجزات و ادله و شواهد زنده) فرستادیم و همراه هر پیامبرى، کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم حق و باطل را با میزان الهى بسنجند و به قسط و عدل قیام کنند».[12]
تعریف معجزه
براى معجزه، تعاریف متعددى بیان شده است، لکن با چشم‌پوشى از برخى نکات، در تعریف معجزه می‌توان گفت: «کار ویژه و خارق العاده‌اى است که تنها فرستادگان الهى توان انجام آن‌را دارند و بشر عادى حتى اگر تمام قواى خود را به کار گیرد، از آوردن مثل آن عاجز و ناتوان است».[13]
با توجه به تعریف معجزه ویژگی‌هایى را براى آن می‌توان به دست آورد: اوّلاً، معجزه همان‌طور که از نامش برمی‌آید، امرى است که دیگران را به «عجز» وا می‌دارد و عجز دیگران را نشان می‌دهد؛ یعنى عملى است خارق العاده و خارج از حدود قدرت بشرى و قوانین معهود تعلّم و تعلیم،  ثانیاً، معجزه به گونه‌اى است که مخاطبان نبى تشخیص می‌دهند که ظهور این عمل مستند به یک سبب غیر مغلوب است و نمی‌شود آن‌را باطل کرد یا از بین برد... .[14]
به عنوان مثال؛ می‌توان به زنده شدن مردگان توسط حضرت عیسى(ع) اشاره نمود که این عمل، هم خارق العاده بود، و هم همراه با ادعاى نبوت و رسالت از طرف خدا، و هم براى اثبات عجز دیگران از آوردن مثل آن، و هم مستند به سبب غیر مغلوب بود.
ظهور این‌گونه اعمال از طرف پیامبران دلیل روشنى است بر این‌که وحى - که آن نیز امرى غیر عادى است - قابل تحقق است، و بر اساس قاعده معروف «حکم الامثال فیما یجوز و فیما لایجوز واحد»،[15] می‌توان نتیجه گرفت: همان‌طور که به یارى یک قدرت غیبى می‌شود عصایى را اژدها کرد، سخن خدا را نیز می‌توان از غیب گرفت، هم خود به آن علم پیدا کرد، و هم دیگران را با آن آشنا نمود.
بنابراین، مهم‌ترین راه براى شناخت صدق کسى که ادعاى وحى و نبوت می‌کند، «معجزه» است و می‌توان با استناد به وقوع معجزه به دست کسى که ادعاى پیامبرى دارد، به او ایمان آورد و دعوتش را پذیرفت. و در حقیقت معجزه راهى است که حجت را بر مردم تمام می‌کند و راه را بر عذر تراشى غیر مؤمنان نسبت به دعوت پیامبران مسدود می‌نماید.
ممکن است سؤال شود؛ آیا محال است کسى به دروغ ادعاى نبوت کند، ولى معجزه از او صادر شود؟
پاسخ این است که؛ هرچند این امر محال عقلى نیست، اما از خداوند متعال که داراى اسما و صفات پسندیده مانند: هادى، حکیم، مهربان و... است، به حق باید این انتظار را داشت که معجزه را به دست مدعى دروغین نبوت جارى نسازد تا مردم به گمراهى دچار نگردند. به عبارت دیگر؛ یا باید سخن هر مدعى پیامبرى را شنید و به او ایمان آورد، که باعث هرج و مرج و ظهور پیامبران بی‌شمار می‌شود و یا باید سخن هیچ مدعى پیامبرى را نشنید و آنها را تکذیب کرد، که این خلاف غرض الهى که هدایت و ایمان بندگان است می‌باشد، و یا باید راهى را براى شناخت انبیاى واقعى و صادق بازگذاشت که همانا «ظهور معجزه به دست مدعى صادق نبوت» است که بدین وسیله غرض هدایت و سعادت و نجات انسان‌ها قابل تأمین است.
به همین جهت بعضى از متکلمان تنها راه شناخت پیامبر را، ارایه معجزه از طرف وى، دانسته‌اند،[16] هرچند که مناسب‌تر است بگوییم مهم‌ترین و مطمئن‌ترین طریق براى شناخت صدق مدعى رسالت و نبوت، معجزه می‌باشد؛ زیرا راه‌هاى دیگرى براى اثبات صدق مدعى نبوت وجود دارند. از مهم‌ترین آنها، بررسى محتواى وحى از جهت تناقض درونى و نیز از جهت تنافى با عقل و یا فطرت می‌باشد؛ یعنى اگر شخصى ادعاى رسالت نمود و مطالبى را به عنوان «وحى» عرضه داشت که با مسلمات عقلى تناسبى نداشت یا خلاف فطرت پاک و سلیم بود، کذب آن مدعى رسالت معلوم می‌گردد.[17] نیز اگر مشاهده گردید که میان مطالب مختلفى که به عنوان وحى بیان می‌دارد، تعارض و تناقض وجود دارد، دروغ‌گو بودن آن مدعى روشن می‌شود. چنان‌که در قرآن مجید آمده است: «آیا در قرآن تدبّر نمی‌کنند و حال آن‌که اگر از جانب غیر خدا بود در آن اختلافات زیادى می‌یافتند».[18]
نیز بررسى رفتار خود شخص مدعى نبوت تا حدّى براى تکذیب یا تصدیقش کارگشایى دارد. اگر مدعى نبوت، خود به مطالبى که به عنوان وحى مطرح می‌کند، عمل نمی‌کند، یا در گفتارش صادق نیست، یا اعمال نفرت‌انگیز انجام می‌دهد، یا چشم طمع به جان و مال مردم دارد، یا حب ریاست و شهرت و... دارد، تمامى اینها منافات با مقام نبوت دارد و موجب تکذیب وى می‌گردد.
راه دیگر براى شناخت پیامبر، معرفى و بشارت پیامبر پیشین و یا معاصر می‌باشد. از این‌رو؛ ممکن است در مواردى بدون اعجاز هم، حجت بر مردم تمام شود. گرچه در این خصوص نیز، این‌گونه نبوت، متّکى بر اعجاز پیامبر قبلى و یا هم عصر می‌باشد.
در برخى موارد؛ انبیایى وجود داشته‌اند که معاصر هم بوده و وجود معجزه براى یکى، کافى است که پیامبرى دیگرى را تصدیق نماید؛ مثلاً حضرت ابراهیم و لوط(ع) همزمان بودند و پیامبر هم بوده‌اند. وقتى نبوت حضرت ابراهیم(ع) ثابت شود، اگر ایشان بفرماید که حضرت لوط(ع)، پیامبر است، حجّت بر مردم تمام است و مردم با این راه، از نبوت آن رسول الهى، آگاه می‌گردند.[19]
نبوت پیامبر عظیم الشان اسلام نیز، از مواردى است که بشارت‌هاى متعددى از انبیاى گذشته را همراه دارد -افزون بر ارایه معجزات فراوان از طرف پیامبر اکرم(ص)- عده‌اى به گونه‌اى که فرزندان خود را می‌شناختند، ایشان را می‌شناختند و می‌دانستند پیامبر است: «یعرفونه کمایعرفون ابناءهم»[20] و قبل از مبعوث شدن ایشان نیز، حضرت عیسى(ع) با ذکر نام مبارک پیامبر اسلام(ص)، به آمدن ایشان بشارت داده است: «و اذ قال عیسى بن مریم یا بنى اسرائیل انى رسول الله الیکم... و مبشراً برسول یاتى من بعدى اسمه احمد، فلّما جائهم بالبینات قالوا هذا سحر مبین».[21]
و پایان سخن این‌که؛ بشارت‌ها و صفات مربوط به رسول خاتم(ص) که در تورات و انجیل موجود بوده و هست، راه دیگرى براى شناخت انبیاى الهى می‌باشد، و آیات قرآن کریم به آن تصریح دارند؛ مانند: «الذین یتبعون الرسول النبى الامى الذى یجدونه مکتوباً عندهم فى التوراة و الانجیل»[22] و بعضى آیات دیگر.[23]
براى آگاهى فزون‌تر از تصریحاتى که در زمینه نبوت پیامبر گرامى اسلام(ص) وجود دارد، به تورات و انجیل و کتاب‌هایى که در این موضوع نگاشته شده، می‌توان مراجعه نمود.[24]

[1]. ر. ک: «وحى و کیفیت آن»، سؤال 88.

[2]. راغب اصفهانى، مفردات، کلمه «وحى»، ص 515.

[3]. ر. ک: طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 159، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم.

[4]. نحل، 68.

[5]. طه، 38؛ قصص، 7.

[6]. فصلت، 11 و 12 ؛ زلزال، 5.

[7]. ق، 16.

[8]. ابن عربى، محیى الدین، الفتوحات المکیة، ج 2، ص 78، مصر، دار العربیة الکبرى.

[9]. ر. ک: مفاتیح الغیب، ج 1، ص 224 - 221.

[10]. همان، ص 224.

[11]. قیصرى، مقدمه بر فصوص الحکم ابن عربى، تنبیه فصل هفتم.

[12]. حدید، 25.

[13]. جوادى آملى، عبدالله، تفسیر موضوعى قرآن کریم، ج 1، ص 89.

[14]. المیزان، فى تفسیر القرآن، ج 1، ص 74.

[15]. «حکم اشیاى همانند، در آنچه که جایز و ممکن است و آنچه ممکن نیست، یکى است». این یک قاعده فلسفى است که کاربردهاى متعددى در موارد مختلف دارد. ر. ک: ابراهیمى دینانى، غلامحسین، قواعد کلى فلسفى در فلسفه اسلامى، ج 1، ص 208.

[16]. لاهیجى، عبدالرزاق، سرمایه ایمان، ص 85؛ مظفر، شیخ محمد رضا، عقاید الامامیة، ص 77.

[17]. توجه به این مطلب ضرورى است که ممکن است همه انسان‌ها در تمام موارد، این مخالفت با عقل و فطرت را درک ننمایند و حتى موارد فراوانى در تعالیم انبیا(ع) وجود دارد که عقل از فهم آنان عاجز است و یا فطرت همگان چنین ادراکى را نمی‌یابد. درحالی که اتمام حجت بر تمام مردم به وسیله پیامبران، نیازمند نشانه‌هاى روشن و دور از ابهام و شک و تردید می‌باشد. ر. ک: مصباح یزدى، محمد تقى، معارف قرآن، ج 4 و 5، ص 69 - 66.

[18]. نساء، 82.

[19]. ر. ک: معارف قرآن، ج 5 - 4، ص 71.

[20]. بقره، 146؛ انعام، 20؛ ر. ک: المیزان، ج 1، ص 326 - 327؛ ج 7، ص 40 - 41 و ج 8، ص 282 - 278.

[21]. صف، 6.

[22]. اعراف، 157.

[23]. فتح، 29؛ شعراء، 197؛ بحار الانوار، ج 15، ص 174 - 248.

[24]. بحار الانوار، ج 15، ص 174 - 248؛ انجیل یوحنا، باب 14، بند 30 - 16، باب 15، بند 26؛ انجیل برنابا، باب 39 و 41 و 44 و 54 و 55 و 136.

خلاصه پرسش

رجعت چیست؟ و چه کسانی را شامل می‌شود؟ و در چه زمانی به وقوع می‌پیوندد؟

پرسش

رجعت چیست؟ و چه کسانی را شامل می‌شود؟ و در چه زمانی به وقوع می‌پیوندد؟

پاسخ اجمالی

رجعت از جمله معتقدات شیعه امامیه است، و به معنای بازگشت به سوی دنیا، پس از مرگ و پیش از آخرت است که با اندک فاصله بعد از ظهور امام مهدی(عج) و پیش از شهادت آن‌حضرت و بر پا شدن قیامت واقع خواهد شد.
رجعت همگانی نیست، بلکه مخصوص مؤمن خالص یا مشرک محض است.
 

پاسخ تفصیلی

«رجعت»، در لغت به معنای بازگشتن و برگشتن  است.[1] و در اصطلاح به این معناست که عده‌ای از افراد (مؤمنان خالص و مشرکان محض) پس از مردن و قبل از بر پایی قیامت دوباره به این دنیا بر می‌گردند.
اعتقاد به رجعت، از جمله معتقدات مذهب اهل البیت است که مستند به آیات و روایات متعدد است.
وقوع رجعت در آیات و روایات
الف) آیات:
از تدبر در آیات قرآن می‌توان نتیجه گرفت که قرآن کریم به دو گونه به مسئله رجعت اشاره نموده است:
یک. آیاتی که به وقوع رجعت در آینده اشاره دارد؛ مانند آیه شریفه 82 از سوره نمل که خداوند در این آیه می‌فرماید: «[به یاد آور] روزى را که ما از هر امّتى، گروهى را از کسانى که آیات ما را تکذیب می‌کردند محشور می‌کنیم و آنها را نگه می‌داریم تا به یکدیگر ملحق شوند!»؛ بسیارى از بزرگان این آیه را اشاره به مسئله رجعت و بازگشت گروهى از بدکاران و نیکوکاران به همین دنیا در آستانه رستاخیز می‌دانند؛ چرا که اگر اشاره به خود رستاخیز و قیامت باشد، تعبیر به «من کل امة فوجا»، (از هر جمعیتى، گروهى) صحیح نیست؛ زیرا در قیامت، همه محشور می‌شوند، چنان‌که قرآن در آیه 47 سوره کهف می‌گوید: «ما آنها را محشور می‌کنیم و احدى را ترک نخواهم گفت».
دو. آیاتی که به وقوع حوادثی در امت‌هاى پیشین اشاره می‌فرماید که در واقع نوعی رجعت محسوب می‌شود؛ مانند این آیات:
1. آیه 259 سوره بقره درباره پیامبرى است که از کنار یک آبادى عبور کرد در حالى که دیوارهاى آن فرو ریخته بود و اجساد و استخوان‌هاى اهل آن در هر سو پراکنده شده بود، از خود پرسید چگونه خداوند اینها را پس از مرگ زنده می‌کند، اما خدا او را یک‌صد سال میراند و سپس زنده کرد و به او گفت چقدر درنگ کردى؟ عرض کرد یک روز یا قسمتى از آن، فرمود نه، بلکه یک‌صد سال بر تو گذشت[2] این پیامبر، عزیر باشد یا پیامبر دیگرى تفاوت نمی‌کند، مهم صراحت قرآن در زندگى پس از مرگ است در همین دنیا.[3]
2. آیه 243 سوره بقره سخن از جمعیت دیگرى به میان می‌آورد که از ترس مرگ (و طبق گفته مفسران به بهانه بیمارى طاعون از شرکت در میدان جهاد خوددارى کردند و) از خانه‌هاى خود بیرون رفتند خداوند فرمان مرگ به آنها داد و سپس آنها را زنده کرد.[4]
3. آیه 55 و 56 سوره بقره درباره بنی‌اسرائیل می‌خوانیم که گروهى از آنها بعد از تقاضاى مشاهده خداوند گرفتار صاعقه مرگبارى شدند و مردند، سپس خداوند آنها را به زندگى بازگرداند تا شکر نعمت او را بجا آورند.[5]
4. آیه 110 سوره مائده ضمن بر شمردن معجزات عیسى(ع) می‌فرماید: «تو مردگان را به فرمان من زنده می‌کردى».[6] این تعبیر نشان می‌دهد که مسیح(ع) از این معجزه خود (زنده کردن مردگان) استفاده کرد، بلکه تعبیر به فعل مضارع (تخرج) دلیل بر تکرار آن است و این خود یک نوع رجعت براى بعضى محسوب می‌شود.
5. آیه 73 سوره بقره در مورد کشته‌اى است که در بنی‌اسرائیل براى پیدا کردن قاتلش نزاع و جدال برخاسته بود. قرآن این‌گونه می‌گوید: «دستور داده شد گاوى را با ویژگی‌هایى سر ببرند و بخشى از آن‌را بر بدن مرده زنند تا به حیات بازگردد (و قاتل خود را معرفى کند و نزاع خاتمه یابد).[7]
علاوه بر این پنج مورد، موارد دیگرى در قرآن مجید دیده می‌شود. همچون داستان اصحاب کهف که آن نیز چیزى شبیه به رجعت بود و داستان مرغ‌هاى چهار گانه ابراهیم(ع) که بعد از ذبح بار دیگر به زندگى بازگشتند، تا امکان معاد را در مورد انسان‌ها براى او مجسم سازند که در مسئله رجعت نیز قابل توجه است.[8]
ب) روایات:
امام صادق(ع) در مورد رجعت می‌فرماید: «به خدا سوگند که روزها و شب‌ها به سر نیاید تا آن‌که خداوند مردگان را زنده کند و زندگان را بمیراند و حق را به اهلش باز گرداند و دین برگزیده خود را بر پای دارد و بر جهان حاکم  گرداند».
همچنین مأمون به امام رضا(ع) عرض کرد: ای اباالحسن نظر شما درباره رجعت چیست؟ حضرت فرمودند: «رجعت حقیقت دارد. در میان امت‌های پیشین نیز وجود داشته و قرآن از آن سخن به میان آورده و رسول خدا(ص) فرموده است: هر چه در امت‌های گذشته بوده در میان این امت نیز عیناً و مو به مو پیش خواهد آمد».[9]
البته روایات در این زمینه فراوان است، ولی به جهت اختصار به همین دو روایت بسنده می‌کنیم.
وقوع رجعت از منظر عقل و فلسفه
در این‌جا لازم است به چند مورد از حکمت و فلسفه امر رجعت اشاره نماییم:
1. رسیدن به تکامل 
عالم دنیا ظرف فعلیت یافتن قوّه‌ها و تکامل استعدادهاست و برای رسیدن به آخرت خلق شده تا موجودات را در دامن خود پرورش داده به تکامل مطلوب برساند. اما از آن‌جا که عده‌ای از مؤمنان خالص به خاطر موانع و مرگ‌های غیر طبیعی از ادامه این مسیر معنوی باز مانده‌اند. حکمت خدای حکیم ایجاب می‌کند که آنان به دنیا بر گردند و سفر تکاملی خود را به پایان برسانند. چنانچه امام صادق(ع) می‌فرماید: «هر مؤمنی که کشته شود به دنیا برمی‌گردد، تا بعد از زندگی مجدّد به مرگ طبیعی بمیرد و هر مؤمنی که مرده باشد به دنیا برمی‌گردد تا کشته شود [و به ثواب شهادت برسد]».[10]
2. کیفر دنیوی
همان‌گونه که خدا در دنیا و قبل از مرگ، بخشی از مجازات‌های ستمکاران به آنان تعلق می‌گیرد، آن دسته از مجازات‌هایی که قرار بود در همین دنیا به ستمکاران تعلق گرفته، اما مرگ مانع آن شد، در زمان رجعت تعلق خواهد گرفت. پس از حکمت‌های رجعت این است که خداوند، هر دو طرف را به دنیا برمی‌گرداند، تا شخص مظلوم به دست خود داد خود را از ظالم بگیرد. از امام کاظم(ع) نقل شده که فرمود: «مردمی که مرده‌اند به دنیا بازگشت خواهند کرد، تا انتقام خود را بگیرند، به هر کس آزاری رسیده به مثل آن قصاص می‌کند و هرکس خشمی دیده، به مانند آن انتقام می‌گیرد. هرکس کشته شده، قاتل را به دست خود به تقاص خون خود می‌کشد و برای این منظور دشمنان آنان نیز به دنیا برمی‌گردند تا آنها خون ریخته شده خود را تلافی کنند و بعد از کشتن آنها سی ماه زنده می‌مانند، سپس همگی در یک شب می‌میرند، در حالی که انتقام خون خود را گرفته و دل‌هایشان شفا یافته است، دشمنان آنها به سخت‌ترین عذاب دوزخ مبتلا می‌شوند».[11]
بنابراین، هدف از بازگشت مجدد این دو گروه، تکمیل یک حلقه تکاملی برای دسته اوّل و تنزل به پست‌ترین درجه ذلّت برای دسته دوم است و با توجه به این‌که رجعت عمومی نیست و اختصاص به مؤمنان خالص و کافران محض دارد، چنانچه امام صادق(ع) فرمود: «رجعت جنبه عمومی ندارد، بلکه اختصاص به کسانی دارد که به ایمان کامل و شرک خالص رسیده باشند».[12] معلوم می‌شود که این دو مورد از حکمت‌های اساسی رجعت است.
3. یاری دین و شرکت در تشکیل حکومت عدل جهانی
از آیات و روایات متعدد استفاده می‌شود که دین اسلام و حکومت عدل الهی به دست توانمند و با کفایت قائم آل محمد(ص) جهانگیر می‌شود؛ خداوند می‌فرماید: «همانا ما فرستادگان خویش و مؤمنان را در دنیا و روزی که شاهدان بر خیزند، یاری خواهیم کرد».[13]
از ظاهر این آیه استفاده می‌شود که این نصرت دسته‌جمعی انجام می‌شود نه به صورت فردی. اما از این‌که چنین نصرتی هنوز تحقق پیدا نکرده است، قطعاً در آینده محقق خواهد شد؛ زیرا وعده الهی تخلف‌ناپذیر است. لذا امام صادق(ع) در تفسیر همین آیه می‌فرماید: «به خدا سوگند! این نصرت در رجعت است؛ چرا که بسیاری از پیامبران و ائمه(ع) در دنیا کشته شدند و کسی آنها را یاری نکرد؟ و این مطلب در رجعت تحقق خواهد یافت».[14]
نیز امام باقر(ع) در تفسیر آیه مبارکه: «هو الذی ارسل...»؛ یعنی او کسی است که رسول خود را با دین حق برای هدایت بشر فرستاد تا او را بر همه ادیان پیروز گرداند. فرموده: «یظهره الله عزوجل فی الرجعة»؛ یعنی خداوند دین حق را در رجعت بر سایر ادیان برتری می‌دهد.[15]
زمان وقوع رجعت
روایاتی در این خصوص وارد شده است که رجعت با اندک فاصله بعد از ظهور ولی عصر(عج) و پیش از شهادت آن‌حضرت و بر پا شدن قیامت واقع خواهد شد.
امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرماید: «چون زمان قیام قائم(عج) فرا رسد در ماه جمادی الآخر و ده روز از ماه رجب چنان بارانی ببارد که مردم مانند آن‌را ندیده باشند، سپس خداوند به سبب آن باران گوشت و استخوان مؤمنان را در قبرهایشان برویاند، گویی آنان را می‌نگرم که از طرف جهینه[16] می‌آیند و گرد و غبار موهایشان را می‌تکانند».[17]
نکته پایانی این‌که بر اساس روایات اولین رجعت کننده حضرت سیدالشهدا(ع) است. از خود آن امام(ع) این چنین نقل شده: «من نخستین کسی هستم که زمین شکاف می‌خورد و از آن بیرون می‌آیم و این همزمان است با رجعت امیرالمؤمنین(ع) و قیام قائم ما(عج)».[18]
به همین مضمون روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که می‌فرماید: «نخستین کسی که به دنیا برمی‌گردد، حسین بن علی(ع) است، او چندان فرمانروایی می‌کند که بر اثر پیری، ابروانش بر روی چشمانش فرو می‌افتد».[19]

[1]. فرهنگ معین، ج 2، ص1640.

 [2]. بقره، 259.

[3]. «فاماته الله ماة عام ثم بعثه».

[4]. «فقال لهم الله موتوا ثم احیاهم».

[5]. «ثم بعثناکم من بعد موتکم لعلکم تشکرون».

[6]. «و اذ تخرج الموتى باذنى».

[7]. «فقلنا اضربوه ببعضها کذلک یحیى الله الموتى و یریکم آیاته لعلکم تعقلون».

[8]. تفسیر نمونه، ج 15، ص 546 – 557.

[9]. عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 201.

[10]. بحار الانوار، ج 53، ص 40.

[11]. دوانی، علی، مهدی موعود، ج 13، ص 1188، تهران، دار الکتب الاسلامیه.

[12]. ضمیری، محمدرضا، رجعت، ص 55، تهران، نشر موعود، چاپ دوم، 1380ش.

[13]. مؤمن، 10.

[14]. یزدی حائری، علی، الزام الناصب، قم، مؤسسه مطبوعاتی حق‌بین، 1397ق.

[15]. بحار الانوار، ج 53، ص 64.

[16]. جهینه؛ نام محلی است دور از مدینه و قبیله‌ای به همین نام آمده است. مجمع البحرین، ج 6، ص 230.

[17]. میزان الحکمه، حدیث شماره 6928.

[18]. همان، حدیث شماره 6937.

[19]. همان، حدیث شماره 6935.

خلاصه پرسش

اطلاعاتی در باره ی مسجد جمکران ارائه نمایید

پرسش

لطفا در مورد مسجد جمکران و علت ساخت آن توضیح دهید.

پاسخ اجمالی

یکی از مکان های مقدس و منتسب به امام زمان (عج) مسجد مقدس جمکران است که در شش کیلومتری شهر مذهبی قم قرار دارد. این مسجد بیش از یک هزار سال پیش به فرمان آن حضرت(ع) در بیداری (نه درخواب) تأسیس گردید که جلوه گاه عنایات و کرامات امام زمان (عج) و میعادگاه منتظران و شیفتگان قائم آل محمد صلی الله علیه و آله است.


مرحوم میرزا حسین نوری درباره ی تاریخچه ی تأسیس مسجد جمکران از قول شیخ فاضل حسن بن حسن قمی، معاصر شیخ صدوق (ره)، در کتاب تاریخ قم[1] از کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق والیقین[2] نقل کرده است[3]:


شیخ عفیف صالح حسن بن مثله جمکرانی می گوید: من شب سه شنبه 17 ماه مبارک سال 393 هـ. ق در خانه ی خود خوابیده بودم که ناگاه جماعتی از مردم به در خانه من آمدند و مرا از خواب بیدار کردند و گفتند برخیز و خواسته ی امام زمانت (عج) را اجابت کن که تو را می خواند. آن ها مرا به محلی که اکنون مسجد (جمکران) است آوردند.


حضرت مهدی (عج) مرا به نام خواندند و فرمودند: برو به حسن بن مسلم بگو: این جا زمین شریفی است و حق تعالی این زمین را از زمین های دیگر برگزیده و شریف کرده است، تو آن را گرفته به زمین خود ملحق کرده ای... و آنگاه فرمود: «به مردم بگو به این مکان رغبت کنند و آن را عزیز بدارند». [4]


آیت الله العظمی مرعشی نجفی نیز در تأیید مسجد جمکران می فرماید: این مسجد شریف مورد احترام کافه ی شیعه بوده است، از غیبت صغری تا به امروز که حدود یک هزار و دویست و دو سال می گذرد و همینطور که شیخ بزرگوار مرحوم صدوق علیه الرحمة کتابی به نام مونس الحزین دارند که حقیر آن نسخه را ندیده ام ولی مرحوم آقای حاج میرزا حسین نوری استاد حقیر از آن کتاب نقل می فرماید، و بالجمله این مسجد مقدس مورد احترام علمای اعلام و محدثین کرام شیعه بوده و کرامات متعددی از مسجد جمکران دیده شده است.[5]


اما در بیان علت ساخت به موارد زیر می توان اشاره نمود:


اولا؛ در فرهنگ اسلامی مسجد جایگاه ویژه ای دارد، اعتبار و اهمیتی که اسلام به مسجد به عنوان پایگاه معنوی و توحیدی داده به هیچ نهادی نداده است. اقدام مهم رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از هجرت به مدینه، ساخت مسجد بود. با توجه به اهمیت و حساسیت و موقعیت جهانی شهر مقدس قم و توصیه هایی که در لسان روایات نسبت به آن وارد شده است. اقدام امام عصر (عج) در ایجاد و تأسیس این پایگاه معنوی و باعظمت، در راستای رشد و تعالی مؤمنان و ظرفیت بخشی به منتظران در دوران غیبت کبری بوده است، و این عنایت نیز می تواند در ادامه ی توصیه ی ائمه علیهم السلام و تأکیدی بر مرکزیت شهر مقدس قم بعنوان اول پایگاه جهان تشیع در عصر غیبت باشد.


ثانیاً؛ تأسیس مسجد جمکران بر این اساس صورت گرفته است، که جلوه گاه عنایات و کرامات امام عصر (عج) و میعادگاه منتظران و شیفتگان قائم آل محمد (عج) در عصر پرفتنه و سراسر آشوب غیبت باشد. تا مردم با مراجعه ی به این مکان نورانی و مشاهده ی عنایات و کرامات آن حضرت (عج) بر ایمانشان افزوده گردد، و از گزند توطئه های شیاطین جنی و انسی و شبهه افکنی دشمنان و شبهه افکنان اعتقادات دینی در امان باشند.


ثالثا؛ از جمله دلائلی ساخت این مسجد می توان به این نکته اشاره کرد که مردم از برکات معنوی مسجد بهره جسته، خود را در برابر دیده گان حضرت (عج) حاضر ببینند، عقده های خویش بر آن حضرت (عج) عرضه نمایند و برای ظهور یگانه منجی عالم بشریت دعا کنند.


اصولا در یک جامعه ی سراسر شیعی و در راستای سامان بخشیدن به تفکر ناب مهدویت، تقویت روح انتظار و نیز در جهت انسجام بخشی به دیدگاه های مختلف ادیان و مذاهب نسبت به جریان ظهور و شناخت ابعاد گسترده ی شخصیت الهی و انسانی منجی، ضرورت وجود پایگاهی عظیم نظیر مسجد مقدس جمکران انکار ناپذیر است.

  

[1] این کتاب از تألیفات میرزا حسین نوری می باشد.
[2] از تألیفات شیخ صدوق «علیه الرحمه» است.
[3] میرزا حسین طبرسی نوری، نجم الثاقب، ج نهم، ص 5.
[4] برای مطالعه جریان کامل بنای مسجد جمکران به نجم الثاقب، ص 392 -383 و سایت تخصصی مسجد مقدس جمکران، رجوع کنید.
[5] همان، ص 46.

خلاصه پرسش

آیا انجام لواط با شخصی، موجب حرمت ازدواج با خواهرش می شود؟

پرسش

آیا کسی که با پسر خاله های خود به کرات لواط کرده (البته هیچ گونه دخولی صورت نگرفته و تنها ارضای جنسی از اندام بوده است) می تواند با دختر خاله اش ازدواج کند؟

پاسخ اجمالی

اگر کسی با مردی لواط کند و لو این که مقداری از حشفه[1] داخل شود، مادر لواط داده و مادر بزرگش و هر چه بالاتر رود‏، و دختر لواط داده و دختر دخترش و هر چه پائین تر رود و خواهرش، بر فاعل حرام می شوند اگر چه لواط کننده و لواط دهنده بالغ نباشند[2] اما مادر و دختر و خواهر فاعل بر مفعول حرام نمی شود[3] . بله اگر گمان کند که دخول شده، یا شک کند که دخول شده یا نه، بر او حرام نمى‏شوند.


آنچه بیان شد در صورتی است که لواط قبل از عقد با مادر و خواهر و دختر لواط داده، انجام شده باشد[4] اما اگر لواط با مردی بعد از عقد با دختر یا خواهر یا مادر او انجام گرفته باشد بنابر فتوای مراجع معظم، مادر و خواهر و یا دختر مفعول برای فاعل حرام نمی شود.[5] 


نتیجه این که اگر هیچ گونه دخولی صورت نگرفته باشد ازدواج امکان پذیر است.


برای کسب آگاهی بیشتر از نمایه ی زیر هم می توانید استفاده کنید:


احکام روابط نامشروع جنسی با نزدیکان همسر، سؤال ۶۰۲.

  

[1] ختنه گاه.
[2] آنچه نقل کرده ایم نظر امام خمینی (ره) بود اما بعضی از مراجع دیگر می فرمایند:
مکارم: اگر لواط کننده نابالغ باشد حرام نمى‏شود.
صافى، تبریزى: بنا بر احتیاط بر لواط کننده در صورتى که بالغ بوده حرام است.
فاضل: اگر شخص بالغى با پسر نابالغى لواط کند، با احراز تحقّق دخول؛ مادر، خواهر و دختر پسر بر او حرام مى‏شود ولى اگر فاعل نابالغ باشد یا شک کند که بالغ بوده بر او حرام نمى‏شود و چنانچه هر دو بالغ باشند، بنا بر احتیاط بر او حرام مى‏شود.
سیستانى: مسأله مادر و خواهر و دختر پسرى که لواط داده، بر لواط کننده در صورتى که بالغ بوده حرام مى‏شود، هر چند کمتر از ختنه‏گاه داخل شود؛ و همچنین است بنا بر احتیاط لازم اگر لواط دهنده مرد باشد و یا آن که لواط کننده بالغ نباشد، ولى اگر گمان کند که دخول شده یا شک کند که دخول شده یا نه، بر او حرام نمى‏شود؛ و همچنین مادر و خواهر و دختر لواط کننده بر لواط دهنده حرام نیست.
[3] تحریر الوسیلة، ج‏2، مسألة 24، ص 282.
[4] توضیح المسائل، ج 2، ص 473، مسئله 2405.
[5] توضیح المسائل، ج 2، ص 473، مسئله 1406.

خلاصه پرسش

چرا برخى از آیات قرآن با عصمت انبیای الهی منافات دارد؟

پرسش

در مورد عصمت انبیاى الهى توضیح دهید. چرا برخى آیات، با عصمت آنان منافات دارند؟

پاسخ اجمالی

در پاسخ به سؤال فوق، چنین می‌توان گفت:
1. «عصمت»، یک حالت نفسانى در فرد معصوم است که باعث روى گردانیدن او از معصیت و کارهاى زشت شده و او را از هرگونه خطا و نسیان حفظ می‌نماید، بدون آن‌که باعث سلب اختیار شود و یا جبرى بر معصوم مستولى گردد.
2. راز عصمت انبیا، شهود و باور و ایمان کامل و عشق به ذات حق، و استشعار به عظمت خداوند و صفات جمال و جلال اوست. علاوه بر این؛ تأییدات و تسدیداتى از طرف خداوند براى تقویت و حفظ انبیا از شر شیاطین و هواى نفس به ایشان افاضه می‌گردد.
3. دلایل عقلى متعددى بر لزوم عصمت انبیا وجود دارد که از جمله آنها، تحصیل غرض است.
4. اگر آیاتى از قرآن، با دلایل عقلى تعارض پیدا کرد، با دقت در مفاد آیات، باید معانى صحیح آنها را به دست آورده، و از ظهور ابتدایى چشم‌پوشى نمود.
5. آیات بسیارى بر وجود و لزوم عصمت در انبیا دلالت دارند، هرچند که واژه «عصمت» در آنها ذکر نشده است.
الف. در قرآن کریم آیاتى وجود دارد که انبیا(ع) را از مخلصان می‌شمارند، مثل: آیات 45 تا 48 سوره «ص». و مخلَص کسى است که دست گمراهى شیطان به او نمی‌رسد.
ب. آیاتى که بیانگر وجود «هدایت الهى» در انبیا می‌باشد، در قرآن مجید فراوانند، مانند: آیات 84 تا 90 سوره انعام. و کسى که مشمول هدایت الهى شد، گمراهى و لغزش در او معنا ندارد.
ج. خداوند متعال، در آیات متعددى دستور به تبعیت از پیامبران داده و مردم را به اطاعت بی‌قید و شرط از ایشان دعوت می‌کند. مانند: آیات 31 و 32 سوره آل عمران، آیه 80 سوره نساء، و آیه 52 سوره نور. و روشن است که وجوب اطاعت بی‌چون و چرا از یک شخص، دلالت بر وجود عصمت در آن فرد می‌نماید.
د. آیات 26 تا 28 سوره جن، بر حفاظت همه جانبه پیامبران از سوى خدا دلالت دارند.
هـ. آیه تطهیر (احزاب، 32) دلالت روشنى بر وجود عصمت در شخص پیامبر خاتم(ص) دارد.
6. آیاتى که ظاهراً با مقام عصمت سازگار نیستند، یا به صورت جمله شرطیه هستند که دلالتى بر وقوع معصیت ندارند یا این‌که در واقع، مخاطب اصلى، عموم مؤمنان هستند نه انبیا.
7. در مورد حضرت آدم(ع) که شبهات زیادى در مورد عصیان وى مطرح است، چنین می‌توان گفت: اولاً، نهى در آیات مربوط به این بحث، نهى ارشادى است و نه مولوى. ثانیاً، اگر نهى مولوى نیز باشد، از نوع تحریمى نبوده و صرفاً یک ترک اولى محسوب می‌شود و نه یک گناه. ثانیاً، نشأه و عالمى که حضرت آدم)ع) در آن بوده، عالم و نشأه تکلیف نبوده است و طبعاً، مخالفت در غیر عالم تکلیف، عصیان مصطلح محسوب نمی‌شود.
8. اگر خداوند در مورادى با انبیاى عظام به تندى سخن می‌گوید، از این باب است که به هر حال، ایشان هم انسان‌هایى هستند که داراى شهوت و غضب و قواى حیوانى و نفسانى بوده، و محتاج به نُصح و ارشاد الهى می‌باشند، که اگر لحظه‌اى به خود واگذار شوند، هلاک خواهند شد.

پاسخ تفصیلی

براى پاسخ دادن به سؤال مذکور، در ابتدا معناى «عصمت» را بررسى می‌نماییم. علامه طباطبائى(‏قدّس سره) می‌فرماید: «مقصود ما از عصمت، وجود چیزى است در فرد معصوم که از وقوع وى در امورى که جایز نیست، مانند خطا یا معصیت، جلوگیرى می‌نماید».[1]
فاضل مقداد از متکلمان بزرگ شیعه، تعریف کامل‌ترى ارایه می‌کند: «عصمت، لطفى است که خداوند متعال در شخص مکلف انجام می‌دهد به گونه‌اى که با وجود آن، براى ترک طاعت یا انجام معصیت داعى ندارد، با این‌که بر آن قادر است. و این لطف با پیدایش ملکه‌اى براى آن مکلف که مانع از ارتکاب معاصى است، حاصل می‌شود. افزون بر این؛ وى، نسبت به ثواب طاعت و عقاب معصیت، عالم است و از مؤاخذه بر ترک اولى و یا فعلى که فراموش کند، می‌ترسد».[2]
نکته‌اى که لازم است بدان توجه شود، این است که: «عصمت» هیچ‌گاه فرد معصوم را مجبور بر فعل طاعت یا ترک معصیت نمی‌کند و چنین نیست که معصوم، بر انجام گناه، قدرت نداشته و اختیار از او سلب شده باشد، بلکه ایمان کامل و علم و تقواى در حد اعلا، و به تعبیرى، استشعار به عظمت خداوند متعال و توجه به جمال و کمال او، مانع از این می‌شود که معصوم گرفتار معصیت گردد و یا از طاعت خدا سرباز زند. اضافه بر آن، در مورد انبیا و ائمه اطهار(ع) روایاتى وجود دارد دالّ بر این‌که ایشان مؤید به تأییدات الهى هستند و خدا آنان را به وسیله روح القدس و...، تأیید و تسدید و تقویت می‌نماید.[3]
دلیل عصمت انبیا
قبل از تمسک به ظاهر آیات قرآن، توجه به این نکته ضرورى خواهد بود که چون بین عقل و وحى تنافى وجود ندارد، لازم است آیات به گونه‌اى معنا شود که با حکم قاطع عقل، تعارض نداشته باشند.
در خصوص عصمت انبیا، تنها یک دلیل عقلى را ذکر می‌کنیم. محقق طوسى(‏ره) با عبارتى موجز می‌فرماید: «عصمت براى نبى لازم است تا اطمینان به وى حاصل شود و در نتیجه، غرض حاصل گردد».[4] بنابراین، لزوم عصمت پیامبران به دلیل وثوق به انبیا است.
برخى از محققان دلیل عصمت انبیا را چنین می فرمایند: «وقتى وجود خداوند - با همه صفات جمال و جلال او - ثابت شد و وحى ممکن و نبوت عامه اثبات گردید، مطلب دیگرى که عقل به آن حکم خواهد کرد، لزوم عصمت انبیا در دریافت و ابلاغ وحى می‌باشد؛ یعنى خدایى که براى هدایت بندگان، پیامبرى را بر می‌گزیند، ضرورتاً پیامبرى که از هر گونه سهو و نسیان - چه رسد به عصیان - در دریافت و ابلاغ وحى معصوم باشد، خواهد فرستاد؛ زیرا در غیر این صورت با حکمت نبوت و انزال کتب و ارسال رسل - که ریشه در حکمت آفرینش دارد - سازگار نخواهد بود. حکمت برانگیختن رسولان، هدایت ناس است و راهنمایى مردم در صورتى حاصل می‌شود که پیام‌آور خدا از خطا و سهو و نسیان در دریافت و رساندن وحى معصوم باشد.
این اصل کلامى ریشه در صفات الهى، از جمله علم و قدرت و حکمت آفرینش، حکمت تشریع، و بالأخره تنزّه خداوند از هرگونه قبح، ظلم و عبث دارد. اگر رسولى در دریافت یا رساندن وحى خطا کند، جهل یا عجز و یا ناشایستگى در کار ربوبى را نشان خواهد داد، بلکه اگر پیامبرى ضرورتاً معصوم نباشد، یا در هدایت وى اشتباه عمدى یا سهوى رخ خواهد داد و یا لااقل، امت اعتماد لازم بر خصوص پیامبرى او، یا الهى بودن همه تکلیف و پیام‌هایش نخواهند داشت. در قسم اوّل، اغرا به جهل و گمراهى مردم و در صورت دوم، لغو و عبث لازم می‌آید و ساحت مقدس ربوبى از هر دو امر منزه است».[5]
تا کنون، تعریف عصمت بازگو گردید، و راز عصمت انبیا نیز روشن شد و برخى از ادله عقلى بر وجود و لزوم ملکه عصمت در انبیا نیز بررسى گردید. در ادامه، طى دو بخش به بررسى آیات قرآنى می‌پردازیم: بخش اوّل، آیاتى که بیانگر عصمت انبیا می‌باشند. بخش دوم، آیاتى که در ظاهر با مقام عصمت انبیا سازگار نیستند. و در پایان، نتیجه پاسخ روشن خواهد شد.
بخش اوّل: آیاتى که دلالت بر عصمت انبیا دارند: در قرآن، آیات بسیارى وجود دارد که دلالت بر وجود ملکه‌اى به نام «عصمت» در انبیا دارند هرچند که واژه «عصمت» در آنها نیامده است. اما معنا و مفهوم و یا لوازم آن ملکه را از آیات قرآن می‌توان استفاده نمود. این آیات در چند دسته قابل بررسى است.
دسته اوّل: آیاتى که انبیا(ع) را از مخلصان می‌شمارند. و مخلصان، کسانى هستند که دست اغواى شیطان از دامان آنان کوتاه است. در نتیجه، باید معصوم باشند.
در سوره مبارکه «صاد» می‌فرماید: «و به خاطر بیاور بندگان ما، ابراهیم و اسحاق و یعقوب را، صاحبان دست‌ها و چشم‌ها. ما آنها را خالص کردیم به خلوص ویژه‌اى، و آن یادآورى سراى آخرت بود. و آنها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند. و به خاطر بیاور اسماعیل و یسع و ذوالکفل را که همه از نیکان بودند».[6]
در این آیات، نام عده‌اى از انبیا، که از «مخلصان» و از «اصفیا» هستند، به عنوان نمونه، ذکر شده است. و مخلصان کسانى هستند که در تیررس شیطان قرار نمی‌گیرند. چنان‌که قرآن، از قول شیطان، می‌فرماید: «به عزتت قسم که آنها را گمراه خواهم کرد، مگر بندگانت را که مخلصان از ایشانند»[7] و نیز: «و بی‌گمان آنها را گمراه خواهم کرد مگر بندگانت را که مخلصان از ایشانند».[8]
دسته دوم: آیاتى که بیانگر وجود «هدایت الهى» در انبیا می‌باشد. مانند: «و اسحاق و یعقوب را به او (ابراهیم) بخشیدیم و هر دو را هدایت کردیم و نوح را نیز پیش از آن هدایت کردیم و از فرزندان او داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسى و هارون را [هدایت کردیم] این‌گونه نیکوکاران را پاداش می‌دهیم. و همچنین زکریا و یحیى و عیسى و الیاس را، همه از صالحان بودند. و از پدران و فرزندان و برادران آنها برگزیدیم و به راه راست هدایت نمودیم. این هدایت خدا است... اینها کسانى هستند که خداوند هدایتشان کرده پس به هدایت آنان اقتدا کن و بگو: در برابر این رسالت پاداش از شما نمی‌طلبم. این رسالت چیزى جز یک یادآورى براى جهانیان نیست».[9]
این آیات دلالت بر این دارند که انبیا، هدایت الهى یافته‌اند. و در سوره زمر می‌فرماید: «و کسى را که خدا هدایتش کرده باشد گمراه کننده‌اى براى وى نخواهد بود»[10] پس کسى که تحت هدایت الهى قرار گیرد، هرگز گمراه نخواهد شد و چون گناه و معصیت یک نوع گمراهى است، پس می‌توان نتیجه گرفت که انبیاى الهى معصوم هستند.
این‌که در آیات فوق، انبیا جزء برگزیدگان بر شمرده شده‌اند، دلیل دیگرى بر عصمت انبیا می‌باشد؛ زیرا آنان برگزیده شده‌اند تا دیگران را هدایت کنند، پس مسلّماً خودشان هدایت یافته و معصوم‌اند. علاوه بر این‌که در آیه اخیر، خداوند به پیامبر اکرم(ص) امر می‌کند که به هدایت آنها اقتدا کند و مسلّم است که اقتدا کردن پیامبر خاتم، با آن جلالت قدر و مقام، به پیامبران دیگر، بر عصمت ایشان دلالت دارد و الاّ اقتدا نمودن بدون قید و شرط به کسى که معصوم نیست چه بسا به گمراهى بیانجامد.
دسته سوم: آیاتى که مسلمانان را به اطاعت از پیامبر(ص) و اقتداى به او دعوت می‌نماید. مانند: «بگو: اگر خدا را دوست می‌دارید از من پیروى کنید تا خدا نیز شما را دوست بدارد و گناهان شما را ببخشد و خدا آمرزنده مهربان است. بگو: از خدا و فرستاده او اطاعت کنید و اگر سرپیچى کنید خداوند کافران را دوست نمی‌دارد».[11]
یا در سوره نساء، می‌فرماید: «و کسى که پیامبر را اطاعت نماید همانا خداوند را اطاعت نموده است».[12]
آیات دیگرى هم وجود دارد که بر اطاعت بدون قید و شرط از رسول خدا دلالت دارند و اگر اطاعت فردى بدون قید و شرط واجب باشد، نشانگر عصمت اوست و از گمراهى و زلل باید در امان باشد و الاّ، موجب گمراهى دیگران خواهد شد.
غیر از این سه دسته، آیات دیگرى هم وجود دارد که بر عصمت پیامبران یا شخص پیامبر اسلام(ص) در ابلاغ وحى، دلالت می‌کنند، که به دو نمونه از آنها اشاره می‌شود:
آیه اوّل: «داناى غیب او است و هیچ‌کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی‌سازد، مگر رسولانى که آنان را برگزیده و مراقبینى از پیش‌رو و پشت سر براى آنها قرار می‌دهد تا بداند پیامبرانش رسالت‌هاى پروردگارشان را ابلاغ کرده‌اند و او به آنچه نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را احصا کرده است».[13]
آیه دوم: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً».[14] اراده خدا در این آیه، اراده تکوینى است و نه تشریعى؛[15]و چون اراده الهى تخلف‌ناپذیر است، روشن می‌شود که اراده قطعى خداوند بر این تعلق گرفته است که اهل بیت از هرگونه رجس و پلیدى و گناه پاک باشند که همان مقام عصمت است.
در این‌که اهل بیت چه کسانى هستند، فعلاً محل بحث ما نیست؛[16]اما مسلماً پیامبر خاتم (ص) در میان آنان می‌باشد. هدف ما نیز اثبات عصمت انبیا از طریق آیات قرآن است. پس به طور یقین، آیه بیانگر عصمت پیامبر اسلام(ص) از هرگونه گناه و آلودگى است و با ضمیمه «عدم القول بالفصل» عصمت کلیه انبیا ثابت می‌شود. به بیان دیگر؛ در مورد عصمت انبیا بیشتر از دو قول وجود ندارد: یکى وجود عصمت و دیگرى، عدم وجود عصمت. قول سومى که بیانگر تفصیل باشد و عصمت را در برخى، مثلاً پیامبر خاتم(ص)، اثبات و در دیگر انبیا نفى نماید، وجود ندارد. پس اگر ما عصمت پیامبر (ص) را ثابت کردیم، لازمه‌اش معصوم بودن سایر انبیا نیز هست.
بخش دوم، آیاتى که ظاهراً با مقام عصمت انبیا سازگار نیستند: در قرآن مجید، آیاتى وجود دارد که ظاهرشان با عصمت انبیا ناسازگار است. ولى باید توجه داشت وقتى که عصمت انبیا به دلیل عقلى ثابت شد، باید در معناى آیه‌اى که با دلیل عقلى منافات دارد، دقت کرده و در فهم مراد حقیقى آیه تلاش نمود. بدیهى است که بررسى تمام آیات نیاز به مجال وسیعى دارد و به کتاب‌هاى تفسیرى مفصل باید مراجعه شود. لکن در حدّ پاسخ به سؤال مطرح شده، بعضى از این آیات بررسى می‌شود:
1. سوره زمر: «به تو و همه پیامبران پیشین وحى شده که اگر مشرک شوى تمام اعمالت تباه خواهد شد و از زیان کاران خواهى بود، بلکه تنها خدا را عبادت کن و از شکرگزاران باش».[17]
ممکن است توهم شود که امکان مشرک شدن براى انبیا هم وجود دارد و راه شرک بر روى آنان نیز باز است والاّ، این آیه آنان را بر حذر نمی‌داشت.
پاسخ: انبیا، قدرت و اختیار مشرک شدن را دارند؛ زیرا چنان‌که گفتیم عصمت به معناى سلب اختیار و قدرت بر شرک یا گناه نیست، ولى هرگز مشرک نخواهند شد؛ زیرا بالا بودن سطح معرفت آنها و ارتباط مستقیم و مستمرشان با مبدأ وحى، از این‌که یک لحظه هم فکر شرک را به مخیلّه خود راه دهند، مانع می‌شود. پس اوّلاً: مفاد آیه فوق یک جمله شرطیه است که دلالت بر وقوع «تالى» در صورت واقع شدن «مقدّم» دارد، نه این‌که دلالت بر واقع شدن فعل داشته باشد. ثانیاً: مقصود آیه، بیان خطر شرک است و می‌فهماند که شرک از هیچ‌کس حتى پیامبران قابل قبول نیست. در واقع با این تعبیر، تکلیف سایر مؤمنان را روشن می‌نماید. چنان‌که در زبان عربى ضرب المثلى است که می‌گوید: «و ایاک اعنى و اسمعى یا جارة».[18] یا در فارسى که «به در می‌گوید تا دیوار بشنود».
نیز از حضرت امام رضا(ع) نقل شده است که فرمود: «منظور از این‌گونه آیات، امّت است، هرچند که مخاطب رسول خدا(ص) باشد».[19]
نظیر آیه فوق، آیه دیگرى است که می‌فرماید: «هرگز یهود و نصارا از تو راضى نخواهند شد تا از آیین آنان پیروى کنى. بگو هدایت الهى تنها هدایت است و اگر از هوى و هوس‌هاى آنان پیروى کنى، بعد از آن‌که آگاه شده‌اى، هیچ سرپرست و یاورى از سوى خدا براى تو نخواهد بود».[20]
اگر سؤال شود: آیا پیامبر(ص) با آن مقام عصمت، ممکن است از هوى و هوس‌هاى یهود پیروى نماید؟ جواب این است که: اوّلاً، بیان فوق، یک جمله شرطیه است و جمله شرطیه دلالت بر وقوع ندارد. ثانیاً: معصوم بودن پیامبر، گناه را بر او محال نمی‌کند. هر چند که علم و تقوا و ایمان پیامبر در حدى است که سراغ گناه نمی‌رود.
ثالثاً: ممکن است این خطاب متوجه همه مردم باشد.
2. سوره حج؛ «هیچ پیامبرى را پیش از تو نفرستادیم مگر این‌که هرگاه آرزو می‌کرد، شیطان القائاتى در آن می‌کرد، اما خداوند القائات شیطان را از میان می‌برد، سپس آیات خود را استحکام می‌بخشید و خداوند علیم و حکیم است. هدف این بود که بدانند این حقى است از سوى پروردگارت و در نتیجه به آن ایمان بیاورند و دل‌هایشان در برابر آن خاضع گردد و خداوند کسانى را که ایمان آوردند، به سوى صراط مستقیم هدایت می‌کند».[21]
این آیات از مهم‌ترین دستاویزهاى قایلان به عدم عصمت انبیا می‌باشد. مستشرقان نیز براى تشکیک در صدق وحى، این آیات را مطرح کرده‌اند و گویا القاى شیطان در آرزوهاى پیامبران را به معناى دخالت شیطان در کار وحى گرفته‌اند و در حقیقت می‌خواهند عصمت پیامبران را در تلقى و ابلاغ وحى نفى نمایند.[22] یا منظور آنان این است که شیطان در قلوب پیامبران وسوسه کرده و عزم ایشان را سست می‌نماید تا دست از هدایت قومشان برداشته و آنان را قومى غیر قابل هدایت بدانند،[23] در حالی که مسلّماً منظور آیه چنین معنایى نیست. چنان‌که خداوند صریحاً القائات را از ساحت مقدس انبیا و حتى بندگان شایسته، نفى می‌نماید.[24]
بنابراین، تفسیر صحیح آیات فوق به شرح زیر است: در هر برهه‌اى که پیامبران براى هدایت بشر ارسال می‌شدند تا آیات الهى را براى مردم بیان کنند، همیشه شیطان‌هایى از جن و انس قصد داشتند مزاحم دعوت آنان شوند و مطالبى را براى انحراف مردم القا کنند تا اثرات هدایت‌بخش تبلیغ پیامبران را خنثا نمایند. آنها می‌خواستند مردم را گمراه کنند و به مخالفت با انبیا برانگیزانند؛[25] چنان‌که خداوند می‌فرماید: «به ایشان وعده می‌دهد و آرزوها را نشانشان می‌دهد و شیطان جز گمراهى وعده‌اى به ایشان نخواهد داد».[26]
در این آیات خداوند می‌فرماید: ما هم در مقابل این فعالیت‌هاى شیطانى دست بسته نیستیم و به یارى پیامبران و مؤمنان می‌شتابیم و آنان را غلبه می‌دهیم.
3. آیات مربوط به حضرت آدم(ع) که در چندین مورد ذکر شده است. از جمله: آیات 35 و 37 سوره بقره و آیات 19 و 24 سوره اعراف و آیات 115 الى 123 سوره طه؛ که ظاهر آنها بر فریب خوردن آدم از شیطان و عصیان و گمراهى او دلالت می‌کند و در نتیجه بیانگر عدم عصمت او است!
پاسخ به این شبهه از چند طریق امکان‌پذیر است: اوّلاً، نهى در آیات، نهى ارشادى است و نه مولوى و تحریمى، و زبان این نهى، زبان ناصح مشفق است که از عاقبت عمل خبر می‌دهد، و عدم انجام امر ارشادى و یا ارتکاب نهى ارشادى، خللى به عصمت وارد نمی‌سازد. ثانیاً، با فرض این‌که امر و نهى در آیات، مولوى باشد، غیر الزامى و تنزیهى هستند که از آن به ترک اولى تعبیر می‌شود و ارتکاب آن، گناه مطلق مصطلح شمرده نشده، بلکه گناه نسبى محسوب می‌گردد؛ یعنى شایسته نبود چنین عملى از چنان شخصى صادر شود و به قول مشهور «حسنات الابرار سیئات المقربین».[27] ثالثاً، آنچه که مخالف مقام عصمت است، عصیان یک انسان مکلّف می‌باشد، در حالی‌که حضرت آدم(ع) در زمان و مکانى بوده که عالم تبلیغ و تشریع و تکلیف نبوده است، بلکه بعد از هبوط و سکونت بر روى زمین و تشریع شرایع و انزال کتب، تکلیف الهى شروع شده است. پس مخالفت‌هاى قبل از شریعت نمی‌تواند ناقض مقام عصمت باشد.[28] از سوى دیگر شاید بتوان گفت: مراد از آدم، در آیات، مقام آدمیت و بشریت باشد؛ نه شخص آدم ابوالبشر که از انبیا و اصفیاى الهى گردید.
علاوه بر این‌که؛ اگر مراد، آدم ابوالبشر باشد، ظاهر آیات این است که پیامبرى را بعد از «توبه» به او دادند؛ نه قبل از آن. پس اگر کسى بر این عقیده باشد که پیامبران در زمان رسالتشان مصون از گناه و اشتباه هستند، ضررى به عصمت وارد نمی‌شود. مگر این‌که نظر او این باشد که معصومان از بدو تولد می‌بایست داراى عصمت باشند.[29]
4. آیات مربوط به سایر انبیا: این آیات موهم این معنا هستند که بعضى از پیامبران دچار خطا یا گناهى شده و یا اعتراف به اشتباه خود کرده‌اند که مخلّ به مقام عصمت است. این آیات در مورد حضرت نوح، ابراهیم، یوسف، موسى، داود، سلیمان، ایوب و یونس(ع) است. اما بررسى آنها فرصت فراوانى می‌طلبد. از این‌رو؛ علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌هاى تفسیر مراجعه نمایند.
5. آیاتى که مربوط به عصمت شخص حضرت خاتم الانبیا، نبّى مکرم اسلام(ص) می‌باشد و دستاویز مخالفان قرار گرفته است. از جمله، آیات سوره فتح است که می‌فرماید: «انا فتحنالک فتحاً مبیناً. لیغفرلک اللَّه ماتقدم من ذنبک وماتأخر و یتّم نعمته علیک و یهدیک صراطاً مستقیماً».[30]
ظاهر آیات بر این دلالت دارد که پیامبر(ص) گناهانى داشته و خواهد داشت و خداوند به وسیله صلح حدیبیه و فتحى که براى او حاصل شد، آنها را می‌آمرزد.
جواب این است که: اوّلاً، «ذنب» و «غفران» در آیه مذکور در معناى لغوى خود به کار رفته‌اند. «ذنب» در لغت به معناى آثار شوم و تبعات عمل و «غفران» به معناى ستر و پوشاندن است. در نتیجه، معناى آیه این خواهد بود: ما به تو فتحى عنایت کردیم تا به وسیله آن عواقب کار رسالت تو پوشش داده شود.
توضیح آن‌که: مشرکان مکه، چه قبل از هجرت و چه بعد از آن، ذهنیات نادرستى درباره اسلام و شخص پیامبر(ص) داشتند که پیروزی‌هاى بعد به همه آنها خط بطلان کشید و تبعات دعوت پیامبر هم که در آغاز، زندگى مشرکان را از هم پاشیده بود، به وسیله پیروزى وى، کم کم به دست فراموشى سپرده شد.[31]
با این وصف «ذنب» و «غفران» در این آیه، در معناى اصطلاحى خود به کار نرفته‌اند. بنابراین، هیچ منافاتى با مقام عصمت نخواهند داشت. ثانیاً، به فرض که «ذنب و غفران» در معناى اصطلاحى خود به کار رفته باشند، مقصود، عملى است که از نظر مشرکان گناه بوده و خلاف قانون آنان باشد، نه مخالفت با قانون الهى؛ تا این‌که تنافى با مقام عصمت داشته باشد.[32]
نظیر آیه فوق، آیه 43 سوره توبه است که می‌فرماید: «عفا الله عنک لمِ أذنت لهم حتى یتبین لک الذین صدقوا و تعلم الکاذبین».[33] که عده‌اى عفو و بخشش خداوند را دلیل بر وجود گناه براى پیامبر(ص) گرفته و پیامبر(ص) را غیر معصوم پنداشته‌اند.
پاسخ این است که: جمله «عفا الله عنک» یک جمله خبریه است که اراده انشا از آن شده است و در حقیقت، دعا و تقدیر و تکریم نسبت به ساحت پیامبر(ص) می‌باشد؛ مانند «ایدک الله» و «رحمک الله» و امثال آن. در نتیجه هیچ منافاتى با مقام عصمت ندارد. و به تعبیر استاد علامه طباطبائى (قدس سره) معنایى که مخالفان از آیه ارایه داده‌اند در حقیقت، بازى با کلام خداوند است و نشان از این دارد که معانى آیات را درست نمی‌فهمند.[34] یا به تعبیر دیگر؛ با «الفباى» قرآن آشنا نیستند.[35]
در مورد آیات دیگر که در ظاهر منافى با مقام عصمت پیامبر اسلام(ص) است، بحث جداگانه‌اى مطرح ننموده و مطالب ارایه شده کافى به نظر می‌رسد.
اما این‌که چرا در قرآن این‌گونه آیات هست و چرا خداوند با پیامبرانش این‌گونه سخن می‌گوید (احیاناً با لحن تند) به این دلیل است که:
پیامبران با همه علوّ مقام و شأن و عصمتى که دارند؛ مانند دیگران انسان‌هایى هستند که داراى شهوت و غضب و غرایز و امیال نفسانى بوده و نیازمند راهنمایى و ارشاد الهى می‌باشند و اگر لحظه‌اى به خود واگذار شوند، هلاک خواهند شد و براى چنین اشخاص مهمى که رهبرى جامعه را به عهده دارند، یک لحظه غفلت یا ضعف و سستى در کار رسالت، گناهى بزرگ محسوب می‌شود. لذا چنین تعبیرات شدیدى در مورد آنان بیان شده، کما این‌که هیچ‌گاه مستغنى از دعا و آمرزش و عفو الهى نیستند.[36]
نتیجه: اوّلاً، با وجود دلایل عقلى و نقلى، باید از ظواهر آیاتى که با مقام عصمت انبیا سازگار نیستند، دست کشید. ثانیاً، بسیارى از آیات فوق اگر درست معنا شوند، منافاتى با مقام عصمت انبیا ندارند. ثالثاً، آیات زیادى در قرآن هست که دلالت بر وجود و لزوم عصمت در انبیا دارد که نمونه‌هایى از آنها ذکر گردید.

[1]. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 134.

[2]. فاضل مقداد، ارشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین، ص 310.

[3]. جابر جعفى از امام صادق(ع) روایت می‌کند که در تفسیر آیه «و السابقون السابقون اولئک المقربون»؛ (واقعه، 10 - 11) فرمود: «فالسابقون هم رسل الله و خاصة الله من خلقه، جعل فیهم خمسة ارواح، ایدهم بروح القدس، فبه عرفوا الاشیاء وایدهم بروح الایمان، فبه خافوا الله عزوجلّ و ایدهم بروح القوة، فبه قدروا على طاعة الله، و ایدهم بروح الشهوة، فبه اشتهوا طاعة الله وکرهوا معصیته، و جعل فیهم روح المدرج الذى به یذهب الناس و یجیئون»؛ کافى، ج 1، ص 261، باب فیه ذکر الارواح التى فى الائمة؛ و نیز، ر. ک: کافى، ج 1، ص 273، باب الروح التى یسددبها الائمة، ح 1 و 2، قم، مکتبة الصدوق، 1381ش.

[4]. محقق طوسى، نصیرالدین، تجرید الاعتقاد، ص 155، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1375ش.

[5]. هادوى تهرانى، مهدى، مبانى کلامى اجتهاد، ص 81، قم، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ اول، 1377ش.

[6]. سوره ص، 45 - 48.

[7]. سوره ص، 83.

[8]. حجر، 40.

[9]. انعام، 84 - 90.

[10]. زمر، 37.

[11]. آل عمران، 31 - 32.

[12]. نساء، 80.

[13]. جن، 26 – 28؛ مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 25، ص 141، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371ش.

[14]. «همانا خداوند اراده کرده است که پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد».

[15]. اراده تشریعى نسبت به پاکى و طهارت، فقط مربوط به اهل بیت نیست، بلکه همه بندگان را شامل می‌شود. پس اراده تشریعى با کلمه «انما» که دلالت بر حصر دارد، سازگار نمی‌باشد.

[16]. ر. ک: «اهل بیت(‏ع) در آیه تطهیر»، سؤال 132.

[17]. زمر، 65 - 66.

[18]. «با تو هستم. همسایه تو بشنو!»؛ این ضرب المثل در جایى به کار می‌رود که خطاب اصلى متوجه کس دیگرى است، ولى در ظاهر شخص دیگرى را طرف خطاب قرار داده‌اند.

[19]. تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 497، به نقل از: تفسیر نمونه، ج 11، ص 528.

[20]. بقره، 120.

[21]. حج، 52 - 54.

[22]. در بعضى از کتب اهل سنت روایت عجیبى از ابن عباس نقل شده مبنى بر این‌که این آیات پس از جریانى که به «افسانه غرانیق» معروف شد، نازل شده است که طى آن، شیطان در کار ابلاغ وحى دخالت نمود و آیاتى شیطانى را بر زبان پیامبر(ص) جارى ساخت؛ ر. ک: تفسیر نمونه، ج 14، ص 140.

[23]. همان.

[24]. «همانا براى تو بر بندگان سلطنتى نیست»؛ اسراء، 65.  «به عزتت قسم که همه بندگانت را گمراه می‌کنم، مگر بندگانت که مخلصان از ایشانند»؛ حجر، 42. ر. ک: تفسیر نمونه، ج 14، ص 136؛ سبحانى، جعفر، مفاهیم القرآن، ج 4، ص 442، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1405ق.

[25]. تفسیر نمونه، ج 14، ص 136؛ مفاهیم القرآن، ج 4، ص 442.

[26]. نساء، 12.

[27]. یعنى: خوبی‌هاى نیکان، بدی‌هاى مقرّبان محسوب می‌شود. و این مطلب در جایى به کار می‌رود که از شخصى انتظارى فوق العاده دارند.

[28]. ر. ک: مفاهیم القرآن، ج 5، ص 21؛ تفسیر نمونه، ج 1، ص 188؛ طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان، ج 1، ص 136، بیروت، مؤسسه اعلمى.

[29]. «و عصى آدم ربه فغوى. ثم اجتباه ربه فتاب علیه و هدى» (طه، 120)؛ ظاهر کلمه «ثم» که دلالت بر بُعدیت دارد می‌رساند که «عصى» قبل از «اجتباه» بوده است.

[30]. «ما براى تو پیروزى آشکار فراهم ساختیم تا خداوند گناهان گذشته و آینده‌اى را که به تو نسبت می‌دادند، ببخشد و نعمتش را بر تو تمام کند و تو را به راه راست هدایت کند»؛ فتح، 1 و 2.

[31]. تفسیر نمونه، ج 22، ص 21؛ مفاهیم القرآن، ج 5، ص 124؛ ترجمه تفسیر المیزان، ج 18، ص 204.

[32]. مفاهیم القرآن، ج 5، ص 125.

[33]. «خداوند تو را ببخشد، چرا پیش از آن‌که راست‌گویان و دروغ‌گویان را بشناسى به آنها اجازه دادى».

[34]. طباطبائى، سید محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 9، ص 286.

[35]. مفاهیم القرآن، ج 5، ص 27.

[36]. همان.

دعای امیرالمؤمنین(ع) در لیلة المبیت

شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان دعایی را نقل می‌کند که امیرالمؤمنین(ع) در لیلةالمبیت در پیشگاه خداوند خواندند.

به گزارش خبرنگار حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ خداوند نقشه توطئه مشرکان را از طریق وحی به رسول‌الله (ص) هشدار دادو در لیله المبیت، امام علی (ع) در بستر پیامبر خوابیدند تا جان ایشان را نجات دهند و نقشه ترور مشکران برای پیامبر اسلام (ص) ناکام بماند.

در آن شب توطئه‌گران وارد خانه پیامبر(ص) شدند و پس از آنکه متوجه حضور امیرالمؤمنین(ع) بر بستر حضرت شدند، از ترور دست برداشتند. بر اساس تفسیر اهل‌بیت(ع) خداوند آیه207 بقره را به این مناسبت نازل کرد. «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری‏ نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»؛ و از میان مردم کسى است که جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى‏فروشد، و خدا نسبت به بندگان مهربان است.»

شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان دعایی را نقل می‌کند که امیرالمؤمنین(ع) در لیلةالمبیت آن را در پیشگاه خداوند خواند؛ این دعا به شرح ذیل است:

«أَصْبَحْتُ اللَّهُمَّ مُعْتَصِماً بِذِمَامِکَ الْمَنِیعِ الَّذِی لاَیُطَاوَلُ وَ لاَیُحَاوَلُ‌»

خدایا صبح کردم در حالى که به رشته بلند و محکم (توحید) تو چنگ زدم که هیچ رشته از آن بلندتر و محکم‌تر نیست.

«مِنْ شَرِّ کُلِّ غَاشِمٍ وَ طَارِقٍ مِنْ سَائِرِ مَنْ خَلَقْتَ وَ مَا خَلَقْتَ مِنْ خَلْقِکَ الصَّامِتِ وَالنَّاطِقِ‌»

که مرا حفظ کنى از شر هر ظالم و دزد رهزن و از شر مخلوقات دیگرى که خلق فرموده‌اى و از هر چه آفریده‌اى ‌از خاموش و گویا.

فِی جُنَّةٍ مِنْ کُلِّ مَخُوفٍ بِلِبَاسٍ سَابِغَةٍ وَ لاَءِ أَهْلِ‌بَیْتِ نَبِیِّکَ‌»

که ترسناک باشد؛ مرا در پناهت حفظ کنى و در لباس زیباى محبت اهل‌بیت پیغمبرت مستور گردانى.

«مُحْتَجِباً مِنْ کُلِّ قَاصِدٍ لِی إِلَى أَذِیَّةٍ بِجِدَارٍ حَصِینٍ الْإِخْلاَصِ فِی الاِعْتِرَافِ بِحَقِّهِمْ وَالتَّمَسُّکِ بِحَبْلِهِمْ‌»

و از هر ذى شرى که قصد اذیت من کند به سنگر محکم اخلاص تو و اقرار به حقانیت اهل‌بیت و چنگ زدن به رشته محبت اهل‌بیت درآمدم.

«مُوقِناً أَنَّ الْحَقَّ لَهُمْ وَ مَعَهُمْ وَ فِیهِمْ وَ بِهِمْ‌»

در حالى که یقین دارم که حق از اهل‌بیت است و با آنها و در دست آنهاست و به آنها راه حق توان یافت..

«أُوَالِی مَنْ وَ الَوْا وَ أُجَانِبُ مَنْ جَانَبُوا»

هر که را آنها دوست دارند دوست مى‌دارم و از هر چه دورى جویند دورى مى‌جویم.

«فَأَعِذْنِی اللَّهُمَّ بِهِمْ مِنْ شَرِّ کُلِّ مَا أَتَّقِیهِ یَا عَظِیمُ حَجَزْتُ الْأَعَادِیَ عَنِّی بِبَدِیعِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ‌»

پس بار الها مرا از شر هر چه از آن مى‌‌ترسم در پناه خود بدار اى خداى بزرگ من دفع دشمنانم را به یارى تو که آفریننده آسمان‌ها و زمینى مى‌کنم.

«إِنَّا جَعَلْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدّاً وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدّاً فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَیُبْصِرُونَ‌»

که فرمودى ما سدى محکم در پیش رو و سدى از پشت سر آن دشمنان (اهل ایمان) قرار دادیم و ما در آن سد آنها را احاطه کنیم که هیچ نبینند.

انتهای پیام/

آیا مهر سیاه، نماز را باطل می‌کند؟

حکم شرعی سجده بر مهری که بر اثر سجده تیره شده است را در اینجا بخوانید.

به گزارش خبرنگار حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ گاهی پیش می‌آید که مهر تمیز در دسترس نیست و به ناچار بایستی بر روی مهری که بر اثر استفاده زیاد تیره شده است، سجده کنیم، که به بیان مراجع، اگر چیزی روی مهر مانع اتصال پیشانی گردد، نماز باطل است.

 حضرت آيت‌الله خامنه‌ای

 سوال: آیا سجده بر مهر که سیاه و چرک شده، به‌طوری که لایه‏‌های از چرک روی آن را پوشانده و مانع چسبیدن پیشانی روی مهر است، اشکال دارد؟

جواب: اگر چرک روى مهر به مقدارى باشد که حائل بين پيشانى و مهر شود، سجده و نماز باطل است.

 سوال: وظيفه‌ ما در مورد مهرهايى كه سطح آن‌ها تيره است، چيست؟

جواب: صِرف تيره شدن، مانع سجده نيست، اگر چرکِ روى آن ضخامت دارد و جِرم دارد، بايد آن را برطرف کرد.

 آیت الله مکارم شیرازی

پیشانى باید روى چیزى قرار گیرد که سجده بر آن صحیح است و اگر حایلى در این وسط باشد مانند موى سر یا چرک بودن مهر به حدّى که پیشانى به خود مهر نرسد سجده باطل است، ولى تغییر رنگ مهر اشکالى ندارد.

  آيت الله سيستانی

سوال: آیا اگر مهری رنگش از حالت عادی تغییر کند و قهوه ای تیره بگیرد دیگر نمی توان بر رویان نماز خواند؟ اگر نمی‌شود لطفا حد تیرگی آن را بیان نمایید.

پاسخ: اگر سیاهی روی مهر عرفا چربی که جرم هست نباشد، مانع از صحت سجود بر مهر نیست.

انتهای پیام/